Piše: dr Goran SEKULOVIĆ
Smatra se da je jedini autor svjetskog renomea u oblastima, prije svega, političke filozofije i istorije političke teorije iz Crne Gore. Doduše, u Crnoj Gori se samo rodio i proveo prvih nekoliko, četiri ili, najvjerovatnije, pet godina života. Obrazovao se i intelektualno i profesionalno stasavao u zapadnoj Evropi, prije svega u Engleskoj.
Ali, kada se uzme obzir čitav njegov život, knjige koje je napisao, djelo koje je ostavio, ukupni duhovni, idejni i moralni habitus ovog istaknutog društvenog teoretičara i u evropskim i svjetskim razmjerama, ostaje nesumnjiva činjenica da svoj ljudski, etički i naučni profil Jovan Džon Plamenac umnogome duguje i Crnoj Gori, njegovoj istinskoj otadžbini, čega je i on sam bio svjestan i za koju je bio, prema svim dostupnim saznanjima, izuzetno vezan.
Kako je napustio domovinu: U predvečerje crnogorskog državnog i nacionalnog brodoloma krajem druge decenije dvadesetog vijeka, 1917. godine, Jovan Plamenac je kao petogodišnjak, najvjerovatnije s majkom, napustio otadžbinu u koju se nije vraćao više decenija.
Naime, Jovanov otac Petar — koji je obavljao više političkih, diplomatskih i državnih funkcija u Knjaževini i Kraljevini Crne Gore; između ostalog, bio je i ministar inostranih poslova — napustio je Crnu Goru s kraljem Nikolom 1916. godine, a realno je da su godinu dana kasnije u inostranstvo otišli Jovan i njegova majka.
Kako piše ser Isaiah Berlin, mali Jovan Plamenac je stigao u „Englesku gdje je upisan u školu u Klejsmoru (Clazesmore), blizu Vinčestera, čijeg je direktora njegov otac poznavao. Tu je ostao jedanaest godina, dok se škola selila iz mjesta u mjesto, da bi 1930. godine došao u Oriel. S vremena na vrijeme njegovi roditelji su ga pozivali da ih posjeti tokom raspusta, u Marselju ili Beču, ali je uglavnom živio odvojen od porodice i naviknut na samoću.” (Plamenac: 2000) Bio je nježnog zdravlja i obolio je od srca u dvadesetiprvoj godini. „U Orielu provodi četiri godine.
Bolest ga sprečava da završi rad iz oblasti filozofije/politike/ekonomije pa je dobio aegrotat sertifikat koji Univerzitet u Oksfordu dodjeljuje studentu koji zbog bolesti ne pristupi pismenom dijelu završnog ispita, a godinu dana kasnije diplomu ‘Prve klase’ iz istorije. Godine 1936. biva izabran na ‘All Souls’.” (Plamenac: 2000)
Posjeta Crnoj Gori: Počeo je posjećivati Crnu Goru tek pred kraj života, boraveći u kući svojih predaka u selu Boljevići u Crmnici. Može se slobodno reći da je njegova sudbina paradigma i sudbine Crne Gore u takozvanom modernom vremenu, odnosno u dvadesetom vijeku kao njegovom ključnom i osobitom sintetičkom presjeku, što posebno čini se važi za Crnu Goru, i to najmanje po dva osnova i „datuma”.
Riječ je o tome da je Jovan Džon Plamenac svojim porodičnim porijeklom i najpre roditeljskim, odnosno očevim političkim i istorijskim opredjeljenjem tokom Prvog svjetskog rata, tj. 1918. g., te potom ličnom sudbinom emigranta i izgnanika i življenja i djelovanja u određenoj društvenoj sredini i određenom istorijskom trenutku koji su ga ne samo intelektualno, već i politički iskazivali i opredjeljivali u Drugom svjetskom ratu, par exelans ličnost koja sublimira, sintetizuje i personifikuje svu dramatiku i tragiku u cjelini — istorijski, državno, politički, nacionalno, mentalno, psihološki, karakterno, duhovno — u dvadesetom vijeku crnogorskog nacionalnog, identitetskog i građanskog društvenog bića i Crne Gore kao viševjekovnog istorijskog, međunarodno-pravnog i državnog subjekta, osobitom i višeslojnom procesu koji traje i do najnovijih dana, odnosno i polovinom druge decenije dvadesetprvog vijeka, a sva je prilika da neće biti završen još nekoliko generacija.
Sudbina istaknutog političkog teoretičara/filozofa Jovana Džona Plamenca je paradigma i sudbine Crne Gore u dvadesetom vijeku. Iako se obrazovao te ostvario ukupni naučni, kulturni, intelektualni i profesionalni put i razvoj u Zapadnoj Evropi, uglavnom u Engleskoj te u povremenim kraćim boravcima i u SAD-u, nikako se ne može poreći da je Plamenac svoj ljudski, humanistički, moralno-etičko-empatijski i naučni profil mogao usmjeriti u onom pravcu u kome se i realizovao samo zato što je bio Crnogorac i što je bio čovjek iz Crne Gore.
Porodično porijeklo Jovana Džona Plamenca: Jovan Džon Plamenac pripada jednom od najuglednijih i najčuvenijih crnogorskih bratstava. Plamenci su došli u Crnu Goru iz Bosne kao Bogustinovići prije više vjekova. Za usvajanje i dobijanje prezimena Plamenac odlučujuće je bilo, kako se vjeruje, učešće njihovog pretka Ivana na zboru zetske vlastele u Vranjini početkom septembra 1455. godine, gdje je sklopljen ugovor između vojvode Stefana Crnojevića i mletačkog providura Ivana Bolanija o zajedničkoj borbi protiv Turaka. Ivan Bogustinović je, prema narodnom predanju, energično i odvažno, strasno i vatreno govorio o organizovanoj borbi protiv Turaka, tako da je providur Bolani primijetio da „govori vatreno kao da mu plamen iz usta izbija”. U svakom slučaju, ostalo je da se priča da su po tome dobili prezime Plamenac.
Crnogorski istoričar dr Branislav Marović najviše je istraživao porodično porijeklo Jovana Džona Plamenca. Plamenci se u arhivskoj građi javljaju polovinom XVII vijeka, kada postaju moćno i poznato bratstvo bez čijeg se učešća nije moglo ništa rješavati u Crnoj Gori. Kada je njihovo bratstvo dalo vladiku Arsenija (1781–1784), ambicije Plamenaca postale su još veće. Za njegove vladavine Plamenci vode samostalnu politiku i nastoje da se bečkom dvoru predstave kao vodeći crnogorski glavari, što su zapravo i bili. Vladika Arsenije poslije Rufima Boljevića bio je drugi mitropolit i gospodar Crne Gore iz Boljevića u Crmnici.Jovan Petrov pripada grani Plemenaca koja se zove Markovići. Dr Marović piše da je profesor Jovan (Džon) Plamenac dobro znao ko je i odakle je. Zato je nekoliko puta posjetio svoju postojbinu Boljeviće, kako bi se na licu mjesta, ponovo napajao i upoznavao sa istorijom svoga bratstva, plemena i Crne Gore, koju su stvarali njegovi preci nalazeći se dugo na samom vrhu crnogorske državne vlasti. Tu istoriju, njegovi preci su stvarali na dva načina: obično sa mačem u jednoj, ali i sa diplomatskom tašnom u drugoj ruci. I jednu i drugu misiju uvijek su uspješno obavljali.
Period vladavine Nikole I knjaza i kralja Crne Gore 1860–1918. godine jeste i period najvećeg uspona bratstva Plamenac. Može se reći da je to bio zlatni period njihove moći kada crnogorska država stasava u međunarodno priznatu državu i doživljava svoje teritorijalno širenje i ekonomski uspon.
Na dvoru Nikole I Petrovića i u najvišim organima državne vlasti koji se upravo u tom periodu formiraju nalazilo se devet Plamenaca. Jedan od njih vojvoda Ilija, ministar vojni služio je vjerno i kao ratnik i kao diplomata pola vijeka Nikolu I. Na čelu Ministarstva vojnog ostao je praktično 26 godina. Sa ovako dugim stažom vjernosti Nikola I nema ni jednog visokog saradnika. O ministru vojnom kralja Nikole I postoji u narodu izreka „Sve se mijenja do volje božje i ministra vojnog”. Zatim tu su serdar Rade Turov, plemenski kapetan i konzularni agent u Skadru, serdar Sava, itd., itd.
Plamenci u ovom periodu zauzimaju položaje od onih najbližih, najintimnijih i najličnijih, kao što su ađutantski poslovi, do komandira vojnih jedinica, predsjednika Vlade, ministra prosvjete, spoljnih, unutrašnjih i vojnih poslova, diplomatskih predstavnika i načelnika Privrednog odjeljenja. Svi se oni ističu ne samo svojim obrazovanjem koje su stekli u Crnoj Gori ili po evropskim centrima (Beču, Moskvi, Parizu), već i kao snažne i vrijedne ličnosti koje ostavljaju duboke istorijske tragove svojim djelovanjem na istorijskoj pozornici Crne Gore. Kasnije kao penzioneri dvojica od njih ostavili su svoje memoare koji su od značaja za istorijsku nauku.
Dr Branislav Marović povodom velike i izuzetno značajne uloge koje je bratstvo Plamenac imalo u crnogorskoj istoriji kaže: „Život ljudski bilo pojedinaca ili manjih ili većih njegovih skupina pa i naroda kreće se nekom izlomljenom cik-cak linijom. U jednoj istorijskog etapi on se penje i doživljava uspon, dok u drugoj stagnira ili opada, što je sasvim razumljivo, jer to ne zavisi samo od prirodnih zakona koji tu ravnotežu održavaju, već i od mnogih drugih okolnosti i uslova. Plamenci su, kako smo vidjeli, u jednom dugom periodu bili u usponu i dostigli najveće visine koje može postići čovjek ovog našeg crnogorskog podneblja. Cijeneći njihova djela koja su ugradili u ukupni razvoj i napredak crngorskog društva i države moramo im i ovom prilikom izraziti našu zahvalnost.”
U želji da apostrofira značaj porijekla Jovana Džona Plamenca za cjelovito sagledavanje njegovog života i rada, dr Marović piše da u Crnoj Gori postoji sljedeća izreka: „Kaži mi čiji je, od koga je, pa ću ti reći kakav je”. I zaista može se reći da Crnogorci, piše dr Marović, nijesu u tome griješili. Poznavali su jedni druge i znali su i svoje i tuđe mane i vrline. Dovoljno je samo reći da se u Crnoj Gori nije moralo kazati prezime već samo ime i ime oca, što je bilo dovoljno za identifikaciju. Otac Jovanov, Petar J. Plamenac, kojem je posvetio svoje najznačajnije filozofsko djelo, bio je crnogorski političar, diplomata i državnik. Dr Marović bilježi da se o njegovim biografskim podacima veoma malo zna. Rođen je 1872. godine u Boljevićima, a umro je 1954. godine i sahranjen u Boljevićima. Osnovnu školu završio je u Boljevićima, Poljoprivrednu školu u Monpeljeu (Francuska), Višu veterinarsku školu u Alfortu (Švajcarska). Završio je studije prava u Beču. Bio je jedan od prvih školovanih veterinara u Crnoj Gori.Kao javna, politička ličnost Petar J. Plamenac se javlja u političkom životu Crne Gore 1906. godine, kada je postavljen za načelnika Odjeljenja za narodnu privredu Ministarstva unutrašnjih djela. Na Balkanskoj izložbi u Londonu 1907. bio je zvanični predstavnik Crne Gore. Odjeljenje narodne privrede formirano je 1902. godine. U toku svog rada Odjeljenje je pružilo veliku pomoć, stručnu i finansijsku, unapređenju privrede posebno poljoprivrede. Ono je pravno regulisalo materiju iz oblasti privrede, odnosno poljoprivrede i veterinarstva.
Dalji politički život Petra Plamenca može se pratiti u diplomatiji Crne Gore.
Diplomatsku karijeru započeo je kao crnogorski konzul u Skadru 1908. godine, gdje je sa prekidima bio više od dvije godine. Otpravnik poslova kraljevine Crne Gore u Carigradu bio je od marta do oktobra 1912. godine, Plamenac je prekinuo diplomatske odnose Crne Gore sa Osmanskim carstvom u Prvom balkanskom ratu 7. oktobra 1912. godine, kada je Porti predao notu i kada je njegova funkcija prestala, a zatim je odmah napustio Carigrad. Kad je crnogorska vojska osvojila Skadar postavljen je za civilnog guvernera ovog grada, a kad su velike sile tražile da crnogorska vojska napusti osvojeni grad, Petar Plamenac je pregovarao u Medovi s predstavnicima međunarodne flote. Ministar inostranih djela Kraljevine Crne Gore bio je od aprila 1913. do avgusta 1915. godine. Na izborima za crnogorski parlament izabran je za poslanika 1914. godine u Kapetaniji kolašinskoj. Za predsjednika crnogorske Narodne skuštine izabran je 12. decembra 1915. godine. Poslije kapitulacije crnogorske vojske u Prvom svjetskom ratu, s kraljem Nikolom našao se u egzilu u Francuskoj.
U toku Prvog svjetskog rata Petar Plamenac je ministar spoljnih poslova u vladi divizijara Janka Vukotića, kao predstavnik Klubaške stranke kako se deklasirao. Iz njegovog rada i ranije i kasnije jasno se vidi da je Plamenac bio jedan od najodanijih kralju Nikoli. O svojim odnosima sa njime, naročito dok je bio ministar spoljnih poslova, Plamenac piše: „Kao ministru spoljnih poslova Crne Gore davao (misli na kralja Nikolu I — primjedba B. M.) mi je takvu slobodu, da mogu slobodno reći da sam, od aprila 1913. do kraja avgusta 1915, ja sam bio nezavisni šef spoljne politike moje zemlje… i da od 1913. godine nije imao (misli na kralja Nikolu I — primjedba B. M.) od mene tajne u politici.”
I poslije ostavke na dužnost ministra spoljnih poslova, koja je uslijedila, kako kaže Plamenac „protiv kraljeve volje, ostao sam kod njega u milosti”.
O tim poslovima koje je obavljao kao ministar spoljnih poslova Plamenac je zapisao i sljedeće: „Za sve ono što se u tom međuvremenu dogodilo, ja imam da odgovaram sa mojim nekadanjim drugovima — ukoliko ovi to budu htjeli. Kralj Nikola nije nizašto odgovoran. Teretiti njega, ma za šta bilo, znači griješiti savjest.”
Krajem juna 1916. godine crnogorska vlada u Neiju šalje Plamenca, kao svog delegata da sa italijanskim ministrom spoljnih poslova Soninom pregovara o nabavci hrane za Crnu Goru.
Dr Marović podsjeća da su se u emigraciji kralj Nikola i crnogorska vlada borili ne samo za stvaranje svojih oružanih snaga i za finansijsku i ekonomsku obnovu Crne Gore već i za njeno političko i diplomatsko snaženje.
"Predstavnici Crne Gore i njen suveren branili su prava i isticali zahtjeve Crne Gore kao nezavisne države. Cilj im je bio da Crnoj Gori osiguraju položaj savezničke države ne samo formalno, već i stvarno. U svom radu nailazili su na mnogobrojne smetnje i otpore, prikrivene i otvorene. Intrige, diskriminacija, omalovažavanje i nepovjerenje prema kralju Nikoli bili su prisutni na svakom koraku, ističe dr Marović.
Petar Plamenac je bio u izbjeglištvu politički vrlo aktivan u zastupanju politike kralja Nikole i pokazao se kao jedan od njegovih najodanijih ljudi. Ostao je u emigraciji i nakon smrti kralja Nikole, iz koje je povremeno dolazio i boravio u Crnoj Gori nakon amnestije crnogorskih independista i ustanika iz 1919. godine od strane kralja Aleksandra Karađorđevića.
Dakle, između dva svjetska rata Petar Plamenac je boravio i u Crnoj Gori i u inostranstvu, pretežno u Francuskoj i u Engleskoj. Pokušao je da napravi i politički angažman u Kraljevini SHS kandidovanjem za poslanika na listi Crnogorske federalističke stranke. Međutim, u tome nije uspio jer su crnogorski federalisti već bili na silaznoj političkoj putanji u odnosu na vrijeme neposredno poslije propasti i sloma Kraljevine Crne Gore, odnosno stvaranja Kraljevine SHS.
Konkretna dalja politička aktivnost Petra Plamenca vezana je bila za parlamentarne izbore održane 8. februara 1925, kad je došao iz inostranstva u Crnu Goru. Crnogorski federalisti su na ovim izborima postigli veliki uspjeh, iako Plamenac nije bio na njihovoj listi, osvojivši tri poslanička mandata ili nešto više od četvrtine glasača izašlih na izbore. Kao član Crnogorske stranke, ali ne i njezina Glavnog odbora, Petar Plamenac je učestvovao prvi put na parlamentarnim izborima 11. septembra 1927. godine.
I ovom prilikom došao je iz inostranstva pred same izbore, pa mu je mjesto za poslaničkog kandidata za Srez barski ustupio Niko Debelja. Na novim izborima crnogorski federalisti ne samo da nijesu ponovili svoj raniji uspjeh, već su doživljeli politički poraz. Dobili su samo jedno poslaničko mjesto.
Najznačajniji uzrok odvajanja glasača od federalista bio je nedosljedna, sporazumaška, nenačelna politika vođstva stranke, koje je napustilo borbu za federativno uređenje države i koje je sklapanjem sporazuma sa Radićem priznao postojeći pravni poredak. Na listi Radićeve Hrvatske seljačke stranke izabran je za poslanika Sekula Drljević, pa su se u Skupštini Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca našla dvojica crnogorskih federalista. U periodu između dva svjetska rata, Plamenac je istaknuti prvak Crnogorske stranke, jedan od organizatora belvederskih demonstracija 1936. godine kada su crnogorski federalisti napravili saradnju sa crnogorskim komunistima u borbi protiv velikosrpskog unitarističkog apsolutizma kralja Aleksandra Karađorđevića, odnosno u borbi protiv nacionalnog i socijalnog ugnjetavanja.
Dr Branislav Marović u svom radu o porodičnim korijenima Jovana Džona Plamenca analizira ulogu Jovanovog oca Petra i poslije okupacije Crne Gore od strane Italije. Petar Plamenac se javlja aprila 1941. godine kao član odbora za pisanje memoranduma Crnogorske federalističke stranke kojim se vođstvo stranke obratilo vladi u Rimu, tražeći da prizna i svečano proklamuje nezavisnu Crnu Goru pod italijanskim protektoratom na osnovu Londonskog ugovora iz 1915. godine, a da za crnogorskog kralja dođe princ Mihailo, sin knjaza Mirka. Teritorija te nezavisne Crne Gore koju su tražili crnogorski federalisti trebala je da se prostire od rijeke Neretve do Mata u Albaniji sa Metohijom i Sandžakom. Iluzije crnogorskih federalista o proširenju granica buduće države ubrzo su propale, jer je 18. maja 1941. Musolini sa Antom Pavelićem potpisao ugovor o razgraničenju Italije sa nezavisnom Državom Hrvatskom. Italija je anektirala Boku Kotorsku i Dalmaciju.
Petar Plamenac je bio član Privremenog administrativnog komiteta, a poslije njegovog ukidanja 18. maja 1941. bio je član Savjetodavnog vijeća Crnogoraca (Konsulta). Vijeće je imalo šest članova. Petar je 5. jula podnio ostavku na ovo članstvo zbog toga što su Plav i Gusinje, djelovi Crne Gore, pripojeni Albaniji.
Kada se Crnogorska federalistička stranka pocijepala na dva dijela, Plamenac je pripadao separatističkom dijelu vođstva stranke. Smatralo se da je Plamenac anglofilski orjentisan. Plamenac je u ime Crnogorske federalističke stranke javno istupao protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Za račun italijanskog okupatora Plamenac je pokušao da pregovara sa predstavnicima Glavnog štaba narodnooslobodilačkih i partizanskih odreda Crne Gore i Boke u Martinićima 26. oktobra 1941. godine. U septembu 1944. godine napustio je Cetinje i odbjegao u Katunsku nahiju kako bi se sklonio od četničkih „crnih trojki” koje su se sve češće obračunavale sa zelenašima.
U operacijama NOVJ za oslobođenje Cetinja, Plamenac je zarobljen sa ostalim vodećim ljudima Crnogorske federalističke stranke.
Plamenčevo učešće u radu Privremenog administrativnog komiteta i u Konsulti biće glavna tačka optužnice pred Vojnim sudom vojne oblasti drugog udarnog korpusa, što će mu donijeti kaznu od 10 godina zatvora. Međutim, kaznu nije do kraja izdržao pa je već krajem 1946. bio na slobodi.
Kao u nekom svojevrsnom epilogu i krokiju onoga što je Petar Plamenac ostavio u očinskom, porodičnom, bratstveničkom, plemenskom i etničko-nacionalnom nasljeđu svom sinu Jovanu Džonu da na njegovom crnogorskom temelju dalje gradi svoje impozantno i veoma složeno naučno i životno djelo evropskog i svjetskog porijekla, dometa i značenja („Crnogorski romantik britanskog empirizma”!), dr Branislav Marović zaključuje da je „Jovan nesumnjivo imao od koga da naslijedi slobodoumnost, objektivnost i nepristrasnost u ocjenjivanju različitih političkih i ideoloških programa, učenja i pokreta, kao i simpatisanje ljevičarskih ideja. Naime, govoreći o sebi kao političaru Petar Plamenac kaže: ‘Kao političar pripadao sam u Crnoj Gori grupi slobodoumnijih ljudi. Ljevičarske ideje bile su mi oduvijek simpatične… Simpatisao sam s Liberalnom i Klubaškom strankom: branio njene prvake, kada su bili u nevolji, pomagao im da se izvuku, i najposlije doprinio da u zemlji, bar po broju, predstavljaju najjači faktor.’” (Nastavak sjutra)
