Kada je, krajem 1918. godine, nakon prestanka austro-ugarske okupacije uslijedila srpska i saveznička (re)okupacija Crne Gore, kralju Nikoli I Petroviću Njegošu i njegovoj Vladi nije dozvoljen povratak u domovinu i državu Crnu Goru, čiji je bio ustavni, legalni i legitimni suveren.
U vrijeme održavanja tzv. Podgoričke skupštine, srpske (srbijanske) vlasti su brojne ugledne Crnogorce, po njihovom oslobođenju i povratku iz austro-ugarske konfinacije, zadržale u Bosanskom brodu [1], ne dozvolivši im da se slobodno vrate u Crnu Goru i odlučuju o statusu Crne Gore, sve dok (a i zatim im je uskraćeno ustavno, zakonsko i legitimno pravo), dok se ne završi tzv. „ujedinjenje“, odnosno, dok se ne proklamuje prisajedinjenje (nasilna aneksija) Crne Gore Srbiji.
Naime, načelnik Vrhovne komande srpske vojske, vojvoda Živojin Mišić, 16. novembra 1918, naredio je komandandu Druge srpske armije, vojvodi Stepi Stepanoviću da brigadiru (generalu) Radomiru Vešoviću „omete ulazak u Crnu Goru“ i da istovjetno postupi i prema vojvodi i divizijaru Đuru Petroviću i brigadiru (potom divizijaru) Milutinu M. Vučiniću, te da se „crnogorske čete ni u kom slučaju ne šalju u Crnu Goru“ [2].
Na osnovu naredbi srpskih vojnih faktora u Bosanskom brodu tada su zadržani brigadiri- generali Radomir Vešović, Jovan-Jovo Bećir, te crnogorski majori Stevan Radović, Radovan Radović, Živko M. Nikčević i Vlado Vrbica, kao i alajbarjaktar Marko Zekov Popović i barjaktar Marko Martinović [3].
Na, lažnoj, tzv. Podgoričkoj skupštini novembra 1918. godine, agenti srpske Vlade i sluge Dvora Karađorđevića, izglasali su, u uslovima vojne okupacije Crne Gore, nelegalno i nelegitimno pripajanje (nasilnu aneksiju) Kraljevine Crne Gore Kraljevini Srbiji [4].
Krsto Zrnov Popović
Crnogorski lojalisti, pod vođstvom bivšeg crnogorskog ministra i predsjednika Crnogorske narodne skupštine Jovana S. Plamenca [5] i kapetana, potom komandira i brigadira (generala) crnogorske kraljevske vojske Krsta Zrnova Popovića, podigli su početkom januara 1919.
Božićni ustanak protiv (veliko) srpske (srbijanske i uz pomoć brojnih naših domaćih izroda) aneksije crnogorske države. Oružane borbe ustanika i okupacionih trupa trajale su dugi niz godina nakon toga.
Sa stanovišta vjernosti svojoj domovini, njenoj Zastavi, Slobodi i Kruni, crnogorski ustanici, gerilci i komiti djelovali su sa pozicija nužne odbrane i imali su pravo i nesporni legitimitet, da koriste i upotrebljavaju sva sredstva koja su opravdana i dozvoljena u slučaju bezobzirnog napada neprava na pravo.
Borili su se crnogorski komiti snagom, odlučnošću, čvrstinom i dosljednošću vitezova bez mane i straha za slobodu, nezavisnost i dostojanstvo svoje zemlje - Crne Gore.
Vojevali su crnogorski gerilci kao patriote s namjerom da se okonča nesnošljiva situacija u kojoj je izdaja dovodila vjernost na optuženičku klupu, izricala i izvršavla kazne.
Ustanici koji nijesu izginuli i stradali, koji nijesu uhapšeni, zatvoreni ili onesposobljeni, koji nijesu emigrirali, sklonili su se u planine, u šume, i podijeljeni u manje čete i grupe nastavili oslobodilačku borbu gerilskog, komitskog karaktera.
Kad je Božićni ustanak privremeno tada ugušen, polovinom januara 1919, u novonastaloj situaciji, zajedno sa brojnim ustanicima, faktički, vojni vođa ustanka, Krsto Todorov (Zrnov) Popović, kao i brojni drugi prvaci crnogorskog ustanka, odlučuju da se ne predaju novim vlastima, već da idu u političku emigraciju.
Poslije sloma Božićnog ustanka, brodom iz Kotora u San Đovani di Medua 5/18. Januara 1919, stigli su brojni Crnogorci.
Tog dana u meduanski zaliv, u logor crnogorskih izbjeglica, došli su iz Crne Gore, pored već stiglih, i sljedeći zelenaški ustanici: komandir Krsto Zrnov Popović, kapetan: Blažo Marićević, poručnici: Ilija Bećir, Niko Kašćelan, Ćetko Bigović, potporučnici: Đorđije Martinović, Stevan Roganović, Vaso Marković, narodni poslanici: Labud Petrović, Vaso Đ. Martinović, finansijski kapetan Luka Popović, potporučnik i bataljonski barjaktar Savo P. Martinović, zastupnik plemenskog kapetana Božo Bećir, pisar Ministarstva pravde Aleksa Martinović, pisar Ministarstva inostranih djela Đuro B. Martinović, carinik Miloš Martinović, činovnik Ministarstva finansija Stanko Grujić, telegrafista Đuro Otašević, Vaso Bećir, Milo Petrović, Jovo D. Popović, Đuro Božović, Ilija Božović, Stevo Božović, Dušan J. Popović, Luka N. Popović, Krsto I. Popović, Dušan R. Popović, Rako Đ. Popović, Vido Vuksanović, Dimitrije Pavlović, Savo Pavlović, Nikola Perišić, Dušan N. Martinović, Živko Martinović, Maksim Martinović, Savo M. Martinović, Jošo Stojanović, Dušan P. Martinović, Stevan Đurišić, Mitar S. Martinović, Milanko Martinović, Marko Martinović, Božo P. Martinović, Savo N. Martinović, Stevo P. Martinović, Đuro P.B. Martinović, Blažo P. Martinović, Milan Madžar, Milo Jablan, Pero Kokot, Ilija Đurović, Nikola Gavrilović, Luka Ivanović, Boško Popović, Stevan Popović, Pavle Krivokapić, Vaso Vukotić, Marko Ivanović, Blažo I. Martinović, Vaso Otašević, Marko Popović, Pero Jovanović. [6]
Jovan Plamenac
Jovan Simonov Plamenac, brigadir (general) Milutin M. Vučinić i brojni drugi narodni prvaci uspjeli su da se, nakon sloma ustanka, prebace na italijansko tlo.
Oni su stigli u mjesto Monte Kave u blizini Rima, đe su se počeli okupljati i organizovati crnogorski egzilanti, lojalni Crnoj Gori, koji su izbjegli iz Crne Gore, ali i oni koji su pušteni ranije iz zarobljeničkih logora u Austro-Ugarskoj.
Na zboru na kojemu je prisustvovalo oko 200 Crnogoraca, održanom u Monte Kave u blizini Rima, 6. februara 1919. godine, održao je govor Jovan S. Plamenac.
U tome govoru, između ostalog, naveo je kako će Srbijanci »da nam oduzmu petovjekovnu tekovinu i da su oni počinili krajnja varvarstva jadnom i bijednom Crnogorskom narodu, koji je danas imao da poživi iz trogodišnjeg ropstva, i da su poubijali naše znamenite ljude, našu braću, roditelje, žene, djecu prilikom njihovog ulaska sa Francuzima 1918. godine u Crnu Goru.
Znate li da je utekao [7] iz Crne Gore brigadir Milutin Vučinić koji nije mogao da gleda nepravdu od Srba nad bijednim Crnogorskim narodom.
Braćo Crnogorci, cio narod mene je ispratio i predao mi Božju amanet, da Vam kažem pozdrave njegove, koje ću kazati u Parlamentu pred pretsjednikom Konferencije mira Vudo Vilsonom, koji nam je zagrantovao samostalnu krunu Crne Gore, koju će i dalje imat Kralj Nikola na glavi na čelu crnogorskog naroda« [8].
Okružno Načlestvo Kraljevine S. H. S. Cetinje, pov. br. 584, od 8. VIII 1919. godine u naredbi načelniku sreza Čevo navodi da je od povjerenika beogradske vlade za Crnu Goru Ivana Lole Pavićevića dobio depešu u kojoj se tvrdi da se na osnovu dobijenih informacija na području Čeva i Cuca nalaze osobe koje su prešle iz Italije.
I to divizijar Đuro Jovović, Stevan Pavlović i Janko Pešikan, te da su isti 7. avgusta 1919. godine zanoćili u mjestu Proseni do i da namjeravaju da otiđu u Cuce i Kobilji do, kao i da se pomenutom načelniku čevskog sreza naređuje »da preduzme potrebne mjere radi hvatanja i ubijanja odmetnika«.
Takođe, Komanda Nikšićkih trupa, odnosno, njen komandant pukovnik Popović u depeši br. 353, poslatoj iz Nikšića 13. avgusta 1919. komandantu Zetske divizijske oblasti na Cetinju generalu Milošu Mihailoviću navodi i ovo:
»Izvešten sam da su prešli iz Italije i da se sada nalaze u župi Nikšićkoj: brigadir Đuro Jovović, Komandir Stevan Pavlović, Kapetan Mato Todorović i barjaktar Miloje Jovović. Ovi odmetnici agituju kod neobaveštenog naroda i pokreću ga na bunu«.
Radi se ne o Miloju, već o Milu Jovoviću.
Đeneral Đuro Jovović
Na spisku crnogorskih oficira koji se nalaze u Gaeti, koji nosi datum 10. septembar 1919. godine iz Rima, pod brojem 2 navodi se đeneral Đuro Jovović.
Na spisku crnogorskih oficira i činovnika u Gaeti 1919. godine pod brojem 10 navodi se brigadir Đuro Jovović koji je pripadao rodu pješadije. Na tom spisku nalazi se ime Đurovog brata Mila Jovovića, potporučnika crnogorske vojske, takođe emigranta u Gaeti.
Sin Đura Jovović, Marko Jovović kao crnogorski komita pominje se kao redov koji se emigrirao u Italiju i bio u Gaeti kao crnogorski vojnik. Potpukovnik Bogdanović, Komandant Nikšićkih trupa, u izvještaju Komandi Zetske divizijske oblasti, Pov. br. 321. od 27. II 1920. godine navodi i to da je 23. februara 1920. godine iz Podgorice automobilom došao šef misije američkog crvenog Krsta pukovnik K. P. Fairklondih i između 17 i 18 časova toga dana bio u Nikšiću i Mokroj njivi đe je našao familiju brigadira Đura Jovovića, koji je bio tada u emigraciji u Italiji.
U tome izvještaju srpski potpukovnik Bogdanović navodi da je pukovnik Fairklondih došao sa zadatkom »da ispita materijalno stanje ove porodice, čiji sin Marko Jovović, doskora bio u šumi, predao se vlastima, a da nije zatvaran«.
U tome izvještaju stoji i to da je pukovnik Fairklondih »činio ovo ispitivanje bez znanja okružnog načelnika, a kako izgleda, ovo je činio po zahtjevu Đura Jovovića preko nekog – stranog društva Crvenog krsta«.
U izvještaju komanidra Ivana Bulatovića o ustanku Rovaca za pravo, čast i slobodu Crne Gore (1918-1920), između ostalog, govori se o sukobu crnogorskih ustanika, komita sa okupacionim formacijama na prostoru Nikšića i okoline 1919. i ovo:
»U borbi je poginuo Vuk Nenezić, ranjen Milija Rakočević - neprijateljski gubici nepoznati su mi. Pošto je noć uhvatila, produžili smo put u pravcu Ćeranića gore -Lukavica - Rovca i sobom ponijeli dva ranjenika Rakočevića i Jovovića-sina Đura Jovovića«.
Sin Đura Jovovića, koji je tada ranjen, bio je Marko Jovović, takođe crnogorski ustanik i rodoljubivi komita. A »Crnogorski glasnik«, list crnogorske emigracije, Mičigen, SAD, broj 43, godina VIII od 15. septembra 1923. godine piše i to da je 1920. godine uhvaćen sin Đura Jovovića od strane srpskih okupacionih vlasti i bjelaških janičara, pa u tom smislu dodaje:
»Unuka čuvenoga Novaka Ramova-Marka, čim su dobivali na časnu riječ, iako nije bio učinio nikakav zločin, odmah su ga stražarno sproveli u »Jusovaču« u Podgorici«.
[1] Vidi o tome i: Božidar Božo Vuković, “Rat Crne Gore protiv Turske i Bugarske 1912-1913 i rad na uniji i saradnji sa Srbijom”, Cetinje, 1971, str. 178.
[2] Prof. Dr Mijat Šuković, “Podgorička skupština 1918. godine”, Podgorica, 1999, str. 61-62; Prof. Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiha II, Podgorica, 2004. str. 68. Novak Adžić, “Sudbine crnogorskih patriota 1919-1941”, Podgorica, 2004, str. 11-12.
[3] Ibid
[4] Alexander Devine, „OF THE MAP, the suppression of Montenegro, the tragedy of a small nation““, London, 1921., p. VIII navodi: „Ime Crna Gora izbrisano je sa spiska evropskih naroda, a narod Crne Gore nasilno je anektiran Kraljevini Velikoj Srbiji“.
[5] Jovan Simonov Plamenac je od strane kralja Nikole imenovan za predsjednika Vlade Kraljevine Crne Gore i ministra spoljnih poslova i tu dužnost je obavljao od 1919. do 1921. godine.
[6] Dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije-crnogorska buna i odmetnički pokret (1919-1929)“, II izdanje, knjiga VI, Podgorica, Podgorica, 2005, dok. br. 1432, str. 1799-1801.
[7] Izbjegao, emigrirao silom prilika je pravilnije reći.
[8] Vidjeti o tome: Okružno Načelstvo Cetinje, br. 2130, Cetinje, 7. III 1919. godine- Komandi Zetske Divizijske oblasti Cetinje. U tome aktu okružni načelnik Ljubomir Glomazić dostavlja Komandi Zetske Divizijske Oblasti prijepis (vjeran originalu) govora Jovana Plamenca u Rimu od 6. II 1919. godine.
