Širom Evrope danas je obilježen Evropski dan samostalnog života osoba s invaliditetom. Ovaj datum, još 2014. godine ustanovila je Evropska mreža za samostalni život. U prethodnih 11 godina, Udruženje mladih sa hendikepom Crne Gore obilježavalo je ovaj datum organizacijom najrazličitijih događaja, od konferencija, manifestacija, promotivnih filmova, pa sve do jednomjesečnih kampanja.
Ove godine, po prvi put, ovaj izuzetno značajan datum u Crnoj Gori nije obilježen.
Umjesto jačanja svijesti i ukazivanja na važnost slobode kao temelja za samostalan i dostojanstven život OSI, te barijera koje im usljed neispunjenih obećanja onemogućavaju da žive istinski samostalne živote, organizacije OSI mjesecima su prinuđene da brane osnovna prava na rad i zapošljavanje, čiji je obim Vlada namjerila da ograniči i umanji spornim nacrtom Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica s invaliditetom.
Poraz sistema i društva
Izvršna direktorica Udruženja mladih sa hendikepom Marina Vujačić za Portal Analitike ističe da se ove godine osjeća kao da je prvi put ostala bez riječi.
“Evropski dan samostalnog života ustanovljen je 2014. UMHCG ga je obilježavalo svake godine različitim aktivnostima, uz obavezan događaj na Trgu nezavisnosti, kampanju koja je trajala makar mjesec dana u kontinuitetu, snimanje filmova, video materijala, tekstove, tizere, sve što se zamisliti moglo”, napominje Vujačić.
Podržavale su ih, naglašava, javne ličnosti, funkcioneri/ke, političari/ke, glumci/ice, novinari/ke, naravno osobe s invaliditetom.
“Ove godine smo debelo zakazali. Progutala nas je kampanja za povlačenje Nacrta zakona o izmjenama i dopunama Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom, a ispostavlja se da će borba oko tog zakona da traje i traje”, podvlači direktorica UMHCG.
S druge strane, kako ukazuje, možda je i izostanak događaja na Trgu i kampanje i "muk" u vezi s ovim datumom simboličan.
“Kao krik za sve one i zbog svih onih osoba s invaliditetom smještenih u ustanovama rezidencijalnog tipa ili zatvorenim u sopstvenim domovima. Znate li da i dalje ima više osoba s invaliditetom u ustanovama za smještaj nego na fakultetima i približno koliko na tržištu rada. Znate li da Crna Gora ima svojih državljanki i državljana s invaliditetom koji su u ustanovama u susjednim državama. Tako se piše poraz sistema i društva”, poručuje Vujačić.
Većina OSI živi u restriktivnim okruženju
Iz Udruženja mladih sa hendikepom ukazuju da su osobe s invaliditetom u Crnoj Gori i ovaj5. maj, Evropski dan samostalnog životadočekale u potpuno nezavidnom položaju i neadekvatnim uslovima za samostalno življenje.
“Uprkos činjenici da seCrna Goraobavezalanadeinstitucionalizaciju i život u zajedniciosoba s invaliditetom,praksa je suštinski različitai bilježi visok stepen institucionalizacijeosoba s invaliditetom; kako krozsmještaj u ustanovama rezidencijalnog tipa, tako i krozizolaciju i zatvorenost u sopstvenim domovima i time izopštenost iz zajednice”, naglašavaju iz UMHCG.
Pored toga, kako ističu, zastupljena su i drugarestriktivna okruženjau kojima su osobe s invaliditetom svih uzrasta i dobi primorane da žive i borave, te nedostatak i nerazvijenost usluga u zajednici, posebno upravo onih koje podržavaju i omogućavaju samostalno življenje.
“Dodatno,osobe s invaliditetom koje žive u ustanovama zatvorenog tipa ne dobijaju nikakvu ili makar ne adekvatnu podršku države i lokalne samouprave za izlazak iz institucije i život u zajednici”, podvlače oni.
Ignorantski odnos prema nasilju i nedostatak inkluzije u praksi
Napominju da je Crna Gora još 2017. od Komiteta UN-a o pravima osoba s invaliditetom dobila značajne preporuke u oblastima koje se odnose na samostalni život osoba s invaliditetom, posebno u okviru člana 19 –Samostalni život i uključenost u zajednicui člana 28 –Socijalna zaštita i adekvatan životni standardiza sedam i po godina ispunila je samo onu koja se odnosi nastrategiju deinstitucinalizacije, tako što je konačno krajem prošle godine usvojila prvi strateški dokument ovog tipa.
“Međutim, i dalje čekamo donošenje Zakona o jedinstvenom vještačenju invaliditetakoji je unazad tri godine najavljivan iočekivalo se da će ga Vlada konačno utvrditi u I kvartalu 2025. u skladu s definisanim rokom. Upravo primjena ovog zakona treba da omogućiprelazak sa medicinskog modela pristupa invaliditetunamodel zasnovan na ljudskim pravimai procjenu potrebne podrške i u oblasti samostalnog života”, poručuju iz Udruženja.
Nadalje, kako dodaju, iako se Komitet za prava osoba s invaliditetom2017. u svojimZaključnim razmatranjimapozvao na preporukeKomiteta za eliminaciju diskriminacije ženai pozvao Crnu Goru da podigne svijest o važnostiekonomske autonomije žena s invaliditetom,uspostavi odgovarajuće procedure koje omogućavaju ženama s invaliditetom da traže svoju zaradu i/ili naknade u slučaju da im ih članovi porodice oduzmu, i osigura da se naknade direktno prenose ženama s invaliditetom, a ne članovima njihovih porodica, država, ističu, nije uradila ništa ovim povodom.
“Naprotiv,UMHCG kroz rad sa ženama s invaliditetom bilježi sve veći broj iskaza i svjedočenja iskustava u kojima su žene s invaliditetom žrtve različitih oblika nasilja, uključujući i ekonomskog i bez zaštitnih mehanizama. Ovim se potpuno ograničava njihova samostalnost, uz primoravanje na život u strahu i nasilju, a one koje imajudjecu se zastrašuju da će im biti oduzeta ili se takvi postupci i pokreću od strane centara za socijalni rad koji bi upravo trebali da budu prva linija odbrane i zaštite i baš oni da omoguće samostalni život, nezavisnost i dostojanstvo za ove žene”, podvlače iz UMHCG.
Kako naglašavaju, Crna Gora se i daljenije obavezalada neće graditi nove institucije ili druge oblike segregišućih okruženja, već da umjesto toga razvije širok spektar usluga zasnovanih na zajednici, uključujući i na lokalnom nivou, koje odgovaraju potrebama osoba s invaliditetom i poštuju njihovu autonomiju, izbore, dostojanstvo i privatnost, a koje uključuju vršnjačku podršku i druge alternative medicinskom modelu mentalnog zdravlja.
“Iakoustanove za smještaj nikako ne smiju da budu trajna i stalna usluga, većisključivo privremena i povremena, naša država i dalje ulaže resurse u postojeće ustanove, njihovu adaptaciju, rekonstrukciju i renoviranje, jer će one očigledno ostati trajnja rješenja za ne mali broj osoba s invaliditetom uprkos tome što je ovakva praksa u suprotnosti s međunarodnim standardima”, upozoravaju oni.
Kako ukazuju, svjedočimo tome da se više od deceniju govori o izmještanju ljudi iz Komanskog mosta, te prebukiranosti Specijalne bolnice za psihijatriju Dobrota tzv.socijalnim pacijentima, ali ove ustanove i dalje primaju nove korisnike/ce u potpunom nedostatku strategija podrške u zajednicama.
“Nadalje, osobe s invaliditetom mlađe dobi se smještaju i udomovima za starijejer se država „dosjetila” da u osnivačkim aktima/statutima ovih ustanova navede da su namijenjene zasmještajodraslih i starih lica. Uprkos tome što u raznimustanovama za smještajpostoje ozbiljni navodi o kršenjima prava, nasilju, torturi i drugim oblicima nečovječnog postupanja i kazne, ne sprovode senezavisne istrage, amonitoring nezavisnih institucija i tijelaostane samo medijski zabilježen bez daljih ishoda i efekata koji se temelje na dostizanju pravde”, poručuju iz UMHCG.
Država ne prati troškove života OSI
Uz to, ističu, država nije obezbijedila uključivanje osoba s invaliditetom i njihovih reprezentativnih organizacija u svim fazama razvoja strategija i šema samostalnog življenja, pa se i dalje dešava da seinostrana ekspertska podrška više koristi i uvažava od zahtjeva, iskustava, znanja i prakse njih, osoba s invaliditetom koje žive u Crnoj Gori i kojih se svaka odluka, koja se donosi, direktno tiče, oblikujući tako njihove živote.
“Takođe,Crna Gora ne prati redovno troškove života osoba s invaliditetomi shodno tomene prilagođava naknade po osnovu invaliditeta, dok su i postojeće naknade ionako nepravične i ne mogu ih ostvariti brojne kategorije osoba s invaliditetom”, ukazuju oni.
U tom smislu, dodaju, iako sumaterijalna davanja, kao što su dodatak za njegu i pomoć i lična invalidnina, povećana poslednjih godina, ona i daljene prate troškove života proistekle iz invaliditeta, kao društvenog fenomena koji, kako pojašnjavaju, proizilazi iz sadejstva oštećenja (kao ličnog svojstva) okolinskih i prepreka u stavovima i nedostatka podrške.”
Od ministra Gutića zahtijevaju transparentnost
Uprkos navedenom, podvlače, država je osobama s invaliditetom uvelaparticipaciju za neke usluge socijalne i dječje zaštite, pritom uz diskriminatoran i nejednak tretman u odnosu na neke druge korisnike/ce usluga.
“Pritom, država i dalje ne obezbjeđuje sve usluge propisaneZakonom o socijalnoj i dječjoj zaštiti. Zbog navedenog,pozivamo ministra socijalnog staranja, brige o porodici i demografije Damira Gutića da izmjene i dopune ili izradu novog zakona učini potpuno transparentnim i da nam omogući učešće u svim fazama, i prije javne rasprave, kako bi svoje najave date na sastanku povodom prošlogodišnjeg „dana osoba s invaliditetom‟ učinio stvarnim. U suprotnom, možemo se samo prisjećati fotografija I saopštenja sa sastanka”, zaključuju iz UMHCG.
