Nekada je u Crnoj Gori “ići u Evropu” značilo iz Bara za Bari, što bismo rekli: Bar-Bari. Išlo se po farmerke, jakne, cipele, kafu, poneku bocu viskija i po onaj osjećaj da svijet može biti uredniji i mirisniji od našeg.
Kada smo krenuli
Danas, one godine koje pamtimo i kusur kasnije, i dalje idemo u Evropu, samo što više ne putujemo, već pričamo. Evropa nam je postala najduže izgovorena riječ u političkom rečniku.
Toliko puta ponovljena da je izgubila značenje, kao refren koji se zna napamet, ali se više ne pjeva od srca. “Idemo u Evropu”, govorimo jednako strastveno kao što smo nekada govorili “da skoknemo u Italiju po farmerke”. Razlika je samo u tome što su farmerke došle, a Evropa još nije.
Parola koja traje duže od reforme
Svaka generacija ima svoj mit o Evropi. Današnja ju je pretvorila u parolu. Evropa je postala sve: zakletva, opravdanje i reklama. Izgovaramo je s onim tonom samouvjerenog domaćina koji je siguran da je sve sredio, samo što se crveni tepih još nije prostro.
Što smo dalje od nje u praksi, to je više spominjemo u govorima. U svakom ekspozeu, svakoj kampanji, svakoj izjavi pred kamerama, Evropa stoji kao amblem urednosti kojom se hvalimo, a koju ne živimo. Kod nas se izgovara najglasnije baš onda kada se najmanje radi na njoj.
Riječ koja ne prelazi u naviku
I tako već dvije decenije živimo u raskoraku između jezika i stvarnosti. Evropa je ušla u naš govor, ali ne i u naše ponašanje. Naučili smo da govorimo “evropske vrijednosti”, ali još se borimo s elementarnim, da se obećanje poštuje, da se red ne zaobilazi, da se ne kasni na sastanak i da se tuđi rad poštuje kao svoj.
Evropa nije karta, nije ni datum, nije pregovaračko poglavlje. Evropa je navika. Ona počinje onog dana kad institucije počnu da vrijede više od partijskih kombinacija, a zakon više od rođačkih telefona.
Brisel koji ostaje na aerodromu
Naši zvaničnici često putuju u Brisel. Slike s tih putovanja izgledaju impresivno: ozbiljna lica, kravate u boji kompromisa, zastave u pozadini. Ali čim avion sleti u Podgoricu, Brisel ostaje na terminalu.
Evropska retorika se skida kao svečano odijelo koje se ne nosi svakog dana. Na izlazu s aerodroma počinje domaća realnost: improvizacija, rođačka tumačenja zakona i kafanska politika, u kojoj je svaki dogovor dobar dok se ne dogovorimo drugačije.
Naša brzina bez cilja
Evropa ne glumi ozbiljnost, ona je živi. Mi glumimo ozbiljnost i živimo neozbiljno. Dok Evropa podrazumijeva kontinuitet, mi podrazumijevamo snalažljivost.
Kod njih se reforme planiraju, kod nas se improvizuju. Dok oni mjere učinak, mi mjerimo aplauz. Naše reforme često liče na šminku i uvozni parfem.
Crna Gora sve hoće brzo, i autoput i reformu i pravdu, ali da niko ne trpi. Želimo vladavinu prava, ali po mjeri rođaka. Slobodu medija, ali samo dok ne krene da se tiče nas.
Profesionalnu upravu, ali uz partijske preporuke. Hoćemo eksperte, ali da su “naši”. Takva brzina bez temelja pretvara promjenu u privid, a državu u stalni eksperiment. U Evropi je strpljenje strategija; kod nas je brzina dokaz patriotizma.
Fotelja kao porodično nasljeđe
Evropa živi od smjene ideja, od konkurencije odgovornosti. Kod nas se vlast ne mijenja, ona se navikava na sebe. U Evropi mandati traju, kod nas mandati zarastaju. Vlast bez ograničenja postaje navika, a navika postaje posjed.
Kada se fotelja doživi kao nasljedstvo, narod postaje publika, ne suveren. Evropa je stvorena da štiti narod od vlasti, a kod nas se još vjeruje da treba da štiti vlast od naroda.
Kad zakon ima rođaka
Evropski poredak počiva na jednostavnoj istini: zakon važi za svakoga. U Crnoj Gori to i dalje zavisi od telefonskog poziva.
Presuda od rođaka, tender od partije, diploma od poslušnosti. Kod nas je zakon savjet, a pravda fleksibilna kategorija. Ne postoji evropska budućnost u zemlji gdje je savjest sezonski posao, a odgovornost, uvredljiv pojam.
Naše greške i njihove parole
Mi često kažemo: “Vrijeme je da se promijenimo”, pa sjutra sve po starom. Kažemo: “Institucije su stub države”, pa ih srušimo kad nam zatreba prečica.
Kažemo: “Mladi su budućnost”, a potom ih pošaljemo da tu budućnost traže daleko od kuće. Naše greške su glasnije od naših namjera, a parole dugovječnije od reformi.
Evropa kao ogledalo
Evropa nije spomenik, ni investicija, ni donacija. Evropa je red u glavi i odgovornost u duši. To je kad partija stane iza države, a ne obrnuto; kad kabinetski ego ustupi mjesto javnom interesu; kad institucija odbije instrukciju, a sud ne pita “čiji je”.
Evropa počinje onog trenutka kada javna funkcija postane služba, a ne privilegija.
Budućnost koja čeka da je shvatimo
Gledajući unazad, vidimo da se Evropa u govorima približava, a u životu udaljava. Ona ne traži da budemo savršeni, već dosljedni. Ali dosljednost je rijetka vrlina u zemlji gdje svaka istina ima dvije partijske verzije. Dok god se evropske vrijednosti budu svodile na dekor konferencija, a ne na svakodnevni red, ostaćemo društvo u predvorju, s validnom kartom, i voz bez voznog reda.
Ipak, nije sve izgubljeno. Nove generacije, koje su odrasle bez kompleksa granica i jezika, sve više razumiju da Evropa nije ni geografski ni birokratski pojam, već moralna arhitektura. Njih ne fascinira Brisel nego normalnost. Njima nije potreban heroj da ih vodi, već sistem koji funkcioniše. Ako ih ne otjeramo do kraja, možda će oni od ove zemlje napraviti dom, a ne privremenu adresu za preživljavanje.
Kad prestanemo da glumimo Evropu
Evropa neće doći po nas, jer Evropa nije adresa, nego, što bi rekao Njegoš: zrcalo. I sve dok se u tom zrcalu ogledamo tražeći tuđe lice, a ne svoje, ostaćemo na istom mjestu. Kada premijer bude dolazio na sastanke na vrijeme, kada predsjednik države bude mislio ono što govori, a predsjednik Skupštine predstavljao svoju, a ne tuđu državu, tada ćemo prvi put osjetiti da se evropski put ne mjeri kilometrima, nego karakterom.
Kad prestanemo da živimo kao da nas posmatra Evropa, i počnemo da živimo kao da nas gledaju naša djeca, tada ćemo biti spremni. Jer pitanje Evrope nije pitanje Brisela, nego pitanje nas samih: koliko još dugo možemo varati sebe da se promjena događa riječima, a ne navikama?
Možda ćemo jednog dana shvatiti da je put u Evropu počeo onog jutra kada je prvi građanin došao na posao na vrijeme, kada se opštine brinu o gradjanima a ne o opštinarima, kada sudije odbiju instrukcije, a ministar priznao grešku bez dodatnog objašnjenja.
To su male, gotovo nevidljive revolucije, tihi, skromni preokreti koji ne ulaze u vijesti, ali jedini koji vode tamo gdje svi hoćemo da stignemo.
I možda tada, kad takvo ponašanje postane svakodnevica, više nećemo “ići u Evropu”.
Jer ćemo već biti tamo.
