Piše: Adnan Prekić – istoričar
Ostroška skupština započeće proces definisanja ključnih ideoloških i vrijednosnih stavova, na kojima će se stvarati socijalistička, ali i savremena Crna Gora. Skupština rodoljuba, održana u Donjem Manastiru Ostrog 8. i 9. februara 1942. godine, bila je posljednji pokušaj objedinjavanja partizanskog i četničkog pokreta u jedinstveni oslobodilački front protiv okupatora.
USPJEH USTANKA
Uspjeh 13-julskog ustanka i formiranje slobodnih teritorija na prostoru Crne Gore, dovešće do organizovanja prvih organa revolucionarne vlasti, takozvanih Narodnooslobodilačkih odbora (NOO). Iza ovih odbora stajali su komunisti, koji su osim političke kontrole, kroz narodne odbore brinuli o svakodnevnim problemima stanovništva na slobodnim teritorijama. Odbori su brinuli o ishrani stanovništva, zdravstvenoj zaštiti, podršci borcima na frontu, a nešto kasnije kroz rad odbora organizovani su i prvi građanski sudovi.
Već u oktobru 1941. godine, mreža NOO formirana je na cijelom prostoru Crne Gore, pa su se javile i ideje o njihovom objedinjavanju. Inicijative o objedinjavanju rada narodnooslobodilačkih odbora nijesu imale podršku iz vrha Komunističke partije, koja je pod pritiskom Kominterne insistirala na borbi protiv okupatora, pokušavajući da odloži sve političke odluke o promjeni vlasti. Te okolnosti, promjeniće se početkom 1942. godine, kada partijsko rukovodstvo donosi odluku o formiranju Narodnooslobodilačkog odbora za Crnu Goru i Boku.
Narodnooslobodilački odbor za Crnu Goru i Boku, zamišljen je kao jedna vrsta predstavničkog tijela oslobodilačkog pokreta u Crnoj Gori. Odlučeno je da se održi predstavnička skupština „rodoljuba iz cijele Crne Gore“, koja bi formirala prve predstavničke i izvršne organe oslobodilačkog pokreta u Crnoj Gori. Simbolično, skupština je održana u donjem manastiru Ostrog, gdje se okupilo 65 delegata, uglavnom predstavnika lokalnih odbora narodne vlasti. Dio učesnika, delegirale su lokalne partijske organizacije pošto su organizatori planirali da se iz svakog sreza izaberu 3-4 delegata od kojih će makar jedan biti član Komunističke partije. Odlukama Ostroške skupštine, otpočela je nova etapa oslobodilačke borbe ali jenjenim odlukama udaren temelj nove državne vlasti.Učesnici su izabrali Pokrajinski narodnooslobodilački odbor za Crnu Goru i Boku, koji je objedinjavalo aktivnost svih lokalnih odbora narodne vlasti. Izabrani su prve organi izvršne vlasti: Plenum koji je imao 22 člana i Izvršni odbor koji su činili: Božo Ljumović, Lazar Đurović i Ivan Vujošević. Revolucionarna vlast oslobodilačkog pokreta tako je dobila i prve organe izvršne vlasti, pa izbor tog tijela možemo tumačiti u kontekstu formiranja prve revolucionarne, ratne Vlade Crne Gore.
PRVI ORGANI VLASTI
Osim činjenice da su na Ostroškoj skupštini formirani prvi organi narodne vlasti, poruke koje su poslate važne su i u simboličkoj ravni. U trenutku kada je najveći dio Evrope pod okupacijom, iz Crne Gore stižu poruke koje afirmišu slobodarske i antifašističke tradicije. Konačno, na Ostroškoj skupštini uobličavaju se ključni ideološki i vrijednosni stavovi oslobodilačkog pokreta, koji su pojavljuju u formi rezolucije koju potpisuje 65 učesnika. U rezoluciji se afirmišu slobodarske tradicije Crne Gore, jasna antifašistička opredjeljenost oslobodilačkog pokreta, koncept bratstva i jedinstva kao osnov za rješavanje svih nacionalnih i etničkih sukoba u Jugoslaviji i ideja o obnavljanju crnogorske državnosti i ravnopravnosti Crne Gore u jugoslovenskoj federaciji.
U rezoluciji Ostroške skupštine, na više mjesta se naglašava da je „narodna sloboda, najvažnija i najpreča stvar“. Pozivajući se na tradicije petovjekovne borbe protiv Osmanskog carstva, učesnici skupštine naglašavaju da su sloboda, opstanak i čast, osnovne vrijednosti na kojima se zasniva njihova borba protiv okupatora.
U toj borbi pozivaju na jedinstvo, bez obzira na političke i druge razlike. Tekst rezolucije istovremeno predstavlja i jednu vrstu političkog, odnosno programskog dokumenta Komunističke partije, kao najvažnijeg činioca oslobodilačkog pokreta. Kritikuju se političke i vojne elite Kraljevine Jugoslavije koje su potpisale kapitulaciju, za koju se kaže da je najveća izdaja naroda i države. Sa druge strane, ističe se prijateljstvo i povezanost sa „velikim bratskim i slovenskim ruskim narodom“ koji su u istom stroju borbe protiv ropstva i fašizma.
U svim aktivnostima koje su pratile organizaciju Ostroške skupštine, ali i kroz njene odluke, jasno se može prepoznati ideološko i vrijednosno određenja prema: crnogorskom identitetu, državnosti, narodnom jedinstvu i ideji bratstva i jedinstva. Učesnici skupštine, aludirajući na događaje od 12. jula 1941. godine, odbacuju svaku ideju obnove crnogorske državnosti uz pomoć okupacionih vlasti. Poručuju da „odbacuju lažnu petokolonašku slobodu“ i da je tako ustanovljena, nezavisna Crna Gora, može biti „nezavisna samo od naroda“. Zalažu se za drugačiji pristup, obećavaju „narodnu demokratsku vlast“ koja će slobodnom voljom odlučiti o daljoj sudbini Crne Gore. Ove odluke su na tragu preporuka Pokrajinskog komiteta KPJ koji nekoliko mjeseci ranije poručuje da je jedan od osnovnih zadataka oslobodilačkog pokreta „konačno oslobođenja-zaista slobodne i ravnopravne Crne Gore“.
POSLJEDNJI POKUŠAJ
Ostroška skupština predstavljaće i posljednji pokušaj objedinjavanja partizanskog i četničkog pokreta u jedinstveni front protiv okupatora. Iz tog razloga, dio zaključaka posvećen je unutrašnjem sukobu u Crnoj Gori i jačanju četničkog pokreta. Iako u rezoluciji ne naglašavaju da se radi o četničkom već petokolonaškom pokretu, tvrde da je pojava kolaboracije nova metoda kojom okupatori pokušavaju da naruše narodno jedinstvo. Pojašnjavaju da okupator na taj način pokušava da „baci otrovno sjeme razdora“, tako što će podsticati različite: političke, bratstveničke, vjerske i sve druge razlike. Upozoravaju da se na taj način razbija jedinstvo i podstiče „bratoubilački rat“, locirajući problem prvenstveno na prostor Vasojevića, gdje je četnički pokret najuticajniji. Pokušaj objedinjavanja svih političkih i ideoloških grupa u jedinstven oslobodilački pokret, promovisan na Ostroškoj skupštini, naćiće se na udaru kritike nekih članova Partije.Milovan Đilas će krajem marta 1942. godine odbaciti model pomirenja, promovisan na Ostroškoj skupštini. Vrhovnom štabu partizanskih snaga, Đilas je objašnjavao da takav model nije prihvatio ni narod, a on ga je okarakterisao kao pokušaj „saradnje sa maskiranim petokolonašima, pogrešan način stvaranja nekog nacionalnog bloka“. Đilasovom tumačenju suprotstavio se Josip Broz, koji je saopštio da se priča ne može generalizovati i da su slučajevi petokolonaštva pojedinačni, a da je „manastirska konferencija“, kako ju je on nazvao, ispunila svoj cilj.Iz istorijske perspektive, Ostroška skupština predstavlja prvi korak u procesu revolucionarnog formiranja vlasti, tokom Drugog svjetskog rata. Odluke donijete u februaru 1942. godine biće osnova za formiranje Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja, koji će se u julu 1944. godine transformisati u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja. Ništa manje važne nisu ni programske i ideološke smjernice koje je ovo predstavničko tijelo donijelo.
U trenutku kada je najveći dio Evrope pod okupacijom, u Crnoj Gori se programskim dokumentima afirmišu slobodarske i antifašističke tradicije, koje će postati izvor vrijednosnih i ideoloških stavova oslobodilačkog pokreta. Ne manje važna je i činjenica da je skupština u Ostrogu bila posljedni pokušaj objedinjavanja partizanskog i četničkog pokreta u jedinstveni oslobodilački pokret.
