Božićni ustanak crnogorskog naroda (I)

Crnogorski januarski ustanak 1919. godine želio je skrenuti pažnju međunarodne javnosti i velikih sila uoči i tokom zasijedanja Versajske (Pariske) mirovne konferencije (1919-1920) na crnogorsko pitanje , odnosno, htio je ukazati na to da crnogorski narod ne prihvata sprovedenu i proklamovanu nasilnu aneksiju Crne Gore izvršenu od strane Srbije, već da hoće da odbrani svoju državnu samostalnost i nacionalnu slobodu.

U pismu crnogorskom komandiru Petru Gvozdenoviću,  organizator, ideolog i politički vođa Božićnog ustanka  i kasniji crnogorski premijer u egzilu (1919-1921) Jovan Simonov Plamenac, je 31. (18) decembra naveo suštinu političke i ustaničke borbe crnogorskih zelenaša, rojalista i indipendentista, koji su po slomu ustanka nastavili sa komitskom, gerilskom i emigrantskom borbom »ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE«. Naime, u tome pismu Jovan S. Plamenac navodi: »Naša je deviza: Vaspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atributima pa sljedstveno tome i narodno samoopredjljenje prema postojećem crnogorskom ustavu i parlamentarnim principima«.

USTANIČKA PAROLA

To je bila suštinska parola crnogorskih ustanika (čiji je plotun iz njihovih pušaka zagrmio 24.XII 1918 / 6. I 1919. godine na okupacione trupe i domaće izrode u njihovoj službi), koji su se borili s pokličem »Za pravo, čast i slobodu Crne Gore«.

Dakle, u vrijeme stvaranja Kraljevine SHS crnogorski Dvor, Vlada i njihove pristalice u Crnoj Gori zalagali su se za stvaranje Jugoslavije na principima saveza suverenih država (konfederacije) i tražili su vaspostavljanje (obnovu) Crne Gore kao države, kao i garantovanje i primjena prava crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o državno-pravnom statusu Crne Gore u skladu s crnogorskim Ustavom i zakonima.

Kad je postalo očigledno da od takvog jugoslovenskog ujedinjenja nema ništa, crnogorski Dvor, Vlada, crnogorski ustanici i komiti, gerilci i crnogorski emigranti borili su se političkim i diplomatskim, ali i oružanim sredstvima za nezavisnu Crnu Goru. Kralj Nikola I Petrović-Njegoš je u egzilu bio jako angažovan da opstane samostalna Crna Gora i da on ostane na njenom prijestolu. Tako vojvoda Simo Popović u svojim memoarskim spisima »S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919«, objavljenim u Beogradu 2002. godine, na strani 250, konstatuje i to da je maja 1919. godine kralj Nikola imao susret sa italijanskim poslanikom na Crnogorskom Dvoru Paolom de Maontaljarijem i da mu je na njegovo pitanje što hoće decidirano odgovorio ovo: »Hoću samostalnu Crnu Goru i da se vratim u nju. Ništa Drugo!«.

(Izvor: Državni Arhiv Crne Gore-Cetinje, Fond izbjegličke vlade, fascikla 107 i prof. dr Šerbo Rastoder, »Skrivana strana istorije...(1919-1929), Bar, 1997, tom III, str. 1314).

U USTANKU UČESTVOVALO 5.000 CRNOGORACA

U Božićnom ustanku učestvovalo je, direktno i indirektno, oko 5.000 Crnogoraca. Zapadni i Istočni sektor ustaničkih snaga, čiji su pripadnici opsadirali Cetinje i koji su stupli u borbu,  brojao je oko 2.000 ljudi (pod komandom kapetana Krsta Zrnova Popovića); snage koje su opsadirale Rijeku Crnojevića brojale su oko 600 ljudi (pod komandom komandira Đura Šoća); snage koje su opsadirale Virpazar oko 400 ljudi (pod komandom ministra Jovana S. Plamenca) na prostoru Podgorice i okoline bilo je oko 300 Pipera i 200 Lješkopoljaca i Bjelopavlića (ukupno oko 500) kojima je komandovao general Milutin Vučinić i brigadir Andrija Raičević; na prostoru Nikšića mobilisano je više od 1.000 ustanika pod komandom braće vojvode Boža, Đura Petrovića i Marka Petrovića i bivšeg crnogorskog ministra Marka Đukanovića, od kojih je značajan dio stupio u borbu pod komandom brigadira Đura Jovovića i narodnog poslanika Milisava  Nikolića; na prostoru Rovaca bilo je oko 400 ustanika pod komandom kapetana Ivana Bulatovića. Dakle, ukupno ustaničke snage su brojale oko 5.000 ljudi, od kojih u borbu nijesu stupile 6. januara 1919. godine snage pod komandom Milutina Vučinića, Jovana Plamenca, Đura Šoća, dok su u borbu stupile snage iz Katunske nahje, dijela Riječke i Lješanske nahije i dijelom ustaničke snage sa prostora Nikšića.

Neprijatelji crnogorskih rodoljuba i ustanika bila je okupatorska srpska vojska, te četnici i velikosrpski bjelaši i plaćenici u njihovoj službi. Bili su oni skupa brojčano i naružanjem premoćni u odnosu na ustaničke snage. Na dan 6. januara 1919. pod komandom okupatorskih srpskih »Jadranskih trupa« na čelu sa generalom Dragutinom Milutinovićem (Srbinom iz Beloševca, kod Kragujevca) u Crnoj Gori bilo je 9.093 vojnika i oficira.

(Izvor: Arhiv Istorijskog instituta Podgorica, fascikla 359, Komanda Jadranskih trupa, E. Br. 1726, 6. I 1919-Komandi II Armije i akademik prof. dr Dimitrije-Dimo Vujović, »Ujedinjenje Crne Gore i Srbije«, Titograd, 1962, str. 470). 

U jednom pismu koje je upućeno sa Njeguša 1. decembra 1918. godine, po gregorijanskom kalendaru, kapetanu Đuru Draškoviću sa Čeva i kapetanu Dušanu Stankovu Vukoviću iz Prediša (Bjelice) stoji da su ustanici odložili podizanje ustanka za određeno vrijeme »dokle vojvoda Đuro Petrović i brigadir Vučinić provedu organizaciju u svojim mjestima«. Na Cetinje je potom dolazio i vojvoda Božo Petrović i razgovarao sa vođama zelenaša iz Cetinja o podizanju ustanka. Uoči izbijanja ustanka, poslije 23. decembra 1918. godine (g.k), ostali su kod svojih kuća vojvoda Božo Petrović i vojvoda Đuro Petrović i Marko Petrović, te ministar Marko Đukanović i odmah su uhapšeni. Oni se, zajedno sa brigadirom Đurom Jovovićem, Milisavom Nikolićem, Živkom M. Nikčevićem, Dragišom i Antonijem Bojovićem, Vaskom Marojevićem, Vukom J. Krivokapićem, Matom Todorovićem, Kostom Radovićem, Petrom P. Kovačevićem, Stevanom Pavlovićem, Jošom Jovovićem i drugima tretiraju kao organizatori Božićnjeg ustanka na prostoru Nikšića i okoline.

Pošto su braća Petrovići i ministar Marko Đukanović uhapšeni prije izbijanja ustanka, sa ustaničkim snagama poveli su oružanu borbu Milisav (Misja) Nikolić, brigadir Đuro Jovović, braća Dragiša i Antonije Bojović, Vasko Marojević, Živko  Nikčević, Nikodim Janjušević i brojni drugi. Poslije sloma ustanka, brigadir Đuro Jovović je emigrirao u Italiju i bio jedan od komandanata crnogorske izbjegličke vojske u Gaeti, dok su ostali pomenuti, kao i brojni drugi ostali u šumi i kao komite nastavili gerilsku oslobodilačku borbu. Vojvode Božo i Đuro Petrović i njihov treći brat Marko Petrović putovali su na brojne sastanke i zborove koji su održavani u cilju organizovanja, pripreme i izvođenja narodnog ustanka.

U Podgorici su se sastali i vijećali sa generalom Milutinom Vučinićem, ministrom Savom Vuletićem, oficirima: Perom Tujovim Vukovićem, Petrom Savovićem, Stevanom Radovićem, Stankom Markovićem, Blažom Markovićem i drugima. U Lješkopolju se vojvoda Đuro Petrović sastao i dogovarao sa brigadirom crnogorske vojske Andrijom Rajičevićem. U Riječkoj nahiji susreo se i ragovarao sa inspiratorima ustanka serdarom Jokom Jovićevićem, komandirom Đurom Šoćem i kapetanom Jovanom Belovim Vujovićem. Na Cetinju je postojala namjera da se sretnu i dogovore oko pitanja vezanih za ustaničku akciju sa Jovanom S. Plamencem, bivšim crnogorskim ministrom i duhovnim vođom ustanka, Ristom Popovićem, takođe bivšim ministrom, Mišom, Špirom i Jovom Popovićem, komandirom Petrom Lomparom i drugima.

PRIPREME ZA USTANAK

Ustanički prvaci iz Nikšićkog kraja su pozvali ustaničku vojsku na okup 23. decembra 1918. godine po gregorijanskom kalendaru. Dva pisma o tome svjedoče. U pismu kojeg su potpisali Đuro Jovović i Milisav Nikolić u Nikšiću 21. XII 1918. godine kaže se: »Poznata vam je naša namjera te Vam činimo na znanje. Što imate vojske da s njom dođete na Glibavac (Ćemenci) u osvit neđelje. Tu ćete naći našu vojsku, to jest bataljon Trebješki. Uzmite tajina za tri dana. Pozdravljamo: Đuro Jovović i Milisav Nikolić«. U drugom pismu od 21. XII 1918. godine, kojeg su potpisali kom. Đuro Jovović, Nikčević, Milisav Nikolić, kom. Stevan Pavlović, kap. Jošo Jovović veli se: »Dragi Zajo, Mi smo ovamo svi okupljeni, a tako i sva ovdašnja plemena i Rudinjani: da 23 ov. mj. u neđelju iduću, na osvit, u dvije ure po ponoći, budemo svi na okupu kod kule Lekovića na Kapino polje. Odolen ćemo zajedno učiniti raspored što će se dalje raditi. Dakle, pođi kod Alekse Koprivice, Kosta Radovića i drugih koje ti znaš, te se svi okupite što više možete i krenite za određeno mjesto. Uzmite tajin za tri dana. Nadamo se da se nećete oglušiti. Pozdravljamo«.

Već 21. decembra 1918. godine po gregorijanskom kalendaru, oko Nikšića se bila okupila ustanička vojska, ali grad još nije bio potpuno opkoljen. Srpska vojska, bjelaši, četnici i žandarmerija posjeli su određne položaje i izrazili gotovost na borbu sa ustanicima. No, do sukoba nije došlo ni 22. decembra 1918. godine po istom kalendaru.  Crnogorski ustanici su 23. decembra 1918. godine po istom kalendaru držali Cetinje i Nikšić u opsadi. U ovim gradovima nalazile su se najveće mase ustanika i tu je došlo i do najžešćih oružanih borbi u kojima je poginulo na desetine sa jedne i druge strane.

Oružana borba oko Nikšića počela je 23. decembra 1918. godine po gregorijanskom kalendaru, oko tri sata poslije podna i trajala je čitav dan. Ustanici su bili znatno brojniji, ali srpska vojska i bjelaši u gradu zadržali su svoje pozicije. Predveče su u Nikšić na strani srpske vojske i bjelaša prispjeli u pomoć bjelopavlićki i grahovski bjelaši, čime su antiustaničke snage bile značajno pojačane i postale nadmoćne.

Kad su saznali za to, ustanici su počeli uz borbu da se povlače i postepeno razilaze svojim domovima ili da odlaze u planine. U vrijeme ratnog dana za zauzimanje Nikšića, 23 decembra 1918/5. januara 1919. godine kod svojih kuća su ostali i nijesu uzeli učešće u borbi vojvode Božo i Đuro Petrovići i ministar Marko Đukanović, koji su važili za vođe ustanika. Vojvode Božo i Đuru Petrović i ministar Marko Đukanović su odmah uhapšeni, a u šumi su nastavili borbe sa dijelom ustanika komandir/brigadir Đuro Jovović i narodni poslanik Milisav Nikolić. 

PISMO

U povjerljivom pismu popa Steva Drecuna, poslatog sa Ljubotinja 18. decembra 1918. godine mitropolitu Mitrofanu Banu, o pripremama za izvođenje ustanka, veli se i ovo: »Glavni vođe poketa su: Jovan Plamenac, vojvoda Đuro Petrović i Milutin Vučinić. Većina naroda izgleda da je nezadovoljna sa odlukom Podgoričke skupštine, zato što je Crna Gora pripojena Srbiji, a nije kao zasebna jedinica ušla u Jugoslovensku zajednicu. Kako čujem većina naroda po svim plemenima pridobivena je za pokret«. Ovo pismo je mitropolit Mitrofan Ban, u konfidentskom maniru, dostavio komandantu okupacionih Jadranskih trupa generalu Dragutinu Milutinoviću u njegovom štabu postavljenom na Cetinju, koji se nalazio u zgradi bivše legacije Austro-Ugarske.

Vojvoda Božo Petrović, vojvoda Đuro Petrović, Marko Petrović i bivši ministar Marko Đukanović uhapšeni su 5. januara 1919. Godine. Sprovedeni su u podgorički zatvor. Braća vojvoda Božo Petrović, vojvoda Đuro Petrović i Marko Petrović, kao i brojni drugi crnogorski ministri, političari, oficiri, činovnici, svještenici, vojnici, učitelji i drugi uhapšeni su i utamničeni u podgorički zatvor “Jusovača”. Službeni organ Kraljevine Crne Gore u egzilu “Glas Crnogorca”, Nej na Seni kod Pariza, br. 81 od 29. decembra 1919 / 5. januara 1920. godine, na strani 3 objavljuje “Spisak Crnogoraca, koje su srbijanske vlasti u Crnoj Gori odmah u početku zatvorile u Jusovači, podgoričkoj tamnici”. Radi se o spisku od 153 crnogorskih civilnih i uniformisanih ličnosti, koji su bili politički zatvorenici zato što su bili vjerni svojoj Domovini, Zastavi i Kruni.

Komandant srpskih “Jadranskih trupa” koje su okupirale 1918. godine Crnu Goru, general Dragutin Milutinović je, 2. januara 1919. godine, sa Cetinja, O. broj 875, u izvještaju Komandantu II armije o događajima koji se odnose na Božićni ustanak crnogorskog naroda krajem 1918. godine, zapisao i ovo: “Kad sam 17. decembra pr. g. dobio prve vesti o tome, da se u Crnoj Gori sprema oružani pokret protiv ujedinjenja sa Srbijom, pozvao sam k sebi ljude, koji su mi označavani kao vođi, i iz razgovora, koji sam 18. decembra pr. g. vodio u mome štabu sa g. Ristom Popovićem-jednim od Jabučana- biv. ministrom, i g. Petrom Lomparom, komandirom, dobio sam utisak, da je komplot potpuno organizovan i da je njegovo izvršenje pitanje najkraćeg vremena. Taj utisak pretvorio se u uverenje, kad su sva moja naprezanja u toku 18 i 19. dec. pr. g. da dođem u ličan dodir sa g. g. Jovanom Plamencem, takođe bivšim ministrom i g. Jovom Popovićem, biv. diplomatskim činovnikom, koji su se takođe označavali kao vođe ovog oružanog pokreta, ostala uzaludna. Na osnovu toga sam savetovao izvršnom Narodnom Odboru da stavi pod jači policijski nadzor g. g. Rista Popovića i Petra Lompara, i da preduzme traganje i eventualno hapšenje g. g. Plamenca i Jova Popovića”, navodi general Milutinović, pored ostalog, u tome opširnom izvještaju. On u svojim Bilješkama navodi da je oficir crnogorske vojske s Njeguša i ustanik Ilija Bećir kada je on otišao u Bajice 3. januara 1919. godine na razgovor u ustaničkom Štabu ispratio njega (generala Dragutina Milutinovića) ovim riječima : “Ili Vi Srbijanci napolje iz Crne Gore ili će krv teći gospodine generale: drugog izlaza nema i ne može biti”.

HAPŠENJA

Srpske okupacione vlasti, uveče 18. decembra 1918. godine, po gregorijanskom kalendaru, uhapsile su Rista Popovića, Mihaila-Miša Popovića, Špira Popovića i Petra Lompara, dok je Jovo Mišov Popović izbjegao za Kotor, a Jovan Simonov Plamenac sklonio se na Ljubotinj u Riječku nahiju, odakle je 31. decembra 1918. godine poslao upustva i naredbe ustaničkim oficirima da ustanak treba da počne 3. januara 1919. godine. Sam Jovan S. Plamenac, međutim, nije uzeo aktivno učešće u oružanim borbama, iako je to htio i činio da bude tako, jer je bio organizator i duhovni vođ Božićnjeg ustanka, koji je i sačinio Plan ustaničkih akcija, prema kojemu je odredio sebe (po ovlašćenju kralja Nikole) kao komandanta cjelokupnih ustaničkih trupa, a time i onih iz Crmnice, koji su u sadejstvu sa ustaničkim snagama iz Riječke nahije (Ljubotinjana) trebale da krenu prema Cetinju u cilju njegovog oslobođenja. Međutim, Jovan S. Plamenac je bio silom prinuđen da emigrira prije nego su počeli da pucaju ustanički plotuni. Duhovni vođ i organizator ustanka Jovan S. Plamenac pošao je, sa grupom crmničkih zelenaša, budući da nije imao vojnih potencijala da im se suprotstavi (raspolagao je sa prilično malim brojim oficira i vojnika u odnosu na snagu okupatora), a gonjen od strane srpske vojske i bjelaša, izbjegao iz Crne Gore i napustio je Crnu Goru silom prilika, te preko Skadra otišao za San Đovani Di Medua, a potom se na ranije upućeni poziv kralja Nikole iz Medove prebacio u Brindizi u Italiji i zatim otišao za Neji na Seni kod Pariza, đe je bilo sjedište crnogorskog Dvora i Vlade  kralja Nikole u egzilu i Vlade crnogorske.

 I 17. februara 1919. postavljen je Jovan S. Plamenac za predsjednika crnogorske Vlade. »U januaru 1919. dolazi u Pariz Jovan Plamenac, vođa ustaške partije, koja je bila za samostalnost Crne Gore i povratak njenog kralja u zemlju«. (Ilija F. Jovanović-Bjeloš, »Na dvoru kralja Nikole-uspomene iz moga života«, priredio dr Jovan R. Bojović, Cetinje, 1998, str. 148).

USTANIČKI PLAN

Na osnovu Plamenčevog ustaničkog plana je bilo predviđeno da: vojvoda general Đuro Petrović sa ustaničkih trupama zauzme Nikšić, odakle će preko Čeva i Cuca marširati sa ustanicima iz Njeguša na Cetinje; da general Milutin Vučinić na čelu ustaničkih trupa iz Pipera, Lješkopolja i Zete napadne i zauzme Podgoricu i prolazeći preko Lješanske nahije pođe na Cetinje i da se njegove trupe sastanu sa trupama vojvode Đura Petrovića između Katunske i Lješanske nahije. Međutim, ustaničke akcije dogodile su se drugačije od plana kojeg je sačinio Jovan S. Plamenac. Okolnosti su to promijenile.

Kad se vratio iz austro-ugarskog zarobljeništva u Crnu Goru, Krsto Popović je jedan od glavnih organizatora crnogorskog ustanka 21. XII 1918. godine. Politički vođa ustanka bio je Jovan S. Plamenac, koji je emigrirao prije nego što su borbe otpočele, a vojnički vođa i stvarni operativni vođa Božićnog ustanka bio je Krsto Zrnov Popović. Iz Katunske nahije, pored Krsta Popovića, Jova Popovića -Jabučanina, Rista Popovića -Jabučanina, ustaničke vođe bili su i: komandiri Petar Lompar, Šćepan Mijušković, Milo Martinović, Petar Gvozdenović, Joko Martinović, kapetani: Đuro Drašković, Dušan Vuković, Andrija Dragutinović, Đuro Kapa, Krsto Vujović, Niko Kašćelan, Đuro Kapa, alajbarjaktar Marko Zekov Popović, Blagota Martinović, Ilija Bećir, poručnik Janko Pešikan, Jovan Nikolić i drugi. Iz Riječke nahije, Kosijerima, Đinovićima i Bokovljanima, komandovali su kapetani Vukale Rajković i Todor Borozan, koji su sa svojim četama 3. januara 1919. godine posjeli prostor iznad Cetinja, iznad Crne Grede, konkretno brdo Zavala sa okolinom, đe su i vođene tokom 6. I 7. januara oružane borbe. Komandanti ustaničkih snaga iz Lješanske nahije bili su kapetan Savo Filipov Čelebić i kapetan Pero Đurišić. Ustaničnim snagama iz Riječke nahije, Ljubotinja i Rijeke Crnojevića i okoline komandovali su komandir Đuro Šoć, serdar Joko Jovićević i kapetan Jovan Belov Vujović. Iz Crmnice ustaničkim trupama komandovao je Jovan S. Plamenac, a kao istaknuti ustanički prvaci bili su tu komandir Petar Lekić, kapetani Đikan Vukmanović, Milo Savov Leković, Marko Vučeraković, Risto Hajduković, Petar Vuleković i drugi.

 Komandir Petar Gvozdenović je 18. decembra 1919. godine po gregorijanskom kalendaru izvijestio Jovana S. Plamenca o pripremama ustanka u Katunskoj nahiji ovim riječima: “Na osnovu vašeg programa mi Katunjani bićemo gotovi u petak 21. t.mj. Molim vas donosiocu ovoga da date tačne podatke o vašoj preduzimljivosti s te strane”.

Svoje političke ciljeve i zahtjeve Štab crnogorskih ustanika, koji se u Bajicama kod Cetinja nalazio pod komandom Krsta Popovića, izložio je i u ovom aktu:

“Skupština održana u Podgorici u dane 11. i 13. mjeseca novembra 1918. godine, sazvana je protiv ustavnih odredaba naše zemlje, a najviše protiv volje apsolutne većine crnogorskog naroda, što je dalo povoda da se- protiv skupštinske odluke kojoj ste Vi izvršni organi- digne opšti pokret i ustanak u Crnoj Gori.

 Već su prošla dva dana, da se prestolnica Cetinje nalazi u opsadi od strane nekoliko hiljada ustaških četa, koje sa nestrpljenjem očekuju da čim prije uljegnu u prestolnici Cetinju, te svojim ulaskom uspostave stanje koje dostojno odgovara crnogorskom imenu i budućoj državi Jugoslaviji.

Da bi se izbjeglo prolijevanje bratske krvi, koja ako poteče istorija neće pamtiti, potpisati Ustanički odbor našao je za shodno da izvršnom odboru uputi izražaj volje crnogorskog naroda u sljedećem:

I – Mi smo svi složni da Crna Gora uđe punopravno sa ostalim pokrajinama u jednu Jugoslovensku državu bez ikakvih unutrašnjih političkih granica, a oblik Vladavine ostavljamo da punopravno riješi redovno izabrana skupština svih jugoslovena- Konstituanta- čemu ćemo se srdačno pokoriti.

II – Mi tražimo da prethodno jedan narodni sud pronađe krivce za sve događaje koji su bacili ljagu na naše oružje i da tek onda čista vedra čela pristupimo velikoj jugoslovensloj zajednici, za koju su i najstariji naši preci najvjerniji zatočnici bili.

III – Tražimo anuliranje odluka Podgoričke skupštine i nove slobodne izbore za Crnu Goru, čiji će izaslanici punovažno rješavati sve naše sadašnje domaće poslove, te privremeno predstavlajti Crnu Goru iznutra i izvana.

Za izvršenje rada po ovom programu, ustaničke trupe sjutra 23. ovog mjeseca umarširaće u prijetonicu Cetinje i radi uspostavljanja budućeg reda zaposjesti će sva nadleštva, u koju svrhu s naše strane bit će očuvan najbolji red, te sa ovim preko vas opominjemo vojsku koja se sada nalazi u Cetinje da sa svoje strane ne bi izazivala prolijevanje bratske krvi- u kojem slućaju smatrali bi se odgovornim članovi toga Odbora, a mi sa svoje strane dajemo časnu riječ da će kako život tako i imovina svakom biti zagarantovani, sem u slučaju da budemo napadnuti.

Bajice, 22. decembar 1918. godine

                                                  U ime Ustaničkog Odbora                                                                                                

                                                          Kapetan Krsto Popović, s. r. “.

(Datum je po gregorijanskom kalendaru).

Ovaj memorandum je iz Bajica 22. decembra 1918. godine, u ime ustaničkog Odbora poslao kapetan Krsto Popović “Komandi Jadranskih trupa” i tzv. “Izvršnom odboru Cetinje”, te komandantu savezničkih trupa u Kotoru generalu Polu Venelu. Ovaj Memorandum i ustaničke zahtjeve u ime ustančkog Odbora sa uputstvima za vođenje pregovora odnijeli su i predali u Štab srpskog generala Dragutina Milutinovića crnogorski oficiri Đuro Drašković i Mirko Grujičić.

Na ovo pismo crnogorskim ustanicima odgovorio je komandant okupacionih srpskih trupa u Crnoj Gori general Dragutin Milutinović.U tom odgovoru general Milutinović je 23. XII 1918. godine naveo, pored ostalog, da se sa svojim »trupama i ostalim naoružanim Crnogorcima održavati red, i nikakve naoružane trupe ne mogu ulaziti u varoš - grad Cetinje, a da ne sretnu naoužani otpor sa naše strane«. U svojim Memoarima general Milutinović navodi da je crnogorskom ustaničkom štabu poručio: »Na svaku i najmanju demonstraciju odgovoriću topom i mitraljezom«.

Bila je to uvertira u početak krvavih obračuna. General Milutinović poslao je na taj način kapetanu Krstu Popoviću jasan signal da će pružiti otpor crnogorskim ustanicima ukoliko oni budu krenuli na Cetinje.Na jednom sastanku nekolicine organizatora crnogorskog ustanka održanom na Bokovu 13/26/ XII 1918. godine, odlučeno je da se pozovu srpske trupe da do 20. XII 1918/ 2. januara 1919. godine napuste Crnu Goru, a ako to ne učine da će ih Crnogorci silom protjerati sa svoje zemlje. Na tom skupu je bilo dogovoreno da crnogorski ustanici osvanu oko Cetinja i da ga opsadiraju 21. XII 1918/ 3. I 1919. godine.

Raspored trupa bio je određen na sljedeći način: Katunjani su bili određeni da posjednu i drže sektor od Đinova Brda do donjeg Kraja, Lješnjani i dio Riječana (Ceklinjani, Dobrljani, Kosijeri, Bokovljani i Đinovići) trebalo je da zauzmu prostor od Donjeg Kraja do Kabla, a Ljubotinjani i Crmničani od Kabla do Đinova Brda. Za Riječane i Crmničane bio je određen plan i zadatak da Cetinje opkole i da zauzmu pozicije oko njega sa mitraljezima i topovima pošto prijethodno posjednu, oslobode Vir Pazar i Rijeku Crnojevića.

BORBA

Položaje oko Cetinja zaposjeli su crnogorski ustanici 21. XII 1918/3. I 1919. godine. Tokom dana  vršili su prikupljanje i koncentraciju snaga. Oko Cetinja  24. XII 1918/ 4. I 1919. godine došle su ustaničke snage iz Komana na čelu sa kapetanima Blagotom Martinovićem i poručnicima Begovićem i Radonjićem, kao i Zagarčani sa kapetanom Lukom Stamatovićem i poručnikom Mirkom Grujičićem. Prispjeli su i Lješnjani sa kapetanom Perom Đurišićem i potporučnikom Brnovićem. Krsto Popović kao komandant ustanika napravio je sljedeći raspored: Cetinjani (Konadžije i Bajice) bili su pod komandom kapetana Đura Kape i oni su posjeli prostor od Đinova Brda do iza Orlova Krša. Njeguši i Ćeklići bili su na lijevoj strani od njih i nalazili su se pod komandom Ilije Bećira. Čevljani koji su opsadirali Cetinje bili su pod komandom kapetana Đura Draškovića, a Cuce pod zapoviješću poručnika Janka Pešikana. Ustaničke snage iz Bjelica koje su brojale dvije čete bile su pod komandom poručnika Dušana Vukovića i Krsta Vujovića i one su zauzele prostor iznad Donjeg Kraja.

Na Njegušima su ostale ne mnogo brojne ustančke snage pod komandom poručnika  Nika Kašćelana i Vlada Vrbice. Sve ove ustaničke snage predstavljale su Zapadni sektor. Njihov komandant bio je kapetan Đuro Drašković.Istočni sektor ustaničkih snaga koji je obuhvatao prostor od Donjeg Kraja do Belvedera bio je sljedeći:od Donjeg Kraja njega su posjeli Lješnjani pod komandom kapetana Sava Čelebića, Komani pod komandom kapetana Blagote Martinovića, kao i jedna četa koja se do Belvedera nalazila, Bokovljana, Kosijera i Đinovića, a koja je bila pod komandom kapetana Vukala Rajkovića i poručnika Todora Borozana. Komandant Istočnog sektora bio je kapetan Pero Đurišić.

Prostor od Belvedera do Donjeg Kraja ostao je neposjednut od ustaničkih snaga. Njega je po planu trebalo da zauzmu Ljubotinjani i Crmničani pošto prijethodo posjednu Virpazar i Rijeku Crnojevića. Komandnat Štaba ustaničkih snaga kapetan Krsto Zrnov Popović smjestio se sa svojim štabom kod Barutane u Bajicama.

 Komandant srpske vojske general Dragutin Milutinović je bio riješen da upotrijebi oružje, da razbije opsadu grada i po svaku cijenu da zaustavi ulazak ustaničkih snaga u Cetinje. Stupio je u kontakt sa ustaničkim snagama u Bajicama, koje su od njega tražili da napusti Crnu Goru. Ali, od toga ustaničkog zahtjeva nije bilo ništa. Kapetan Krsto Popović rekao je generalu Milutinoviću da razgovara sa Jovanom Plamencem, koji je trebao biti, po ranijem dogovoru, na Kablu. Međutim, Krstu Popoviću i ustanicima je saopšteno da su bjelaši zauzeli taj prostor i da tamo nema Jovana Plamenca.

On tada nije znao đe se Plamenac nalazi, pa je poslao trojicu svojih ljudi da saznaju đe je on i da stupe u kontakt sa njim. Ali, od njega nikakvih vijesti nije bilo. U tim trenucima Krsto Popović je preuzeo ulogu vrhovnog komandanta ustaničkih snaga i u odsustvu Plamenca ponašao se kao vojni i politički lider. Napisao je pismo generalu Milutinoviću u kojemu je naveo ustaničke zahtjeve, koje su rano izjutra 23. XII 1919. godine /5. januara 1919. godine odnijeli u Štab srpskih trupa ustanički oficiri kapetan Đuro Drašković i poručnik Mirko Grujičić. O razgovoru sa izaslanicima ustanika, oficirima Đurom Draškovićem i Mirkom Grujičićem, okupacioni general Milutinović, u svojim Zabilješkama, piše i ovo: »U oružanu akciju nisam verovao sve do 23. decembra 1918. godine. Ovoga dana u 6 časova ujutru došla su sa pismom dva izaslanika od pobunjeničkih oficira, kapetan Đuro Drašković i poručnik Grujičić. Odmah siđoh u moju kancelariju, gde me oba crnogorska oficira očekivahu u prisustvu kapetana prve klase g. Nikolajevića i rezervnog potporučnika Simića (student tehnike). Bio sam raspoložen i odmah se pozdravim sa svom četvoricom i obrnuh se g. Draškoviću i rekoh mu šaleći se: »Pa vi, prekjuče, gospodine Draškoviću, čekaste mene kao da sam Hamza kapetan a vi Mićunović Vuk. Drašković pri govoru sa mnom ustajaše, a ja mu davah znak da sedne i govori.  Između ostalog žaljaše mi se da ga je pri povratku iz interniranja rđavo presreo u Rogatici naš artiljerijski major Božidar Jevtić, da mu je u ime Srbije ovaj srbijanski major rekao ovo: da Crnogorska artiljerijska pravila više ništa ne valjaju, i da on Jevtić a s njime i svi Srbi više vole Bugare nego Crnogorce. Ovo je Jevtić možda i rekao, jer sam ga znao iz moga službovanja u Debru (1915), kada bijah komandant Albanskih trupa, kojom je prilikom zaista podneo neke raporte, žaleći se nešto protivu serdara Janka Vukotića, pod čijom je komandom bio neko vreme. Odmah odgovorih Draškoviću da je on kao inteligentan čovjek morao uvideti, da to govori Jevtić u ime svoje a ne u ime Srbije«, piše Milutinović.Oficiri Đuro Drašković i Mirko Grujičić su kopiju ustaničkih zahtjeva predali generalu Milutinoviću. U aktu kojeg su Drašković i Grujičić predali Milutinoviću traži se da se srpska vojska mirno ponaša i da se ne miješa u unutrašnje stvari Crnogoraca. Međutim, ustaničke zahtjeve je general Milutinović u razgovoru sa Draškovićem i Grujičem odbio.

BJELAŠKI TEROR

Na Cetinju su se okupatorske srpske trupe pod komandom Dragutina Militinovića, srpski žandarmi, bjelaši i bjelaška omladina pod komandom vojvode Steva Vukotića i Marka Dakovića, mobilisali za borbu u cilju sprječavanja ustaničke akcije. Hapšeni su svi zelenaši, njihove pristalice i sva »sumnjiva lica«. Ustanička akcija bila je od ranije otkrivena. Pop Stevo Drecun je već ranije predao pismo mitropolitu Mitrofanu Banu o ustaničkim planovima i zamišljenim akcijama, a ovaj ga je revnosno predao Komandantu srpske vojske Dragutinu Milutinoviću. Nakon toga, počela su hapšenja vođa ustanka na Cetinju, Podgorici i Nikšiću. Tu je mitropolit Mitrofan Ban odigrao objektivno svojevrsnu špijunsku i veleizdajničku ulogu. U zatvoru su se ubrzo našli: Milutin Vučinić, Andrija Raičević, Božo Petrović, Đuro Petrović, Risto Popović, Petar Lompar i brojni drugi crnogorski patrioti.

Stvari su počele krajnje nepovoljno da se odvijaju u odnosu na ustaničke planove. Dobro naoružane, brojne i opremljene okupatorske srpske snage i njihovi pomagači domaći renegati su 21. XII 1918. / 3. I 1919. godine zauzeli položaje na Orlovom Kršu, grebenima iznad Medovine i Vojne radionice, zatim ispod Italijanskog Poslanstva do donjeg Kraja a potom i na brdima iznad Vojnog Stana, Bolice, te na Crnoj Gredi, Kablu i povrh Granice. Utvrdili su svoje položaje i iskopali šance.

Pojačenje im je stiglo iz Tivta po naredbi vojvode Stepe Stepanovića na Cetinje u jačini 2000 pušaka sa municijom namijenjenom za potrebe srpske vojske, žandarmerije i bjelaša. U cilju slamanja ustaničkog otpora iz Kotora su 21. XII 1918/ 3. I 1919. godine prema Njegušima bile upućene i jake snage srpskih trupa. Između ostalih krenuo je i jedan bataljon II jugoslovenskog puka pod komandom majora Antonovića, kojega je iz Kotora poslao komandant srpskih okupacionih snaga pukovnik Svetolik Simović.  Rasplet oko Rijeke Crnojevića okončan je bez borbi. Rijekom Crnojevića ovladali su srpska vojska i bjelaši. Tako je plan oko zauzimanja Rijeke i produžavanja za Cetinje propao. Time je zadan težak udarac preostalim ustaničkim snagama oko Cetinja.

Umjesto ustanika, koji su se već bili razišli kućama, ili su pohapšeni ili odbjegli, u Cetinje su krenuli oko 500 bjelaša. Ustaničke snage, koje su preduzele akciju oko Virpazara 22. XII 1918/ 4. I 1919. godine, nijesu uspjele. Tu je njihova akcija sasječena. Tako je Božićni ustanak podignut pod svarnom  komandom Krsta Z. Popovića bio osuđen na propast. On je pokušao nemoguće i nakon neuspjelog mirnog rješenja, propalih pregovora, krenuo je hrabro u ustaničnu akciju. Težak udarac ustaničkim trupama oko Cetinja bio je slom ustaničke akcije na Rijeci i u Virpazaru, jer je prostor  oko Cetinja kojeg su trebali da zauzmu Crmničani i Ljubotinjani ostao prazan.

Uz sebe, na prilazima Cetinju, Krsto Popović i ustanički oficiri pod njegovom komandom, među kojima je bio i kapetan Đuro Drašković, imao je katunske, riječke i lješanske oružane čete i formacije. Njihovu vjernost poniženoj Domovini i  prognanom Gospodaru, zatočenom u Francuskoj, tih dana opsade okupacionih posada i utvrđenja, lomila je i cetinjska studen, i tanki brašnjenici, kao i slabo naoružanje i municija spram okupacionih trupa i domaćih renegata u njihovoj službi. Kod snaga pod komandom Krsta Popovića bio je dijelom prisutan i nedostatak čvrste riješenosti da se puca u svoje potuđene sunarodnike, kao i dojučerašnje saveznike, zbog kojih je crnogorska vojska doživjela propast u prvom svjetskom ratu. Ali, sve te muke i iskušenja, koje su opterećivale crnogorske ustanike, ubrzo će prekratiti teror nad narodom i ponižavanje crnogorskih vrijednosti, čemu su se odlučni bili oduprijeti. Tako će do oružanog obračuna doći na krvavi Badnji dan, 6. januara 1919. kada  su crnogorske oslobodilačke snage probale nemoguće: da izmijene zlu sudbinu i smrtnu presudi Kraljevini Crnoj Gori.

Iako je Božićnji ustanak ugušen u krvi, mora mu se priznati očinstvo za sve one mučne godine borbe “za čast, pravo i slobodu Crne Gore” koje su se potom dogodile i u kojima se, mada očajnički, dokazivala i potvrđivala u krvi crnogorska državotovorna i nacionalana svijest i posebnost.

(Nastavak sjutra)