Piše: Miodrag Miško BAJKOVIĆ
Manastir Starčevo, koji se nalazi na ostrvu Starčeva Gorica, smatra se najstarijim manastirom na ostrvima Skadarskog jezera iz doba Balšića. Njegova izgradnja se vezuje za period 1376-1378 godine. Kao osnivač manastira pominje se starac Makarije, po kojemu su manastir i otok dobili ime.
Krajem XIV stoljeća u manastiru se nalazio poznati prepisivački centar u kome se odvijao intenzivan rad na prepisivanju knjiga i đe su nastala dva značajna rukopisa Prolog Starčeve Gorice i Četvorojevanđelje Starčeve Gorice.
Manastirska crkva Uspenja Bogorodice - jednobrodna građevina (skromnih dimenzija, a skladnih proporcija), sa svojim arhitektonskim kakarteristikama, uz još neke crkve u basenu Skadarskog jezera, tvori osobitu skupinu crkava - u obliku trikonhosa (trikonhos: osnova-tlocrt u obliku trolista).
Kako izgleda kompleks: Starčevačku trikonhalnu crkvu formira podužni brod, zasveden blago prelomljenim svodom, sa bočnim konhama (konha: svod u obliku školjke - polukupola - u proširenom značenju apsida) uz centralni travej (travej: polje na svodu omeđeno-uokvireno uzdužnim i poprečnim lukovima) i polukružnom apsidom u širini oltaskog traveja.
Specifičnost ovog trikonhosa je izgradnja polukružnih ojačanja uz zapadne krajeve bočnih konhi, kojima se neutrališu sile kupolne zone na bočne zidove u kojima su bile izvedene (proporcionalno) duboke niše.
Nad centralnim travejem izgrađena je kružna kupola odvojena od niskog kružnog tambura naglašenim poluobličastim vijencem. U krovnim masama vanka naglašen je poprečni, tkz., “lažni brod”.
Uz zapadni zid crkve ubrzo nakon gradnje crkve bila je dozidana priprata (priprata: zapadni ulazni dio crkvekoji je od ostatka crkve odvojen zidom i vratima) uz koju su kasnije sa južne i śeverne strane prizidani bočni paraklisi (paraklis: crkvica prizidana uz veću crkvu ili uklopljena u nju - služila kao grobnakapela, a i kao krstionica) od kojih južni ima malu polukružnu apsidu.
Crkva je zidana pritesanim kamenom nejednake veličine, slaganim u horizontane redove.
Na manastirskoj crkvi je, u periodu od 1963. do 1965. godine, urađena rekonstrukcija i konzervatorski radovi.
U kapeli sahranjen Božidar Vuković – Podgoričanin: U južnoj, bočnoj kapeli, po sopstvenoj želji, sahranjen je 1540. godine naš znameniti crnogorski štampar, vojvoda Božidar Vuković - Podgoričanin.
Uzgred budi rečeno: Božidar Vuković je poimanje svojeg porijekla odredio svojeručno napisanom tvrdnjom, da je: “Iz sela Đulići kraj Podgorice, Dioklitske zemlje, makedonska strana”.
Sve drugo je falsifikat, kao što je ona”pisanija” pod bistom mu u parku u Titogradu, koja je: nacionalno uvrjedljiva, sramno “proračunata" i politički naopaka podvala ovdašnje vlasti.
Obiće im se i ona o glavu - ka' što im se ta vrsta “šurovanja” i ”igranke” - odavno obija.
Ta takva “pisanija” (sve i da je tačna, a nije - no je lažna), ipak ima i jednu pozitivnu stranu.
Ista znači da: Andrija J.Paltašić - Kotoranin, Šimun Kotoranin, jeromonah Makarije, Pahomije od Rijeke Crnojevića (“ot ostrov Dioklitijskago jezera”), itd., nijesu, niti mogu na nijedan Božji način bit' – “tamo njihovi” štampari.
Nešto su stariji i nešto su malo priđe (prije) počeli stvarat-štampat od Vukovića.
Manastir Starčevo je dobro kulture od nacionalnog značaja: Na zli usud crnogorske kulture i ovog 640 godina starog manastira, sredinom '90-tih XX vijeka, Starčevu Goricu nastanjuje (uz “blagoslov”) “monah-dođoš”, koji zapodijeva raznorazne ”intervencije” na manastiru, sporad ostvarivanja svojih i ciljeva SPC!
Liše primjedbi da su:
“Ugrađene metalne dveri na ulaz u manastirsku crkvu - položen olovni lim (table) kao krovni pokrivač, namjesto našeg tradicionalnog mediteranskog pokrivača (tigle kanalice) - pri zidu bočne južne apside prislonjeni solarni paneli - stari pod od opeke u slogu “riblja kost”, zamijenjen fabrički rezanim kamenim pločama, postavljen malo u “redove”, malo “riblja kost” (u svakojem slučaju - postavljen je ka' da se “autor” ruga') - skromno oblikovani ikonostas i časna trpeza; pri/na obnovljenom konaku dodati estetski i kroz materijalizaciju, neprimjereni trijemovi -ugrađena metalna vrata i okna, a na oknima metalne škure - i ovđe prislonjeni solarni paneli; podignute dvije samostojeće pomoćne “kućice”.
Obnovljena je i kapija na ulazu u portu nije zasnovana na tradicionalnim rješenjima kod kojih se šljeme dvovodne kapije postavlja paralelno sa zidom. Uvođenjem novih elemenata kakvo je krovno rješenje kapije gube se podaci o autentičnim, tradicionalnim rješenjima; izmijenjena je konfiguracije dijela terena; koje devastiraju, degradiraju i ruže manastirski kompleks, to jest, negativno uplivaju na arhitektonske i ambijentalne vrijednosti ovog bisera našeg sakralnog našljeđa, ali su (eto) uz demontažu, zamjenu, oburdavanje, štemovanje, ... -ove “intervencije” ipak (manje ili više) otklonjive, popravljive i zamjenjljive - postoje i “intervencije”, od kojih je prva “neispravljiva do u potpunosti”, a druga je “u potpunosti neispravljiva”.
Manastrirska crkva je nekad bila freskopisana: Ne zna se tačan period nastanka tadašnjeg oslikavanja unutrašnjosti crkve, ali je za pretpostavit da se to najvjerovatnije desilo u prvim decenijama nakon izgradnje Manastira (obično je tako bivalo).
Vaskoliki freskopis iz toga perioda je otpa'-nesta', skupa sa podlogom na kojoj je slikano, tako da su se dugo već viđeli apsolutno “čisti” zidovi od našeg “ljutog krša” i sige na svodu kupole.
Na tom otpalom materijalu nađeno je zanemarljivo malo sitnih djelova freskoboje, koji su mogli poslužit samo ka' dokaz da je unutrašnjost crkve nekad bila freskopisana.
Znači - ne zna se kako je nekadašnje freskoslikarstvo u Manastiru Starčevo izgledalo, to jest, ne zna se koje i kakve su to freske (svece, slikarske kompozicije) Balšići i drugi, svojim očima gledali u ovom i ostalim njihovim manastirima (naravno - liše motiva iz Svetog pisma).
Unutrašnji arhitektonski sklop je morao ostati vidljiv: Mislim i tvrdim da su, kao i stoljećima prije, unutrašnji arhitektonski sklop i graditeljski slog - morali ostat “vidljivi” (znači: originalni zidovi, tehnika zidanja, vještina i način konstruisanja nosećih lukova, svodova i kupole) i da tako očuvani, budu svjedočanstvo jednog divnog i osobitog doba srednjevjekovne (Zetske) sakralne arhitekture, koja pripada korpusu mediteranske arhitekture - umjetnosti - kulture.
Ima značajnih, starih manastira i crkava, koje su ostale neoslikane: “jer nema dovoljno “podataka-ostataka” nekadašnjeg freskoslikarstva da bi se uradila odgovorna-stručna rekonstrukcija; što se, poslije više stoljeća “zakašnjenja”, u umjetničkom smislu - smatra neprikladnim i neozbiljnim danas oslikavat te starinske božje kuće - to ne bi bio “odraz” vremena, okolnosti, kulturološkog konteksta, ... - ukratko, to ne bi bila istina; jer je (skupa s dva gornja stava), jednostavno neuporedivo značajnije i jedino vrijedno: sačuvat i pokazat - autentičnu arhitekturu”.
Pozitivni primjeri restauracije manastira: U tom smislu, kao pozitivne primjere (među ostalim), pomenuću: Manastir Stanjeviće (nema freskoboje na njegovijema zidovima ni svodu) i Crkvu Svetoga Petra i Pavla u Bijelom Polju, đe su ostaci (manji ili veći fragmenti) nekadašnjeg freskopisa, konzervirani i pokrivaju malu površinu unutrašnjosti crkve, dok je dominantni dio površine zidova i svodova, nakon “gubitka-propadanja” fresaka, ostao “ogoljen”, sa svim vidnim i vrijednim ondašnjim graditeljstvom (barem je tako bilo 2004. godine, kad sam kao član Komisije za utvrđivanje stanja nepokretne baštine kulture Crne Gore, obigra' vaskoliku Crnu Goru i pośetio i ovu crkvu).
Nadam se da niko u današnje doba neće “potrčat” da ih malteriše i freskopiše.
Ovđe se već radi o nečem drugom!
Manastirska crkva je iznutra malterisana, jer je ista “pod obavezno i neizbježno morala bit freskopisana”.
Nepoštovanje crnogorske kulture i tradicije: To je (opet) učinjeno zbog nepoštovanja crnogorske kulture, s ciljem nipodaštavanja crnogorske kulture i s očiglednom namjerom mijenjanja crnogorske kulture, našeg našljeđa i tradicije.
Konkretno: Na udarnim mjestima (odmah lijevo i desno od ikonostasa - viđet priloženu fotografiju), naslikana su “dva lika” kojima ovđe mjesto nije, kao što ga (ni jednom od njih) ne može bit' ni u crkovnomu kalendaru Crnogorske pravoslavne crkve.
Radi se o likovima Simeona i Save Nemanjića.
Anticivilizacijski cilj je jasan: za 100, 200 godina, ovi likovi trebaju śedočiti da su dubokoukorijenjeni dio crnogorske tradicije, što nije tačno!
Ta navodna »ukorijenjenost« se tek na Balšiće, koji su bili katolici - ne može odnosit.
Naime, naša ovdašnja tobošnja”ponešenost” za Simeonom i Savom je: prije 750-800 godina, na ovim prostorima,”na silu” uvezena; potom vjekovima i vjekovima blijedo (da bljeđe nije moglo bit' tinjala,
- onda počev od 1856. godine, kroz ime ovoga mlađeg (opet »inicirano« od »dođoša« u Crnu Goru (»vrlo pouzdanog« mitropolita)), nametana;
- tokom okupacije od 1918-te pa dvije naredne decenije, »pod moranje« nametnuta;
- u potonje dvije i po decenije nam se opet neprirodno, agresivno i po svakoju cijenu nameće, osobito kad je u pitanje ovi stariji i »zapostavljeniji« lik.
Šta kažu istorisjke činjenice: Istorijske činjenice zbore da je Stefan Nemanja sve po vaskolikoj ondašnjoj Duklji: nemilosrdno oburda' i razorio, surovo pohara' i opustošio i namjerno u živi plam i oganj uždio - liše Kotora grada.
“Ostale gradove poobara i poruši i pretvori slavu njihovu u pustoš ...” (Stefan Prvovenčani: “Žitije Svetog Simeona”).
“ ... gradove sazidane od njih, razruši i izmeni slavu njihovu u sliku pustoši, i ime njihovo ne nazva se više tamo u oblasti toj ...” (Domentijan: “Žitije svetog Simeona”).
Takav Nemanja je bio agresor, okupator i neprijatelj Duklje!
Kome pravo kome krivo - šćeli ne šćeli:
Neko - ko je ubijajući, koljući i prosipljući toliko silne krvi po Duklji,okrvavio svoje ruke (i to ne do lakata, no do ramena) - ko je donio smrt, strah i glad, iznudio suze, patnju i bol, ostavio bez domova i ognjišta, nagna' u zbjegove, ... - i ko je (zbog sveg pobrojanog) unesrećio i sljedeće generacije onih čija dukljanska krv i danas teče žilama našim - može bit' samo zlotvor i zlikovac, što Simeon “mirotočivi” i jest, ako ćemo jedino pravo i istinito, a istina je, valjda - preča od svega! Upravo tako su ga tada naši pra-prađedovi i smatrali i mogli doživljavatI, jer im je samo to svojim “zlodjelima”- bio “zaslužio”.
Eto, takvog Nemanju zamonaši Sava - i čak proglasi “svecem" i to “mirotočivim”.
Za nas Crnogorce, ovi krvnik naših predaka može bit' samo - puka suprotnost od “mirotočivog”!
Niđe ne pročitah da je Sava “osudio” neviđene očeve zločine počinjene po Duklji te da se kao hrišćanin barem ogradio od užasa očevih zločina.
Sve to zbori o samom Savi.
Šta dalje: Glede svega gore pobrojanog i opisanog, a na osnovu: “Elaborata o revalorizaciji nepokretnog kulturnog dobra Manastir Starčevo”, Ministarstva kulture Crne Gore - Uprave za zaštitu kulturnih dobara treba: otući vaskoliki oslikani malter sa zidova i sa svoda ove manastirske crkve, što je nemoguće “do u potpunosti” uspješno izvesti sa sige na svodu kupole, zbog njene strukture i teksture i zbog kvaliteta današnjeg maltera.
Treba li naglašavati da je sve ovo urađeno bez saglasnosti nadležnih intitucija države Crne Gore, ali i bez “reakcije” inspekcijskih službi i sudskih organa ove iste uboge “države”. (Nastaviće se)
(Autor je arhitekta i član nekadašnje Komisije za utvrđivanje stanja nepokretne baštine kulture Crne Gore)
