Od 1925. godine Baldaći, pored angažovanosti na aktuelizaciji crnogorskog pitanja, sve više se posvećuje Albaniji, ne samo u dijelu autonomnih studija i publiakcija, već od 1928. godine, kroz saradnju na političkom i naučnom polju sa Bankom Albanije, saS.V.E.A. (Društvo za ekonomski razvoj Albanije), sa I. P.E.O. (Institut za istočnu Evropu, čiji je prvi promoter bio Amedeo Đanini).
Tokom saradnje sa I.P.E.O-om Baldaći je došao u kontakt sa dalmatinskim iredentistom i publicistom Oskarom Randijem, i sa slavistom Etorem lo Gatom. Baldaći 1925. godine postaje predsjednik Administrativnog Savjeta Društva zdravstvene pomoći Italijanskog vojnog bratstva Vitorio Emanuele II u Bolonji, a 1931. je uspio, prateći pokušaje i molbe za podrškom albanskim funkcionerima, koje su počele još 1926, da bude imenovan od strane kralja Ahmeta Zogua i za počasnog generalnog konzula Albanije u Bolonji.
37Obavljanje te dužnosti imala je za rezultat i pomoć mnogobrojnim albanskim studentima da se upišu na Univerzitet u Bolonji. Ta funkcija mu je prestala 1939, kada se Albanija ujedinila sa italijanskom krunom. Godine 1940. počinje njegova saradnja sa Centrom studija Albanije pri Italijanskoj Akademiji i sa Institutom za albanske studije u Tirani. Bio je i imenovan za konzula za kulturu generalnog zamjenika u Albaniji. Ta dužnost je prestala 1943. iz razloga okupacije Albanije od strane njemačkih trupa.
U političkom smislu Baldaći se deklarisao kao »stari nacionalista koji potiče iz liberalne partije kavurijanskog i krispijskog stila». Godine 1922. postao je član Liberalne partije da bi, pošto je godinama to odbijao, ipak, pristao 1934. da se učlani u Nacionalnu fašističku stranku Italije, premda u okviru nje nije imao neki zapaženiji angažman. Baldaći je bio pristalica italijanskog monarhističkog političkog režima i oblika vladavine.
Bataljon crnogorske vojske u Gaeti
Bio je duboko vezan za monarhistički ambijent i za kraljevsku italijansku kuću Savoja, a posebno za kraljicu Jelenu Savojsku, koju je upoznao još kao crnogorsku princezu, u julu 1887. godine, prilikom zvanične posjete na Cetinju njenom ocu kralju Nikoli od Crne Gore.
Bladaći je 1946. potvdio privrženost monarhiji na referendumu, a na izborima je dao svoj glas Hrišćanskoj demokratiji. Po uvjerenju bio je antikomunista i filoatlanta, te je pripadao onima koji su budućnost Italije vidjeli kao dio euroatlantskog bloka čiju su okosnici činili SAD i Velika Britanija.
Antonio Baldaći je 1941. godine podržao planove italijanskog Dvora i Vlade i njenih okupacionih trupa u Crnoj Gori o obnovi nezavisne crnogorske države «ali se u vezi njih nije puno angažovao…U junu 1941. obraća se Musoliniju zalažući se za «resurrezione del Montenegro» ali i za nadoknadu kredita koje je između 1922. i 1927. davao crnogorskim patriotima» [1].
Nakon Drugog svjetskog rata, Baldaći se i dalje bavio pitanjima italijanske i međunarodne politike, posebno onima koje je na jednoj konferenciji 1947. godine definisao kao «geopolitički aspekt jadransko-balkanskog problema», šaljući dugačka pisma ne samo svojim sagovornicima iz starih dana, već i ličnostima poput maršala Harold Aleksandra, maršala Josipa Broza Tita, pukovnika Harold Stivensa, admirala E. Stouna (šefa Savezničke komisije u Rimu), Vinstona Čerčila, Ivanoa Bonomija, Alćide de Gasperija, Frančeska Nitija, Ferućia Parija, Đulerma Đaninija itd...
Antonio Baldaći
Od 1946. godine, pa sve do zadnjih mjeseci života, Baldaći se okrenuo novim i posebnim oblicima studija: zanimao se zemljama sjeverne Evrope (Švedska, Grenland, Island), naročito u pogledu geologije, ekonomije, kulture i sistema školovanja, održavajući živu korespondenciju sa švedskim i danskim naučnicima. Za njim je ostalo preko 250 publikacija, među kojima i članci u novinama i djela u tomovima (među kojima su najvažnija djela: «Albanski putopisi», Rim, «Italijansko geografsko društvo», 1917. godine; «Albanija», Rim, Institut za istočnu Evropu, 1929. godine, «Jadranski spisi», I, Bolonja, Štamparija 1943. godine), korektura neobjavljenog djela «Leonardo da Vinči i svijet biljaka», vrlo bogata arhiva i lična biblioteka, kolekcije biljaka koje se čuvaju u italijanskim i stranim muzejima.
Umro je u Bolonji 31. jula 1950. godine.
Vrstan i plodan intelektualac i naučnik, Baldaći je objavio više od 30 studija, dominantno na italijanskom jeziku, o Crnoj Gori i njenim fito-geografskim, etnografskim, istorijskim, arheološkim, političkim i drugim karakteristikama.
Mi se u ovoj studiji nećemo baviti Baldaćijevom djelatnošću u pogledu naučnih istraživanja vezanih za Crnu Goru i njegovih radova u tom smislu, u periodu od 1885. do Prvog svjetskog rata 1914 (o čemu su pisali brojni istraživači i o čemu postoji u istoriografiji obimna bibliografija [2]), već isključivo njegovom političkom i propagandnom djelatnošću u korist opstanka crnogorske države (1920-1941).
Kralj Nikola
U knjizi »ScrittiAdriatici«, objavljenoj 1943. u Bolonji, (koja sadrži brojne njegove radove i studije nastale i objavljene u periodu od 1902. do 1928), bavi se crnogorskim pitanjem. Baldaći je avgusta 1920. objavio u rimskoj „Novoj Antologiji“ rad pod naslovom „Il Montenegro durante la guerra“ („Crna Gora u svjetskom ratu“) [3]. Taj tekst ugradio je i publikovao u svom djelu „Scritti Andriatici“, Bolonja 1943. str. 123-139.
Od brojnih radova Antonija Baldaćija mi ovom prilikom donosimo nekoliko njegovih tekstova prevedenih na naš jezik, i to:
-, „La politica italiana nel Montenegro“, Roma 1922.
- „ Il Montenegro – La societa delle nazioni „La mano nera“, Roma 1926.
-„ La situazione politica nel Montenegro“, Bologna, 1925.
-„I DIRITTI DEL MONTENEGRO NEL' OPINIONI PUBLICCA BRITANICA“, Bologna 1923, 1925,1926.
-„LA NAZIONE MARTIRE“ , Bologna, 1924.
- „FRANCIA E MONTENEGRO “, Bologna 1926-1927.
- „LA GUERRIGLIA DIVAMPA NEL MONTENEGRO“,Bologna, 1924.
Najprije publikujemo njegov rad - „LA GUERRIGLIA DIVAMPA NEL MONTENEGRO“,Bologna, 1924, u prijevodu sa italijanskog jezika pod naslovom: “Gerilski rat bjesni u Crnoj Gori [4] - La Sapri [5] Montenegrina[ 6]”
U njemu dr Baldaći piše:
“Bila su to davna vremena u kojima je nacionalizam stvoren protiv onih koji su se odrekli glavne pobjede nad Jadranom i tvrdi smjelo da ga je ova borba u parlamentu i u zemlji, koja je kasnije, ukratko, brišući ljude iz prošlosti, trebala dovesti do moći.
Cijelo poluostrvo je podrhtavalo kao jedan čovjek od stradanja na Jadranu. Rijeka, Dalmacija, Crna Gora, Albanija su bili oltari oko kojih je plamtjela baklja oslobođenja: sav italijanski narod se skupljao oko imena Gabrijelea Danuncija, koji je spasio Rijeku, i oko ugledne svečanosti koju je ovaj čovjek pružio cijeloj otadžbini.
Italijanski ministar grof Karlo Sforca
Nacionalizam je povlačio zapanjeni svijet. Niko van granica zemlje nije mogao vjerovati da naše poluostrvo može donijeti tako snažnu idealnost. Ova uzbudljiva snaga je napredovala jednoglasno i uz harmoničnu saglasnost: jadranska strast zbog koje se i vodio rat, je iznenadila i privukla sam socijalizam.
Novine ”Naprijed!” od 27. oktobra 1920, uoči, tj. od nastavka pregovora sa Jugoslavijom, objavljuju članak pod simptomatičnim naslovom: “Ne mjenja se Crna Gora”. U broju od narednog dana, iste novine objavljuju, velikim slovima, jedan izdavački članak pod nazivom: “Mir na Jadranu i samoopredjeljenje naroda” sa podnaslovom: “Prije pregovora, Crna Gora se ne mijenja”.
Ovaj neočekivani i svečani ulazak u redove novina “Naprijed” za odbranu Crne Gore, o kojoj se već šuškalo o izdaji diplomatskog sporazuma, sa čim je saglasna italijanska Vlada, ostavilo je veliki utisak u cijeloj Italiji. Zapravo, da bi se bolje shvatilo, kampanja preuzeta od strane socijalističkog organa bila je direktna posljedica postojane ljubavi koja je buktala u srcima crnogorskih patriota raštrkanih u izbjeglištvu širom svijeta.
Potpisnici ugovora u Rapalu između Italije i Kraljevine SHS 12. novembra 1920.
U međuvremenu je sazrijevao Rapalski ugovor. Zbog toga se trebalo raspustiti, na način kao što je svima poznata crnogorska legija Gaeta. Jednom riječju, italijanska Vlada je, cijepajući bilateralni sporazum potpisan sa Vladom u egzilu u Crnoj Gori, prodavala strancima (odvratno je, ali je i neophodno zapamtiti!) malu naciju koja je bila naš saveznik u ratu i koja je sve žrtvovala za zajednički cilj.
Italijanski narod se pobunio protiv ove sramote.
Nacionalizam hrabro održava izvidnicu protiv Vlade i akcioni pokreti su prikazivanja koja su bila iscenirana u korist Crne Gore u svakom dijelu poluostrva i koja su kulminirala sahranom pokojnog generala Vučinića (u kojima je i sam učestvovao) tada predsjednika Savjeta ministara i kasnije sa napuljskom ceremonijom, uoči marša na Rim u kojem Dudan, prateći program spoljne politike buduće fašističke Vlade, najavljuje, kao polaznu tačku, nezavisnost Crne Gore.
To je bilo u vezi sa bliskom i dalekom prošlošću, sa interpelacijama u parlamentu i Senatu, sa glasovima sa univerziteta, sa naučnim akademijama i kongresima, sa bratstvima i asocijacijama, sa porukama predstavnika svih građana većih centara u Italiji, sa žustrom izjavom Gandija I Pićinata Musoliniju, koji je poslao dva povjerenika da ispričaju sramotu Gaete i sa mnogim drugim epizodama punim snažnom ljubavlju prema Crnoj Gori.
Gabrijele Danuncio
Ne tako davno, međutim, pošto su se promijenile okolnosti, situacija u Crnoj Gori se pogoršala. Danas se protestuje za jednog čovjeka, a ne protestuje se više za narod koji se davi u sopstvenoj krvi. Ironija stvari na svijetu!
Legija Gaeta razriješena odlukom, nasiljem, korupcijom i blatom italijanske Vlade tjera skitnice i siromašne u egzil po cijelom svijetu. Neki su prešli Jadran, uzdajući se uzalud u milost tlačitelja; drugi su se pak povukli u Francusku i Englesku gdje su prihvaćeni i gdje su se smjestili.
Danas postoji hiljade i hiljade Crnogoraca koji zarađuju za život u ovim zemljama. Određeni broj je mogao ući u Ameriku, bilo je i onih koji su pošli u Rusiju, Egipat i na različite strane Azije: jedan veliki broj je ostao u Italiji, u nadi da će Italija okajati svoj moralni zločin» [7].
(Nastaviće se…)
[1] Mr Slavko Burzanović, “Antonio Baldaći i Crna Gora”, “Matica”, broj 34/35, godina IX, Cetinje-Podgorica, ljeto/jesen 2008, str.109.
[2] Prof. dr Vukić Pulević i dr Vinko Malaj, “Antonio Baldacci (1867-1950)”, Bibliografski vjesnik, br. 1, Cetinje, 1985; Vidi o tome: “Crna Gora vrata Balkana-putopisi i zapisi evropskih botaničara”, (preveli i priredili prof. dr Vukić Pulević i Danijel Vincek), Cetinje, 1991; i prof. dr Vesna Kilibarda, ”Bibliografija o Crnoj Gori na italijanskom jeziku (1532-1941”, Cetinje, 1993.
[3] „Nuova Antologia“, di Roma, agosto 1920. „Il Montenegro durante la guerra“.
[4] Prof. dr Antonio Baldacci, "LA GUERRIGLIA DIVAMPA NEL MONTENEGRO", Bologna, 1924, 317-327.
[5] 3. Tekst: Gerilski rat bijesni u Crnoj Gori (-La Sapri Montenegrina- „Crnogorski Sapri)“. Što se tiče Saprija, to je ime mjesta u južnoj Italiji poznatog po tzv. pohodu na Sapri (spedizione di Sapri), koji su 1857. organizovale radikalne pristalice ujedinjenja Italije s namjerom da dignu ustanak protiv burbonske dinastije. Ustanak je propao jer nisu dobili podršku naroda na koju su računali. -Prim Prev.
[6] Iz časopisa “Naš Jadran” IV.II. 40-41 19?? U pogledu na «Crnogorski Sapri»: Crna Gora postoji kao suverena i nezavisna država a povodom Dnevnog reda prikazanog na VIII italijanskom geografskom Kongresu kojeg sam pružio kao izraz poštovanja samoopredjeljenja naroda-da Kongres podrži pravo na nezavisnost Crne Gore. Geografski Komitet se, međutim, izjasnio i smatra da je to neprimjereno prihvatanje teme i nije je uveo u diskusiju navodeći tanke i previše izrabljene razloge političkog momenta. Časopis “Naš Jadran” je s pravom primjetio da pitanje Crne Gore interesuje nauku koliko i politiku,, bivajući međunarodnog karaktera, kao što svjedoči vijećanje Vrhovnog Savjeta 13. januara 1919. Represija vojske te zemlje, od strane saveznika, nije bila još uvijek potvrđena od međunarodnog Vrhovnog suda tako da je jednostavno bila samovoljna, služeći samo da se pokaže kako je i veliki rat bio potpuno negativan zbog zakona.
[7] S italijanskog prevela dr Deja Piletić.
