U Cetinjskom manastiru su stolovali brojni crnogorski mitropoliti, koji su predstavljali istodobno i državnu (sekularnu) i crkvenu vlast u Crnoj Gori i to dugo vremena. Cetinjski manastir bio je i viševjekovno sjedište autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, njenih episkopa, mitropolita, arhimandrita i dr. i u njemu su stoljećima služili i obavljali vjerske obrede sveštenstvo i monaštvo Crnogorske crkve.
IVAN CRNOJEVIĆ
Svjetovni, državni, crnogorski (zetski) vladar Ivan Crnojević je bio osnivač (ktitor) Cetinjskog manastira, koga je podigao, odnosno sagradio na Cetinju u periodu 1483-1484. godine. On je, dakle, zadužbina Ivana Crnojevića, posvećen Svetoj Bogorodici. U Osnivačkoj povelji (Hrisovulji) Cetinjskog manastira od 4. januara 1485. godine gospodara Ivana Crnojevića, koji je bio osnivač samostalne Crnogorske/Zetske) mitropolije, odnosno autokefalne Crnogorske crkve, kaže se:
“I ogradih hram u mjestu koje se zove Cetinje u slavu u hvalu te Gospođe i Majke Božje, u ime Njezina Roždestva. I napravih pri njemu manastir za upokojenje monaha i nazvah ga Mitropolijom zetskom, ako bude ugodno milostivoj Gospođi. I postavili tu mitropolita zetskoga kir Visariona, koji je bio u to vrijeme, da vlada svim a poslijed njega [njegovi] nasljednici”.
Iz Osnivačke povelje Ivana Crnojevića jasno se vidi da je on, odnosno ondašnja crnogorska državna vlast na čelu sa njim ogradila, podigla, napravila Cetinjski manastir, a u njemu je Ivan Crnojević postavio za crnogorskog mitropolita Visariona i za zamjenika mu episkopa (vikara) Vavilu da upravljaju kako Crnogorskom mitropolijom (Crnogorskom crkvom), tako i za crkvene potrebe imovinom Cetinjskog manastira, koja mu je Poveljom Ivana Crnojevića dodijeljena u posjed i koju je Manastir koristio kao sopstvenu imovinu. U Povelji Ivana Crnojevića je određeno precizno što je sve spadalo tada u crkvenu imovinu u manastirskom posjedu.
Cetinjski manastir je Ivan Crnojević nakon podizanja opskrbio značajnim pokretnim dobrima, darovima i nepokretnom imovinom u cetinjskom polju. Cetinjski manastir je bio dugo vremena, vjekovima potom, nelični imalac (imaonik, posjednik, vlasnik) nepokretne imovine, koja mu je dodijeljena za crkvene potrebe i djelovanje, a njome je vjekovima upravljala crkvena vlast Manastira, odnosno episkopat Crnogorske pravoslavne crkve (Zetske mitropolije, Crnogorske mitropolije, Cetinjske mitropolije, Pravoslavne crkve u Crnoj Gori), čije je sjedište bilo upravo u Cetinjskom manastiru. Dakle, Crnogorska crkva je vjekovima bila držalac, korisnik Cetinjskog manastira i pokretne i nepokretne imovine, koja je bila u posjedu, imaoništvu, vlasništvu, kako u cetinjskom polju, tako i u okolini Cetinja, samog Manastira.
NOVI MANASTIR
Cetinjski manastir, podignut od strane zetskog/crnogorskog gospodara Ivana Crnojevića, srušen je 1692. godi ne tokom ratnog sukoba Crnogoraca sa turskom vojskom vezira Sulejmana-paše Bušatlije. Tada je najprije miniran od strane mletačke vojne posade koja se nalazila u njemu, a razoren je, srušen od trupa turske (osmanske) vojske Sulejman-paše Bušatlije, koja je tada prodrla na Cetinje i opustošila ga. Nakon rušenja starog manastira Crnojevića na Ćipuru na Cetinju (tokom trajanja Morejskog rata 1692. godine), vladika Danilo Petrović-Njegoš, osnivač i rodonačelnik dinastije PetrovićNjegoš, koji se nalazio na čelu ondašnje Crne Gore i njene samostalne Crnogorske crkve, kao vodeći predstavnik svjetovne (državne) i crkvene vlasti, podigao je na Cetinju 1701-1704. godine novi manastir (Cetinjski manastir) “u koji ugrađuje arhitektonske elemente sa starog manastira Crnojevića, a vjerovatno i dvora… Novi Cetinjski manastir 1712. godine razaraju Turci, da bi ga 1724. godine obnovio vladika Danilo, tako je i dalje vjersko i političko sjedište Cme Gore”. (Dr ČedomirMarković i Dr Rajko Vujičić, “Spomenici kulture Cme Gore” Novi Sad-Cetinje, 1997, str. 403).
Dakle, novi Cetinjski manastir, nakon razaranja 1692. godine, ponovo podiže državna vlast Crne Gore, odnosno država Crna Gora na čelu sa vladikom Danilom Petrovićem Njegošem, koji je bio i stvarni, faktički poglavar nezavisne (suštinski) autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, a koga je na mitropolijski tron, kao i njegove prethodnike i nasljednike birao na Opštecrnogorskom zboru crnogorski narod.
Novi Cetinjski manastir zapaljen je i porušen u pohodu osmanskog komandanta Ahmet-paše 1712. godine na Cetinje, ali ga je, deset godina nakon novog osmanskog pohoda pod komandom Numan-paše Ćuprilića 1714. godine uspjela obnoviti ondašnja crnogorska državna i crkvena uprava u Crnoj Gori 1724. godine, na čelu sa vladikom Danilom. Posljednju pohara Cetinjski manastir doživio je prilikom vojnog pohoda turskog skadarskog vezira Mahmutpaše Bušatlije na Cetinje 1785. godine. Nakon toga, crnogorska država i njen prvak, poglavar autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve Petar I Petrović-Njegoš i organi crnogorske državne vlasti i crnogorski narod izvršiće novu obnovu Cetinjskog manastira.
U starom Cetinjskom manastiru (Ivana Crnojevića), podignutom 1484. godine, radila je crnogorska državna štamparija Crnojevića, a nekoliko vjekova kasnije u novoizgrađenom (na bliskoj lokaciji, đe je nekada bio dvor Ivana Crnojevića) i kasnije obnovljenom Cetinjskom manastiru, takođe je radila i nova državna crnogorska štamparija. Konkretno, u Cetinjskom manastiru je državna i mitropolitska vlast Crne Gore, na čelu sa Petrom II Petrovićem-Njegošem, 1834. godine otvorila školu, što je bilo od važnog značaja za razvoj prosvjete u Crnoj Gori. Iste godine (1834) u Cetinjskom manastiru je utemeljena i počela sa radom crnogorska nova državna štamparija, koja štampa školske i crkvene knjige, kao i prva Njegoševa književna djela, ali od 1835. i prvi državni crnogorski kalendar “Grlica”.
MANASTIRI U KNJAŽEVINI
Cetinjski manastir, kojim je upravljala vjekovima Crnogorska pravoslavna crkva, bio je dugo vremena u prošlosti značajan, feudalni, posjednik brojnih nepokretnosti, odnosno imanja na Cetinju i u okolini, ali će vremenom, postepeno, zbog promijenjenih istorijskih, društveno-političkih, ekonomskih, pravnih i drugih okolnosti, te državnog interesa Crne Gore i razvoja državne prijestonice-grada Cetinja itd. on gubiti veliki dio svojih ranijih, nekadašnjih feudalnih posjeda Prema pisanju lista “Crnogorac” Cetinje, br. 29, od 7. avgusta 1871. godine (str. 2), u tekstu pod naslovom “Crnogorski manastiri” navodi se da je na crnogorskoj teritoriji, u tadašnjim granicama Knjaževine Crne Gore, bilo 11 manastira i da su oni bili jedan od značajnih ekonomskih izvora “narodnog blaga”, odnosno novčanih i drugih materijalnih prihoda, koji su neko vrijeme i nerijetko (zloupotrebljavani na neprihvatljiv način za državu, pa je ona odlučila da jasno i precizno uredi način upravljanja i korišćenja tih dobara.
Naime, u tom članku se veli, između ostalog, i ovo: “U sadanjim granicama Kneževine Crne Gore ima na broju 11 manastira i to: Cetinjski, Dobrska ćelija, Brčele, Oštrog, Ždrebanik, Piperska ćelija, Duga, Morača, Bijela, Podmalinsko i Župski manastir. Od ovijeh najglavniji i najvažniji po dohocima jestu: Ostroški, Cetinjski i Morački; a manje važni i po veoma neznatnim prihodima broje se: Dobrska ćelija, Brčele, Duga i Pod-malinsko. Ostalijeh pak godišnji dohoci mogu ii’ ne mogu hiljadu forinta iznijeti” (navedeni tekst iz lista “Crnogorac”).
U tekstu se dalje potencira i to da je postojala, izuzimajući Cetinjski manastir, “hrđava uprava po našijem manastirima”, te da bi se to izmijenilo, i sa stanovišta potrebe države i društva, uredilo korišćenje “narodnim blagom”, državna, sekularna, vlast je odlučila da ri ješi taj problem i reguliše ga tako da od manastira i manastirskih prihoda treba da ima koristi narod, a ne samo pojedinci ili druge manje grupe, što je do tada to bila jako izražena praksa.
U tom smislu list “Crnogorac” svjedoči: “Pošto su manastiri imali tako velike dohotke a samo nekolicina iste uživali, to sadašnji gospodar Crne Gore namisli tome kraj učiniti. Još 1864. godine izda naredbu da se izmjeri i popiše zemljasvihmanastira, đe je bila loša uprava pa da se zemlja da narodu pod zakup, a kaluđerima odsjekom godišnja plata. Taj prvi opit pokaže se jako dobar i koristan, pošto se na Cvijeti 1868. godine na skupštini učini ona velekoristna reforma, đe se između ostalog sva uprava crkvena i prosvjetna preda u ruke mitropolitu pod nadzorom kneza i senata, te iste jeseni krenu sadanji preosvešteni gosp. Mitropolit na čelu jedne komisije sa tom cijelji, da popišu sva pokretna i nepokretna dobra manastirska po državi, da svu zemlju dadu narodu pod zakup, a stanovnicima manastirskijem odsijeku godišnju platu i po nešto zemlje u blizini za kuhinske potrebe. Po povratku višepomenute komisije vidilo se iz protokolada dohoci svijeh manastira godišnje mogu iznijeti, pošto se trošak odbije, u najmanju ruku Deset hiljada for. u srebru…” (Ibidem).
U istom tekstu se, pored ostalog, konstatuje da je državna vlast naredila crkvenoj upravi da se prihodi od manastira i manastirskih dobara upotrijebe tako da se “plaćaju narodni učitelji i izdržavaju škole, kojih broji danas Cma Gora 35”. (Ibidem).
Nakon toga, list “Crnogorac” piše da je Uredba državne vlasti Knjaževine Crne Gore imala snažno dejstvo u primjeni, te da je od toga korist ostvarila kako personalna uprava i služba postojećih manastira, koja je od ostvarenih prihoda dobijala platu, ali da je, takođe, od njene primjene materijalnu i duhovnu korist ostvario i narod i crnogorska prosvjeta. U tom smislu veli se u tom članku iz “Crnogorca” sljedeće: “Dobiveno je dalje za narod koji je podigao te svete kuće to, što mu se jedno dvije hiljade sinova vaspitava i njihov učitelj plaća, te tijem prišteđuje ono što bi inače sam od svojih usta otkidao podmirujući učitelje i šaljući svoju djecu na stranu. Pa na pošljetku dobili su i sami manastiri…” (Ibidem).
U pravno-istorijskoj analizi navedenog istorijskog izvora, smatramo da je relevantno istaći:
Najprije, u vrijeme pisanja ovog teksta u listu “Crnogorac” (1871) u Crnoj Gori postojala je državna crkva i to je bila Crnogorska pravoslavna crkva, a tada Srpske pravoslavne crkve nije bilo u Crnoj Gori. Tadašnja Crnogorska crkva bila je pravno i faktički zavisna i podređena državnoj vlasti Knjaževine Crne Gore i njenom sekularnom zakonodavstvu, a svoju autonomiju imala je u kanonskim unutrašnjim crkvenim nadležnostima.
Drugo, ovaj istorijski izvor nam svjedoči o tome da je uprava i korišćenje manastirskih dobara i imovine bilo u nadležnosti crkve, za njene potrebe i za potrebe države Crne Gore i njenog naroda, a da je svojina bila države, tj. Knjaževine Crne Gore, odnosno vrhovnih organa njene tadašnje sekularne vlasti: Knjaza Gospodara i Crnogorskog senata, odnosno, Vlade, kao i Narodne skupštine.
Treće, iz ovog dokumenta jasno proizilazi da državna vlast, sekularnim aktima i naredbama, nalaže crkvenoj upravi da manastirsku imovinu da u zakup, radi opšteg narodnog dobra i koristi je namjenski u te svrhe, što znači da tada crkva nije imala svojinsko pravo, jer titular prava svojine samostalno može, bez pitanja bilo koga (više instancije), ako je vlasnik istog, u skladu sa zakonskim normama, dati pokretnu i nepokretnu stvar u zakup.
(Autor je pravnik i istoričar, doktorand istorijskih nauka)
