Od 1922. do 1933. godine (djelimično i kasnije), u brojnim evropskim i vanevropskim državama, djelovala je, jednim dijelom, organizovana crnogorska politička emigracija koja se borila za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru, odnosno, za njeno izdvajanje iz pravnog i političkog sistema Kraljevine SHS ili za preuređenje jugoslovenske države na (kon)federalnoj osnovi u kojoj bi Crna Gora bila ravnopravna država članica.
Njeni pripadnici sarađivali su i sa albanskim (Kosovskim komitetom), hrvatskim, makedonskim i bugarskim emigrantskim krugovima u borbi protiv centralističkog režima u KSHS/Kraljevini Jugoslaviji. Zabilježena je saradnja sa „Hrvatskim komitetom“ u egzilu koje je predvodio dr Ivan-Ivo Frank, sin Josipa Franka, i ta saradnja crnogorske emigracije sa njime datira od 1919. godine. Ivan Frank je sa saradnicima učestvovao, uz saglasnost generalnog konzulata Crne Gore u Rimu i generalnog konzula Velimira-Veljka Ramadanovića, u organizaciji crnogorske egzilantske štampe u Italiji, kao što su bili listovi „L Eco del Montenegro“ i „Il Montenegro“.
(Vidi o tome: Dr Dragoljub Živojinović, „Italija i Crna Gora 1914-1925 Studija o izneverenom savezništvu“, Beograd, 1998, str. 372 i Dr Stjepan Matković, „Prilozi za politički životopis Ive Franka i evoluciju pravaštva“, „Časopis za suvremenu povijest“,broj, 3, Zagreb, 2008, str. 1076)
Ta saradnja crnogorske i dijela hrvatske političke emigracije nastaviće se i trajaće i u vremenu od 1922. do 1934. godine. Zabilježena je saradnja i Jovana S. Plamenca sa hrvatskim političkim emigrantom dr Vladimirom Petrovićem-Saksom, tokom Plamenčevog egzila u SAD (1923-1924).
Dio crnogorskih političkih emigranata sarađivaće i u listu „Balkanska federacija“, koji je počeo da izlazi u Beču 1924. godine i kojeg su uređivali komunisti koji su bili u egzilu.
Među saradnicima tog lista biće i crnogorski emigrant komandir Milan M. Krljević, koji je živio i propagandno-politički djelovao na prostoru Italije u prilog obnavljanja nezavisne Crne Gore. U Beču je krajem 1924. godine, boravio i crnogorski emigrant Boško-Božo Krivokapić, za koga su službeni organi vlasti u KSHS tvrdili da je „agent balkanskih federalista iz Beča, i vrlo često putuje od Beča preko Fijume za Tiranu i Skadar“.
(Dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije-Crnogorska buna i odmetnički pokret (1919-1929)“, knj. IV, dok. br. 1728. Bar, 1997, str. 2208-2209. i Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiga II, Podgorica, 2004, str. 384)
Sa bugarskom i hrvatskom emigracijom u Beču i boljševicima, sarađivaće i bivši crnogorski ministar spoljnih poslova Petar Plamenac, koji se iz političkog egzila (od početka 1916. godine bio je u Francuskoj i Italiji) vratio početkom 1925. godine u KSHS. Plamenac će to činiti tokom boravka u egzilu, ali će sa hrvatskom emigracijom u Beču održavati saradnju i kasnije u vrijeme diktature kralja Aleksandra Karađorđevića, kada će iz političkih motiva putovati u inostranstvu i boraviti u Rimu i Beču. Prema izvještajima Velikog župana Zetske oblasti Milovana Džakovića od 2. januara 1925. godine, Petar Plamenac je „poznati emigrant koji se isticao propagandom za odcepljenje Crne Gore i zbog toga je održavao izvjesne veze sa boljševicima, Bugarima i Italijanima“.
(Dr Šerbo Rastoder,„Skrivana strana istorije-Crnogorska buna i odmetnički pokret (1919-1929)“, knjiga IV, dok. br. 1731. Bar, 1997, str. 2212-2213)
Plamenac je stigao u Zagreb 30. decembra 1924. godine, da bi početkom januara 1925. godine krenuo za Crnu Goru. Bilo je to oči parlamentarnih izbora u Kraljevini SHS 1925. godine. On će po povratku u Zetsku oblast postati jedan od vodećih ideologa i političara iz redova Crnogorske stranke (federalista). Kao istaknuti federalista, Petar Plamenac je bio praćen od strane policijskih organa. Veliki župan Zetske oblasti Milovan Džaković je 2. januara 1925. godine naredio poglavaru cetinjskog sreza da prati Plamenčev rad i kretanje, a posebno njegove kontakte i veze sa ljudima iz naroda i njegovu korespondenciju
(Vidi o tome. Dr Dimitrije-Dimo Vujović, «Crnogorski federalisti 1919-1929», CANU, Titograd, 1981. str. 160)
U tome izvještaju Plamenac je okarakterisan kao protivnik Kraljevine SHS, pa Veliki Župan naređuje poglavaru cetinjskog sreza da na njegov rad i kretanje obrati strogu pažnju „kako bi se njegov protivdržavni rad blagovremeno sprečio“. Petar Plamenac je na parlamentarnim izborima 1927. u KSHS bio poslanički kandidat Crnogorske stranke (federalista) za barski srez
(Dr Šerbo Rastoder,„Skrivana strana istorije-Crnogorska buna i odmetnički pokret (1919-1929)“, knjiga IV, dok. br. 1731. Bar, 1997, str. 2213)
Crnogorska politička emigracija na evropskom i američkom kontinentu podržala je borbu crnogorskih zelenaša (federalista), odnosno, od 1925. godine Crnogorske stranke i njenog vođstva, koja je težila uspostavljanju (kon)federalne jugoslovenske države, u kojoj bi Crna Gora bila njen ravnopravni konstitutivni činilac, tako da je značajan dio Crnogoraca po povratku iz egzila, u vremenu između 1925. i 1939. godine, pristupio Crnogorskoj stranci i igrao značajnu ulogu u njoj (bivši crnogorski ministar profesor Pero Vučković, dr Božo Krivokapić, Jovo Popović, Krsto Zrnov Popović, Ivan Bulatović, Miro Mitrović, Ilija Vukmanović (ubijen 1936. prilikom Belvederskih demonstracija nadomak Cetinja) i brojni drugi. Crnogorski patrioti i borci potiv srpske okupacije i aneksije Crne Gore, bili su rasuti po mnogim zemljama širom svijeta i djelovali su kako u okviru brojnih nacionalnih i međunarodnih komiteta za nezavisnost Crne Gore, tako i u sastavu emigrantskih političkih organizacija na tlu Sjeverne i Južne Amerike i Evrope.
Tada je (posebno od povratka Jovana S. Plamenca u KSHS februara 1925.) kao neformalni vođa crnogorske političke emigracije istupao bivši crnogorski ministar Milo Mitrov Vujović (umro u Parizu 1935.), koji se nalazio na čelu “Crnogorske narodne stranke seljaka i radnika”, čije je sjedište bilo u Njujorku i “Saveza nezavisnih Crnogoraca” (“Crnogorskog potpornog saveza”), koji je izdavao list “Montenegrin herald” (“Crnogorski glasnik”) u Detroitu.Predsjednik «Crnogorske narodne stranke seljaka i radnika» (osnovane decembra 1923. u SAD) bio je Milo Vujović, potpredsjednici Pero Vučković i dr Pero Đ. Šoć, sekretari Miro B. Mitrović i Božo Vukov Krivokapić, blagajnik Blagoje Đ. Bajagić, a članovi Uprave: Bogdan Filipović, Krsto Vukov Martinović, Niko I. Vučković, Marko S. Popović, Špiro Kapa, Đorđije Đurđevac i Arso Š. Mitrović. (Vidi o tome “Montenegrin herald”, “Crnogorski glasnik”, godina IX, broj 48, Detroit, Mičigen, USA, 1. januara 1924. str. 3).
“Crnogorska narodna stranka seljaka i radnika”, imala je svoje ogranke i pristalice kako u SAD, Sjevernoj, tako i u Južnoj Americi (posebno u Argentini). Crnogorski emigranti koji su podržavali njenu političku ideologiju i koji su se zalagali za nezavisnu Crnu Goru djelovali su i u nekoliko država u Evropi (Italiji, Velikoj Britaniji, Irskoj, Francuskoj, Turskoj, SSSR). U Londonu i Dablinu je tada djelovala crnogorska politička emigracija okupljena oko princa Mila Petrovića Njegoša (umro u Galveju u Irskoj 22. novembra 1978.), alajbarjaktara komandira Marka Zekovog Popovića (umro ili ubijen u Londonu 26. oktobra 1934.) i novinara i pisca Jovana Čubranovića (koji je živio u Parizu, a često je boravio u Italiji, Londonu i Dablinu). Njima se u borbi za nezavisnu Crnu Goru na tlu Velike Britanije pridružuje bivši srpski diplomata crnogorskog porijekla lingvista i pisac dr Vojislav Maksimov Petrović (izvršio samoubistvo ili ubijen u Londonu 27. novembra 1934).
Crnogorci u egzilu koji su težili obnovi crnogorske države u Švajcarskoj su se okupljali oko inžinjera Pavla Mišovog Popovića, a u Francuskoj oko advokata i bivšeg crnogorskog ministra Vladimira Đurovog Popovića (umro u Nici 23. januara 1928.), potom crnogorskog diplomate Andrije Prlje,bivšeg crnogorskog diplomate Jova Mišovog Popovića (iz Nice se vraća na Cetinje 1938. godine i postaje član Glavnog odbora Crnogorske stranke), kao, takođe, i crnogorskog diplomate koji je univerzitetsko obrazvanje stekao na Kembridžu Labuda Tatara (umro 1976. u Francuskoj); te bivšeg ustanika, komite i oficira crnogorske vojske Toma Počeka (ubijen krajem 1941. godine u Stubi kod Nikšića) i brojnih drugih.
U Italiji preostali dio crnogorske političke emigracijeokupljao se oko bivšeg ministra Kraljevine Crne Gore dr Pera Šoća (Rim-vratio se iz emigracije u KSHS 17. januara 1926), te komandira Milana Krljevića, poručnika advokata dr Krsta Nikovića (Ferara), komandira Krsta Vukovog Martinovića, (San Marino), poručnika Milana M. Kosorića (Bergamo), dvorskog svještenika Anta Jakšića (San Remo) i drugih.
U Argentini su crnogorsku emigraciju od 1922. predvodili komandir Živko Mašanov Nikčević (iz egzila se vraća u Crnu Goru 1931.), brigadir Krsto Zrnov Popović (iz Argentine odlazi u Belgiju 1929, a iz Belgije se vraća u Crnu Goru krajem 1931), Marko A. Matanović, Vasko Marojević, Ilija R. Kontić, barjaktar Filip Milošev Krivokapić i drugi; u Belgiji brigadir Marko Vučeraković (umro u Belgiji 1931.), u Beču braća- kapetan, bivši ustanik, komita, novinar dr Dušan Vukov Krivokapić (bio u emigraciji u Austriji i Njemačkoj do 1944. godine, kada dolazi u Zagreb i uključuje se u “Crnogorsko državno vijeće” dr Sekule Drljevića, te 1945. godine, prilikom bjekstva za Austriju, biva uhvaćen i strijeljan po presudi vojnog suda od komunista u Zagrebu 4. jula 1945. godine) i poručnik dr Božo Krivokapić (iz emigracije u Beču vratio se u Kraljevinu Jugoslaviju 1935, kasnije izabran za potpredsjednika Crnogorske stranke, da bi bio ubijen od četnika u Kotoru 2 jula 1944.); u Egiptu (Aleksandrija) Crnogorce, koji su tražili restauraciju njene države, predvode Dušan A. Drecun, bivši otpravnik poslova crnogorskog poslanstva u Carigradu, te oficir Radisav Nikezić, a u Albaniji oficir Petar Markov Pekić (ubijen od strane srpske tajne policije u Albaniji 1934). U SSSR stavove crnogorske emigracije zastupao je brigadir Ivan Bulatović (vraća se u Crnu Goru 1939.).
Od 1927. godine u SAD Crnogorci se politički i propagandno u borbi za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru okupljaju i oko pisca Nikole Petanovića-Naiada iz San Franciska (umro ili ubijen u San Francisku 1932.), koji je uređivao časopis “The Montenegrin mirror” (“Crnogorsko ogledalo”) 1927-1931.
Tokom 1926. godine, u emigraciji ostao je izvjestan broj crnogorskih oficira. Prema spisku, kojeg je po sjećanju napravio Milo M. Lekić, 22. maja 1926. godine, u emigraciji su se nalazili oficiri crnogorske vojske: Marko Vučeraković, Milan Krljević, Krsto Popović, Luka Đurković, Mašan Borozan, Petar Pekić, Labud Baltić, Mitar Lekić, Krcun Kusovac, Šunja Vukmanović, Živko Nikčević, Marko Matanović, Vasko Marojević, Zaviša Zvicer, Stevo Đurišić, Maksim Martinović i Dušan Krivokapić. Taj spisak nije potpun, jer se u egzilu tada nalazio znatno veći broj crnogorskih oficira. Primjerice, u to vrijeme u emigraciji u SAD biće i jedan od najpoznatijih crnogorskih ustaničkih (komitskih) vođa komandir Dušan Stankov Vuković, rodom iz Bjelica kod Cetinja, koji će te godine napisati i jednu rodoljubivu pjesmu o Crnoj Gori, koja se završava stihovima. „U našemu svetom dolu / Ruža ružu krasom kiti / Sa planine vjetar šapti/Ti ćeš opet naša biti/“. Kao crnogorski politički emigrant u SSSR u to vrijeme biće, pored komandira Ivana Bulatovića, i komandir Vojin Lazović, iz Kuča, koji se nikada neće vratiti u Kraljevinu Jugoslaviju, već će umrijeti u Moskvi 1933. godine.
Djelovanje crnogorskih političkih emigranata bilo je konstantno praćeno i nadzirano od strane diplomatskih i vojno-policijskih obavještajnih službi Kraljevine, Srba, Hrvata i Slovenaca, koje su bile u rukama srpske dvorske kamarile Aleksandra Karađorđevića i vlade Nikole Pašića. To je bio slučaj i prvih mjeseci 1926. godine.
O tome govori i sljedeći istorijski izvor, koji se ovdje po prvi put objavljuje u našoj istoriografiji. Radi se o arhivskom dokumentu iz obavještajnog odsjeka Ministarstva inostranih djela KSHS u Beogradu od 17. februara 1926. godine. Takvi izvještaji su redovno slati ministarstvu inostranih dela KSHSi oni su služili kao osnov za planiranje aktivnosti ka neutralizaciji djelovanja crnogorske emigracije a time i crnogorskog pitanja).
* * * * *
“Ministarstvo Inostranih Dela
Obaveštajni odsek.
Francuska Br.3.
17-II-1926
Beograd.
KRALJEVSKOM POSLANSTVU
VAŠINGTON.
Prema obaveštenjima, koje je dobilo Kraljevsko poslanstvo u Parizu, boljševički komitet je otpočeo razvijati propaganda među crnogorskim emigrantima u Francuskoj za osnivanje nezavisne crnogorske republike. Sam boljševički ambasador u Parizu dao je za tu propagandu već 15.000 franaka. Pored toga njegovi agenti vrbuju naše đake za organizaciju nekakvog studentskog udruženja svih južnih slovena. Prvi sastanak, tog udruženja koje je imao da se održi prije dve nedjelje, nije uspeo zbog sukoba naših đaka i makedonskih bugaraša.
Prednje se dostavlja radi znanja kao lična informacija.
Po naredbi ministra,
Šef Obavještajnog Odseka,
Dostavljeno:
Svima poslanstvima;
Đeneralštabu”.
“2. – CRNOGORSKA EMIGRACIJA U PARIZU.
U Italiji gotovo više nema crnogorskih emigranata i oni su se svi sklonili u Francusku, naročito Pariz, a mnogi su se povratili svojim domovima. Ostatak emigracije, koja možda broji u Parizu oko 200, stoji u jednoj federativnoj organizaciji na čelu sa MILOM VUJOVIĆEM, bivšim ministrom finansija u Plamenčevom kabinetu. Na čelu emigracije nalaze se pored Vujovića i Milan Krljević, bivši naš oficir, biv. načelnik ministarstva vojnog iz Plamenčevog kabineta, i Dušan Drecun. Vođe emigracije su mediokriteti i nesposobni su za kakve avanture većega stila no sama evropska situacija pomaže ih a naročito posle italo-albanskog pakta.
Milo Vujović, Milan Kraljević, obišli su Beč, Grac, a Vujović je pre dva meseca bio i u Rimu, gde se sastajao sa svim viđenijim ličnostima. Sam Krljević priznaje javno da je imao sastanke u Beču sa Fan Nolijem, eksponentom Sovjeta za Balkan i da ga je ovaj doveo u vezu sa ovamošnjim Sovjetskim Ambasadorom. Krljević se povratio pre petnajestinu dana a u Beču se zadržao Milo Vujović i Dušan Drecun. Od ove dvojice morao je jedan otići do Moskve ali mi izgleda da je Vujović sam obišao Moskvu. Dušan Drecun stupio je u vezu sa glavnim agentom Sovjeta za Balkan VLAHOVOM i pre neki dan je štampao jednu svoju izjavu sa slikom u komunističkom listu “Balkanska federacija”. Sama federativna ideja ovdašnje crnogorske emigracije jasno ističe protekorat Sovjeta jer to je davna ideja Vlahova inspirisana od Moskve.
Do sada se još emigracija nije sasvim organizovala jer tek iza italo-albanskog pakta dobija ova zemljište za rad i s toga sada Vujović obilazi Rim-Beč a vjerovatno i Moskvu pa će se tek docnije dati direktno akciji. Za sada se još luta: neki predlažu princa Mihaila i obrazovanje vlade a to naročito dolazi od Italije i Balkanskog Komiteta iz Londona i na tome planu aktivno radi Jovan Čubranović, agent Rima, koji živi u Parizu, u poslednje vreme je mnogo na putu. Sam Crnogorski komitet: Vujović, Krljević, Drecun / sekretari: Labud Tatar, koji se tu skoro povratio iz Nikšića, i Dušan Krivokapić, odmetnik iz Nikšića, koji je došao pre kratkog vremena iz Italije / izgleda da su momentalno više raspoloženi Sovjetima i tada naravno ne bi ušao u kombinaciju princ Mihailo, koji sada stanuje u Parizu. No za sada se još nezna ništa sigurno jer se Vujović sa svoga puta nije do ovoga časa povratio ali prema izjavi Drecuna u Balkanskoj federaciji izgleda da je došlo do sporazuma sa Sovjetom.
Italija nastaje da pokrene pitanje Crne Gore samo želi da se ovo pitanje vodi iz Pariza uz pripomoć Londonskog Balkanskog Komiteta i zato se opaža aktivnost milanskog-bergamskog-bolonjskog komiteta za obnovu Crne Gore, u kome je glavni Antonio Baldaći i Crnogorci Jovan Čubranović i neki Milan Kosorić, vojni begunac iz Bosne, koji se momentalno nalazi u Beču. Po belgijskoj i drugoj stranoj štampi ubacivao je vesti Jovan Čubranović. Crnogorski Komitet na čelu sa Milom Vujovićem do sada nije prekinuo kontakt sa Jovanom Čubranovićem, koji održavao veze sa ovim u ime Italije, i tek će se po povratku Vujovića iz Beča definitivno rešiti koja će se struja prihvatiti. Do sada “komitet” je bio malo pomagat od ovdašnjeg sovjetskog ambasadora Rakovskog a izgleda mi da je morao primiti i koju sumu od Čubranovića, koji je u više mahova primao iz Rima poveće sume novaca.
Što se tiče Dušana Krivokapića, crnogorskog odmetnika, stvar stoji ovako: on je iz Rima pozvan od Vujovića a u poslednje vreme je održavao kontakt sa Italijanima u cilju predstojeće akcije. Italijani su mu do sada po drugi put izdali sertifikat tipa / Nanzenovog, koji mu je sada zadržan u ovd. policijskoj prefekturi. Bilo bi veoma zgodno da se poradi da mu se ovaj sertifikat više ne povrati i ako je moguće da se uzme i na osnovu njega da se protestvuje u Ligi Naroda za zloupotrebu ovih sertifikata pa čak i navesti da je ovde slučaj jednog odmetnika itd. Milo Vujović takođe ima ovakav sertifikat ali ne znam da li putuje sa njim.
Krivokapić za sada ne misli da sprovodi odmetničku akciju ali ako usvoje predloge Italije o proklamovanju princa Mihaila za kralja i osnivanje vlade onda će se on nasigurno poduhvatiti odmetničke akcije sa Krstom Popovićem koji je u Americi, i sakupiće ostatke odmetnika koji se nalaze po Albaniji i Crnoj Gori a takođe će stupiti u vezu sa makedonskom organizacijom i kačacima. On sada traži amnestiju ali ne pristaje da se povrati natrag bar za sada i ja sam neznam da li da se predloži za amnestiju.
Za sada kao što napred rekoh još se ne može ništa tačnijeg konkretnijeg saznati odnosno ove emigracije jer se i ona nije još opredijelila niti je izabrala sredstva za dalju akciju”.
(Arhiv Jugoslavije, Beograd, 371/20/28)
