Crnogorskom svakodnevicom zavladao je tamni vilajet, ali ova jedinstvena i prkosna tačka smještena na „periferiji Evrope“, ili pak u srcu Mediterana, isijava brojnim poljoprivrednim bogatstvima, utkanim u krševite predjele koji su vjekovima uspijevali da prehrane ponositi crnogorski narod. Zemlja autohtonog poljoprivrednog bogatstva danas je u velikoj mjeri uvozno-zavisna država.
Poljoprivrednu kolumnu na Portalu Analitika započinjem tekstom o svetoj biljci – maslini. Čuveni italijanski pisac i istraživač Columella (I vijek p.n.e.) zapisao je – „Olea prima omnium arborum est“ – „Maslina je prva među drvećem“.
Maslina je oduvijek imala snažnu duhovnu vrijednost, te su grančica i plod masline simbolizovali mir, ljubav, dugovječnost, mudrost i pobjedu. Nazivamo je „svetom biljkom“ jer se pominje u Starom i u Novom zavjetu, kao i u Kuranu. U legendi o Potopu, golubica je sletjela na Nojevu barku noseći maslinovu grančicu u kljunu, time poručujući da se voda povukla, a gnijev Božiji smirio, te da započinje era mira.
Prema čuvenoj starogrčkoj legendi o prevlasti nad Atikom između Atine i Posejdona, božanski sud je odlučio da je Atina darovala Zemlji najljepši poklon – maslinu. Ova specifična biljka je i u starom Rimu imala poseban značaj, jer kako legenda kaže, blizance Romula i Rema u kovčegu je izbacila rijeka Tibar ispod stabla stare masline, gdje ih je pronašla vučica i odgajila. Nijedna biljka u istoriji civilizacije nije bila obožavana kao maslina.
Postojbinu masline je veoma složeno definisati. Naučnici otkrivaju da je maslina postojala čak i do 60.000 godina prije Hrista, o čemu svjedoče pronađeni fosilni ostaci lista na ostrvu Santorini u Grčkoj, kao i ostaci debla i koštice divlje masline otkriveni u Španiji.
Najšire rasprostranjena i opšte prihvaćena teorija o porijeklu ili gen-centru masline je Mala Azija (Sirija), odakle se širila do Grčke i Egipta, dok su Grci zaslužni za širenje pitome masline po Mediteranu. Stari Rimljani su preuzeli od Grka tzv. „mirnu okupaciju maslinom“ – darivanje sadnica masline za saradnju i miran život sa okupatorom. Grci su donijeli kulturu gajenja masline u crnogorske krajeve.
Crnogorsko maslinarstvo baštini maslinarsku tradiciju dugu više hiljada godina, o čemu svjedoče brojni primjeri stogodišnjih i milenijumskih stabala, a svakako najpoznatiji primjerci su stablo Stare masline na Mirovici u Baru i stablo Velje masline u Ivanovićima kraj Budve. Starost oba stabla je procijenjena na više od 2.000 godina, dok je starost Stare masline na Mirovici od 2.240 godina i naučno dokazana 2015, analizom koju je sproveo Šumarski fakultet Univerziteta u Istanbulu.
Povoljni ekološki uslovi i tradicija gajenja na mnogim mjestima crnogorskog primorja omogućila je postojanje čistih, velikih kompleksa maslina koji daju utisak šumskih formacija koji se protežu od Ulcinja do Boko-kotorskog zaliva. Prema sortnoj zastupljenosti maslina, maslinarski region Crnogorsko primorje može se podijeliti u dva podrejona: barski (Ulcinj, Bar i Budva) i bokokotorski (Tivat, Kotor i Herceg Novi).
Ukupno posmatrano, u sortimentu masline dominira sorta Žutica (65%), a zatim Crnica, Sitnica, Lumbardeška i Šarulja, kao i one manje zastupljene – Zinzulača, Fran, Drobnica, Gloginja, Lumbardina, Dužica i Barkinja. Zasadi pod autohtonim sortimentom su, usljed starosne i konfiguracione strukture zasada, nepotpunih i često alternativnih prinosa.
Ipak, u kombinaciji sa suvomeđama i ostacima kulturno – istorijskih spomenika koji su nerijetko prisutni u njima, stari maslinjaci autohtonog sortimenta i vrhunskog kvaliteta ploda i ulja čine nemjerljivo bogatstvo Crne Gore i neophodno je da, udruženim snagama, radimo na njihovoj zaštiti i dodatnoj valorizaciji. Organska proizvodnja maslina i maslinovog ulja u Crnoj Gori je tek u začetku, iako postoje značajne mogućnosti i prirodni potencijali za intenzivan razvoj ove poljoprivredne grane, upravo u zasadima autohtonog sortimenta. Trenutno su u Crnoj Gori registrovana samo četiri proizvođača organskog maslinovog ulja.
Crnogorsko maslinarstvo orijentisano je u podnožjima primorskih planinskih masiva (Orjen, Lovćen i Rumija), uglavnom na nagnutim terenima (85%), najviše do 500 metara nadmorske visine. Broj stabala maslina u Crnoj Gori je 489.520 i u posljednjih nekoliko decenija primijećen je stabilan trend povećanja. Zasadi maslina su razuđeno raspoređeni i procjenjuje se da zauzimaju ukupnu površinu od 3400 hektara, tj. oko 1/3 od površina pod voćnim kulturama.
Karakteristika crnogorskih poljoprivrednih zasada je izrazita fragmentisanost, tj. izdijeljenost i rasparčanost pa je situacija slična i u domenu maslinarstva – prosječna veličina maslinjaka je od 0.2 do 2 hektara. Jedini veći zasadi u Crnoj Gori su u Ulcinju (Valdanos sa 80.000 stabala), na Luštici (20.000 stabala) i u Baru (Sv.Vić – Sustaš, više od 50.000 stabala i Džidžarin 10.000 stabala). Vrijedan pomena je svakako i maslinjak kompanije „13. Jul - Plantaže“, koji zauzima 23 hektara i posjeduje 13.000 stabala različitog sortimenta.
U zaleđu Boke Kotorske, u Vranovićima, kompanija „Čelebić Agrar“ podigla je plantažu od 13.000 stabala, introdukovanih španskih sorti, dok je ukupan predviđeni broj maslina koji će biti zasađen 40.000 stabala. Sve interesantnije područje za uzgoj maslina u Crnoj Gori su Podgorica i susjedne opštine (Zeta, Tuzi, Danilovgrad), tako da bi svakako za sada nezvanični Podgorički region uzgoja masline trebao da dobije status posebnog regiona u arealu rasprostranjenja masline u Crnoj Gori. Trenutno se na ovom području nalazi oko 40 ha podignutih zasada maslina, pretežno introdukovanog sortimenta.
Proizvodnja maslina u Crnoj Gori varira, i to u rasponu od 550 tona do 800 tona na godišnjem nivou, dok se ukupna količina proizvedenog maslinovog ulja kreće između 250 i 400 tona.
Na području Crnogorskog primorja, osim proizvodnje djevičanskih maslinovih ulja, vrši se proizvodnja i ostalih proizvoda od masline – prerada zelenih i crnih stonih maslina, tj. konzerviranje (obrada zelenih maslina hidrolizom, priprema crnih maslina u prirodnoj salamuri, crne masline u salamuri od sirćeta, crne masline dehidrovane u soli, crne masline sušene u peći, crne masline pripremljene na kalifornijski način), proizvodnja paste ili paštete od maslina, proizvodnja maslinovog ulja sa medicinskim i aromatičnim biljem (kantarion, lavanda), ili drugim dodacima (crvena paprika, citrusi), izrada suvenira i upotrebnih predmeta od maslinovog drveta, proizvodnja čaja od lista masline i slično.
Oscilacije u prinosu su, prije svega, posljedica velikih godišnjih varijacija usljed tzv. alternativnih prinosa u ekstenzivnim maslinjacima, jer se ne primjenjuju adekvatne pomotehničke i agrotehničke mjere. Ono što djeluje ohrabrujuće je trend povećanja udjela plantažnih zasada masline u Crnoj Gori, ali, često isključivo inostranih (introdukovanih) sorti. Među introdukovanim sortama preovladavaju Picholine, Leccino, Coratina, Arbequina, Frantoio, Itrana, Ascolana tenera itd. Ove sorte treba da nadomijeste nedostatak stonih sorti u našem sortimentu i omoguće gajenje masline u zonama kritičnim zbog zimskih mrazeva.
Narednog pazarnog dana, sljedećeg petka u Crnogorskoj sofri bavićemo se tradicionalnom i savremenom proizvodnjom maslinovog ulja u Crnoj Gori, ali i otkriti male tajne zagarantovanog kvaliteta djevičanskih maslinovih ulja.
(Autorka je diplomirana inženjerka poljoprivrede i sudska vještakinja u oblasti maslinarstva i uljarstva, mediteranskog voćarstva i melioracija zemljišta)
