Crnogorski ustanici i gerilski ratnici su vodili političku i oružanu borbu za pravo, čast i slobodu Crne Gore od podizanja Božićnog ustanka januara 1919. i neprekidno godinama potom, lojalni zakletvi, položenoj Crnoj Gori i kralju Nikoli I Petroviću-Njegošu, i politici i ciljevima koje je su postavile i sprovodile crnogorske vlade u egzilu u Francuskoj (1919-1921) i Italiji (1922-1925), a čiji je cilj bio vaspostava, restauracija Crne Gore u punom državnom suverenitetu i međunarodnom subjektivitetu.
Oni su preduzimali mnogobrojne i učestale oružane akcije protiv vojske, žandarmerije, bjelaških, kontrakomitskih i drugih potjernih četa i njihovih pristalica, boreći se protiv okupacije i nasilne aneksije Crne Gore izvršene krajem 1918. godine i protiv onih snaga režima Kraljevine SHS i beogradskih ispostava u Crnoj Gori, koje su ugnjetavale i terorisale crnogorski narod.
Komandir Savo Raspopović
U Crnoj Gori djelovale su godinama mnogobrojne ustaničke, gerilske čete, komitske grupe, a među najpoznatijim bila je ona kojoj je na čelu bio oficir crnogorske vojske, poručnik, kapetan i najzad komandir (major) Savo Raspopović, koji je sa saborcima (desetoricom njih) junački poginuo u borbi sa vojskom, žandarmerijom i kontra-komitskim potjernim odeljenjima Kraljevine SHS (koja je bila drugo ime za proširenu ili Veliku Srbiju) u Šćepan Dolu u Rubežima kod Nikšića 28. decembra 1923. godine.
Tokom ondašnjeg, višegodišnjeg oružanog sukoba na prostoru Crne Gore poginulo je i ubijeno mnogo pripadnika jedne i druge sukobljene strane. U ovom prilogu navodimo samo neke od sukoba koji su se zbili u periodu od 1920. do kraja 1922. između crnogorskih ustanika, zelenaških komita i vojske, žandarmerije i bjelaša u službi centralističko-unitarne Kraljevine SHSpod egidom beogradskih vlasti i dinastije Karađorđević.
Tokom januara 1920. godine, Savo Raspopović je bio u selu Velje Mikuliće i u drugim mjestima u okolini Bara. U oružanom sukobu crnogorskog oficira Sava Raspopovića koji je bio sa oko 20 komita koji su pripadali njegovoj ustaničkoj četi, sa kontrakomitskim oružanim grupama (“letećim četama”) vlasti i bjelaškom “omladinom”, koji su djelovali u službi režima, 10. januara 1920. godine, na strani potjere za komitima bio je jedan mrtvi i jedan ranjeni.
Komandir Radojica M. Nikčević
Na osnovu izvještaja Ministarstva inostranih djela Kraljevine SHS, (Pov. br. 453), Beograd, 15. januara 1920. godine, upućenom Ministarstvu unutrašnjih djela, zaključuje se da je, a što se konstatuje na osnovu referata Povjerenika Kraljevske Vlade za Crnu Goru u rangu ministra sa vanrednim ovlašćenjima Ivana-Lole Pavićevića, (kojeg je ovaj podnio na osnovu službenih informacija raporta Načelnika barskog Okruga), »leteća četa« vojske i žandarmerije (pod imenom Kraljevine SHS), napala na području planine Rumija, komitsku grupu Sava Raspopovića. Trojica iz potjere su tada ubijena, a jedan je ranjen. Na strani komita Sava Raspopovića bilo je takođe ljudskih žrtvava.
U izvještaju crnogorskog komandira Petra M. Lekića iz San Đovani di Medua, upućenog 20. januara 1920. godine, ministru crnogorskom u Rimu Milu M. Vujoviću, pored ostalog, govori se o napadu ustaničke grupe Sava Raspopovića i komandira Marka Vučerakovića na brod »Škodra«, njegovom zaustavljanju, kretanju komita Sava Raspopovića na području Ulcinja, Bara i drugih mjesta, itd. U tom izvještaju navodi se i to kako se Savo Raspopović sa četom komita, ustanika 10. januara 1920. u Mikulićima sreo i sukobio sa četom kontrakomita, te kako je ta borba trajala od jutra do mraka, kako su u društvu Sava Raspopovića poginuli njegovi saborci Vaso Pavićević i Mušika Rajković, a ranjen Milovan Kalezić, a da je sa strane neprijatelja bilo takođe gubitaka.
Komandir Marko Vučeraković
Nakon toga, Raspopović i Vučeraković su sa komitskom grupom, pred najezdom moćnih neprijateljskih snaga, bili prinuđeni da se povuku i odstupe u Medovu, đe su ostali do 18. januara 1920, kad su se ponovo vratili na teritoriju Crne Gore da bi preduzimali gerilske oslobodilačke akcije. U tome aktu Petar Lekić navodi da su u Medovu potom pozvani od strane predstavnika legalne i legitimne crnogorske vlade u egzilu komandiri Vojin Z. Lazović, Pero T. Vuković i Marko Vučeraković, kao i Savo Raspopović radi postizanja sporazuma o daljim operacijama i aktivnostima. Taj sastanak je održan i na njemu je prisustvovao i major Rajnić i utvrđen je dalji način rada i izvođenja vojničkih i političkih akcija u Crnoj Gori od strane crnogorskih ustanika.
Oficir i komitski vođa Savo Raspopović se sa svojom gerilskom četom 4. februara 1920. godine, u okolini Mikulića, ponovo sukobio sa okupacionim vojnim i drugim oružanim formacijama vlasti. Neprijateljskim formacijama nanio je gubitke (ubijeni su trojica vojnika, dok je jedan ranjen). Iz grupe Sava Raspopovića tada je stradalo nekoliko ljudi.
Predsjednik crnogorske Vlade Jovan Simonov Plamenac je, 20. jula 1920. godine, potpisao u svojstvu zastupnika ministra vojnog Dekret kojim je njegovo veličanstvo kralj gospodar Nikola I Petrović Njegoš vanredno zbog postignutih zasluga unaprijedio poručnika Sava Raspopovića u čin kapetana crnogorske vojske. Taj dekret dostavljen je “Komandi crnogorskih trupa” u Gaeti kod Napulja (Italija) [1].
Ministar i predsjednik Vlade Jovan S. Plamenac
Savo Raspopović, tada kapetan crnogorske kraljevske vojske, jedan od najpoznatijih komitskih vođa crnogorske oslobodilačke borbe, emigrirao je iz Crne Gore u Italiju. Stigao je u Rim, odakle je 10. avgusta 1920. došao u Gaetu, u kojoj je bila “Komanda Crnogorskih Trupa”. Iz emigracije se Savo Raspopović vratio u Crnu Goru radi produženja oslobodilačke gerilske borbe.
Načelnik okruga nikšićkog Mih. Stojković, u izvještaju načelniku okruga Cetinje, od 8. marta 1922. godine, aktom Pov. br. 77, navodi da je doznao kako je Jovan S. Plamenac iz Italije uputio za Crnu Goru 22. februara 1922. “u cilju agitacije i podizanja naroda na bunu, radi otcepljenja Crne Gore od Kraljevine SHS”, kako se navodi u tome izvještaju, sljedeća lica: Radojicu Nikčevića iz Nikšića, Sava Raspopovića iz Bara, Mihaila Vujoševića i Draga Prelevića iz Kuča i Maksima Draškovića iz Bjelica (okoline Cetinja) sa društvom.
U tom aktu tvrdi se da su oni krenuli iz Rima preko Albanije za Crnu Goru i da namjeravaju da se preko Skadra i Taraboša prebace u nju. Taj izvještaj je načelstvo nikšićkog Okruga, Pov. br. 257, dostavilo iz Nikšića 10. marta 1922. Načelniku okruga Cetinje.
Od brojnih akcija koje je komitska grupa Sava Raspopovića izvela, po mnogo čemu je najpoznatija ona preduzeta 22. septembra 1922. Tada je Savo Raspopović sa svojim društvom, zaustavio voz koji je išao od Bara za Virpazar. U tom vozu su, pored putnika, bili devetorica vojnika i žandarma, kako se pominje u određenim izvorima. Putnici su tada izbačeni iz voza, a sve vojnike i žandarme Savo Raspopović i njegova grupa su pobili, sem žandarma Mihaila Uzeva, po narodnosti Rusa, koji je tada bio ranjen. Savo Raspopović je naredio vozovođi da vrati pomenuti voz za Bar bez putnika koji su pušteni da slobodno odu, a kojima se Savo Raspopović obratio riječima: “Zakumio me Jovan Plamenac da ne bijem Crnogorce” [2].
Ministar Milo M. Vujović
O tome događaju pisao je i list Narodna riječ, partijsko glasilo ondašnje Demokratske stranke, odnosno, njenog okružnog odbora za Crnu Goru, u broju 70 od 27. septembra 1922. godine sljedeće:
“Prema pričanju očevidaca, razbojnički napad prošlog petka izvršen je ovako: Savo Raspopović, sa još šesnaest razbojnika, svojih drugova, navalio je jedan veliki kamen na jednu serpentinu željezničke pruge u Sutormanu. Kad je voz naišao, morao je stanuti. Razbojnici su tada iz zasjede počeli pucati preko voza, u koji su, sem putnika, bili dva žandarma i sedam vojnika, ovi posljednji sa puškama ali bez municije.
Žandarmi su iz voza odgovorili paljbom u pravcu zasjeda. Na to su razbojnici osuli plotunom na vagon, u kome su bili žandarmi i vojnici, jednog žandarma i četiri-pet vojnika na mjesto ubili, drugog žandarma teško ranili i poslije toga upali u vagon i ubili ostale vojnike.
Ranjenog žandarma, po svoj prilici što je bio Rus, nijesu dotukli. Poslije te klanice izveli su iz voza civilne putnike, odveli ih u šumu, prebrali, onima koji su imali revolvere oduzeli ih i sve ih opljačkali”, tvrdi se u tome tekstu.
Očevidno je da u pomenutom tekstu postoje brojne nelogičnosti, ali i izmišljotine, konradiktornosti ili nevjerovatne stvari. Najprije, neprirodno je i nenormalno da su vojnici nosili oružje bez municije, a da su putnici civili imali oružje i da su ga nosili sa sobom u vozu koji je saobraćao na linili Bar-Virpazar, a kojeg je zaustavila i napala crnogorska komitska grupa. Potom, logičnije je i bliže istini da su žandarmi i vojnici bili naoružani vatrenim oružjem i municijom i da su se oni sukobili sa crnogorskom komitskom grupom, koja je, nakon izvedene akcije, putnike civile, kako navode određeni izvori, izbacila iz voza i pustila na slobodu.
Kralj Nikola sa članovima kraljevske porodice u egzilu u Francuskoj
I najzad, nije logično, ni prihvatljivo da su naoružani žandarmi i vojnici u vozu bili pasivni u pogledu prihvatanja borbe, već je prirodno da su se i žandarmi i vojnici sukobili sa crnogorskim komitima, za koje list Narodna riječ koristi neprimjerene i netačne kvalifikative da su oni “razbojnici”. Naprotiv, oni su bili rodoljubi koji su se borili za Crnu Goru gerilskim akcijama protiv okupacionog i anektorskog sistema nametnutog nelegalno i nelegitimno Crnoj Gori i njenom narodu.
O tome događaju je pisao je list Narodna riječ i u broju od 4. oktobra 1922, u članku s komentarom “Trijebimo gubu iz torine”, u kojemu se Savo Raspopović i društvo tretiraju kao “drumski razbojnici”, “pljačkaši “ i “ubice”. U tom članku navodi se da su 22. septemmra 1922. Savo Raspopović i njegova gerilska grupa u željezničkom vozu, koji je saobraćao na putu Bar-Virpazar, likvidirali osam vojnika i jednog žandarma. List Slobodna misao o tome je, takođe tada objavio jedan članak, tvrdeći da je Savo Raspopović sa društvom, na željezničlkoj pruzi Bar-Virpazar, u selu Tuđemili, ubio “devet vojnika i dva žandarma” [3].
Zbog te gerilske akcije, vlasti su organizovale potjere za grupom Sava Raspopovića, koje su izvodila potjerna odjeljenja vlasti na čelu i sa predstavnicima vlasti. U akciju gonjenja crnogorskih komita formirane su brojne kontrakomitske grupe. Jedna od tih gonećih grupa krstarila je kroz crmnička sela rđavo, zlikovački postupala, palila ih i pljačkala. Tada je ustanički i komitski prvak Savo Raspopović sa društvom uspio da izbjegne potjerama, koje su za njim i njegovim saborcima izvođene.
Spomenica Bozićnog ustanka
O napadu crnogorske komitske grupe na voz koji je saobraćao na liniji Bar-Virpazar pisao je u zabilješkama i crnogorski zelenaš, ustanik i emigrant u Gaeti Nikola Tomanov Zec sljedeće:
“U drugoj polovini septembra 1922. godine, u Crnu Goru pojavila se nova oružana grupa, od zaostalih emigranata iz Italije, koji su onamo živjeli prikriveno prije nego je emigrantska vojska rasformirana. To su bili: Savo Raspopović, Radojica Nikčević, Milija Rakočević, Drago Prelević, Petar Pekić, Marko Raspopović, Andrija i Milovan Pejovići i Stevo Božović. Otkriveni su po prvoj akciji kod sela Tuđemila, na željezničkoj pruzi Bar- Vir Pazar, kada su zaustavili voz i pobili vojnike koji su provodili vojni materijal...
Prva dvojica emigranata, Raspopović i Nikčević dobro su bili poznati u Crnoj Gori. Njihova pojava izazivala je u narodu raznovrsne komentare, ali svi su se slagali u tome da njihov ponovni dolazak u Crnu Goru nije usamljeni akt, nego stvar političke pozadine možda i vrlo aktivne” [4].
[1] O tome vidjeti: Mile Kordić, “Crnogorska buna 1919-1924”, Beograd, 1986, str. 153-154.
[2] O tome vidjeti Mile Kordić, c. d., str. 280.
[3] Vidjeti i Mile Kordić, c. d.str. 282.
[4] Nikola T. Zec, feljton “Zelenaši”, nedjlejnik “Monitor”, Podgorica, 18. novembar 1994, be. 213, str. 47.
