Na prijedlog državnog tužioca od 9. jula 1937, cetinjski Okružni sud je pod pritiskom javnog mnjenja bilo prinuđen da reaguje i istražni sudija J. V. Medenica pokrenuo je 19. jula te godine krivični postupak protiv 47 režimskih ljudi [1], iz raznih krajeva Kraljevine Jugoslavije, koji su bili angažovani da spriječe održavanje protesnog zbora na Cetinju.
To su bili pripadnici žandarmerije, policije i organa vlasti, koji su optuženi da su odgovorni za krvoproliće na Belvederu, odnosno, za šestoro mrtvih i 15 ranjenih [2]. Bili su okrivljeni zbog šest počinjenih zločina ubistava i 15 pokušaja lišavanja života. Glavni optuženi bio je Milovan Ilić-Belvederac i Vlastimir Ilić, žandarmerijski poručnik.
Komandir Jovan Belov Vujović (Izvor: Knjiga "Spomenica junacima Božićnog ustanka")
Prema njima je postojala osnovana sumnja da su pucali s leđa iz vatrenog oružja na sakupljane građane „koji su bili krenuli da idu natrag svojim kućama“ i tom prilikom je s leđa ubijeno šestoro, a ranjeno 15 demonstranata.
Pokretanje krivičnog postupka protiv 47 režimlija, pripadnika žandarmerije koji su pucali na nenaoružani narod na Belvederu, izazvalo je negodovanje i paniku u redovima vladajuće JRZ i njenih pristalica.
Politički faktori iz vladajuće JRZ to su tumačili kao rehabilitaciju organizatora i učesnika Belvederskog protesnog zbora pa su, zaklinjući se u najveće „stranačke interese“, zahtijevali da se okrivljeni pripadnici režima oslobode i oglase nevinima.
Tim činom bili su posebno uznemireni politički prvaci JRZ. Tako je poslanik JRZ iz danilovgradskog sreza pisao dr Milanu Stojadinoviću i molio ga da postupi u interesu okrivljenih, a od ministra policije je tražio da se iskoristi rođendan kralja Petra II Karađorđevića i da izdejstvuje od Kraljevskog Namjesništva amnestiju optuženih.
Poslanik JRZ, M. B. u pismu Stojadinoviću naglašava:
„Autoritet države je dosta oslabio, a ako se dozvoli da dođe do suđenja, sigurno je da će biti nevino osuđeni i sudska odluka biće jedno od najvećih sredstava agitacije za sve protivnike vlade, Vaše ličnosti i naše stranke“ [3].
Dr Milan Stojadinović, predsjednik JRZ i Vlade Kraljevine Jugoslavije
Prijedlog da se da amnestija okrivljenih istakla je i banska uprava Zetske banovine, u kojoj su ključne poluge vlasti držali pripadnici JRZ. Tako pokretanje krivičnog postupka nije dovelo do hapšenja okrivljenih i državni tužilac je odustao od krivičnog gonjenja.
Tako su lica koja su se teretila za belvedersko krvoproliće ostala nekažnjena, odnosno, oslobođena svake odgovornosti, voluntarizmom političke elite koja je spriječila mogućnost sudskog epiloga tog događaja.
Državno tužilaštvo je odustalo od optužnice, a okrivljeni su amnestirani. Uzalud su porodice ubijenih i ranjenih podnosili krivične prijave protiv upravnika policije na Cetinju Miloje Koča, policijskog komesara i v.d. načelnika danilovgradskog sreza Milovana Ilića, načelnika odjeljenja banske uprave Arsa Petrovića i drugih predstavnika organa javne vlasti. Uzalud su advokati oštećenih porodica Nikola Đonović iz Beograda, dr Radoje Vukčević iz Beograda, Velimir Lukić iz Beograda i Božidar Radanović sa Cetinja insistirali da se krivici izvedu pred sud i propisno kazne. Od toga nije bilo ništa.
Krivične prijave porodica oštećenih nijesu sudski procesuirane, a državni tužilac je odustao od tužbe. Tako da je Belvederski zločin snaga režima ostao pravno nekažnjen.
Paralelno sa ovim postupkom, pokrenut je i drugi krivični proces protiv veće grupe (61 lice) demonstranata na Belvederu 26. juna 1936.
Protiv njih je 12. oktobra 1936. podignuta Optužnica pred Državnim sudom za zaštitu države u Beogradu. Prvooptuženi bio je Petar Plamenac, a drugooptuženi dr Ivo Jovićević. Potom su optuženi Jovan Belov Vujović, Stojan Špadijer i Mirko Vešović.
Optuženi su za organizovanje belvederskih demonstracija i za političku aktivnost koju je vlast smatrala nedopustivom [4]. Krivična istraga otvorena je i protiv Sava Vuletića, a optužen je, pored ostalih, i Đuro Savov Ukšanović iz Crmnice, zato što je na Belvederu nosio crnogorski krstaš-barjak.
Krivična istraga dugo je trajala, a do sudskog procesa nije došlo, jer je Državni tužilac aktom od 4. septembra 1939. godine izvijestio Okružni sud Kraljevine Jugoslavije na Cetinju da odustaje od optužnice.
Kako nema suđenja bez tužioca, ni postupka bez optužbe, tako je istražni sudija obustavio krivični postupak protiv 61 aktera belvederskih demonstracija 16. septembra 1936. godine [5]. Dakle, državni tužilac je odustao od krivičnog gonjenja protiv 61 demonstranta koji su bili Optužnicom državnog tužioca okrivljeni da su odgovorni za Belvederski događaj 1936. godine.
Međutim, svi protesti, osude, žučne reakcije na postupanje vlasti nijesu promijenili stanje u Crnoj Gori. Na sceni će i dalje biti diktatura bez diktatora, ali smanjenog intenziteta.
Iako će se obnoviti parlamentarni politički život i ponovo zaživjeti višestranačje, progoni koje su činjele vlasti prema narodu u Crnoj Gori i političkim subjektima koji su joj oponirali nastaviće se, kao i hapšenja, ubistva i suđenja Crnogoraca (komunista u prvom redu) pred Državnim sudom za zaštitu države i nižim sudskim instancama u Zetskoj banovini i u Beogradu [6].
Ban Zetske banovine Mujo Sočica
Nakon belvederskog događaja, doduše, smijenjen je ban Mujo Sočica, ali ta smjena je bila više personalne i političke prirode, jer „nije bio dovoljno čvrste ruke, nego stvarne želje da se odgovornost procesuira i utvrdi - Podban Jevtić, koji je komandovao akcijom sprječavanja ulaska demonstranata na Cetinje, i komesar uprave policije Milovan Ilić, koji je naredio pucanje u leđa nenaoružanoj masi i od tada dobio nadimak Belvederac, ostali su na položajima.
Kasnije je Ilić kao sreski načelnik u Danilovgradu zbog ubistva jednog (Dušan Đurović) i ranjavanja drugog lica (Prekne Đurović) tokom sličnih demonstracija 1938. godine bio osuđen od Velikog suda u Podgorici na 18 mjeseci zatvora, da bi ga komunisti 1947 osudili na smrt. Česti sukobi nezadovoljnog naroda i policije uvećavali su broj žrtava u političkim obračunima, dok su zatvori punjeni protivnicima režima.
U aprilu 1937. ubijen je još jedan komunista na skupu, a prilikom njegove sahrane u novom političkom obračunu dva lica su poginula, dok je troje teško ranjeno. Masovne demonstracije protiv Milana Stojadinovića i njegovog režima organizovane su i u septembru 1938. godine u Nikšiću.
Tada se svečanost povodom otvaranja pruge Nikšić-Bileća pretvorila u demonstracije protiv režima, a organizovali su ih komunisti i Savez zemljoradnika. Tim povodom je zatvorom kažnjeno 15 lica, dok je 12 lica stavljeno pod jednogodišnji policijski nadzor.
O žestini političkih obračuna i teroru koji je vladao u Crnoj Gori najubjedljivije svjedoči podatak da je samo u periodu 1936-1938. godine u političkim sukobima u Seocima (Crmnica) i na Belvederu 1936, Podgorici 1937, Beranama i Danilovgradu 1938, ubijeno 11 ljudi, dok je teško ranjeno preko 40.
Broj ubijenih, uhapšenih, pritvaranih, suđenih u periodu 1929-1941. godine bio je nekoliko desetina puta proporcionalno veći u odnosu na broj stanovnika bilo kojeg drugog kraja Kraljevine Jugoslavije“ [7].
Aktuelnost belvederskog događaja došla je do izražaja uoči održavanja opštinskih izbora u Zetskoj banovini novembra 1936. godine. Belvederski događaj je „vremenom postao sinonim nasilja i terora Stojadinovićeve vlade prema Crnoj Gori“ [8].
Belvederski protest predstavlja događaj koji je skrenuo pažnju šire javnosti na politički i ekonomski položaj Crne Gore u Kraljevini Jugoslaviji i koji je reaktuelizovao crnogorsko državno i nacionalno pitanje. I nakon belvederskog protesta progoni, hapšenja i suđenja crnogorskim komunistima su se nastavili.
Bivši crnogorski ministar Petar Plamenac
Na suđenju u Beogradu pred Državnim sudom za zaštitu države, koje je trajalo od 8. do 25. februara 1937. godine, 20 Crnogoraca zbog političke komunističke djelatnosti izrečene su vremenske kazne od šest mjeseci do četiri godine.
Osuđeni su: Niša Milanović na četiri godine robije; Blažo Raičević, Panto Vušurović i Kosto Ćufka na po dvije godine robije, a na po jednu godinu zatvora: Marko Radović, Sergije Stanić, Vasilije Vaso Raičković, Veljko Zeković, Đuro Čejović i Đuro Medenica.
Na po šest mjeseci zatvora osuđeni su Nikola Boljević, Simo Mrenović, Milan Raičević, Vidak –Vido Uskoković, Marko Gregović, Dušan Medin, Andrija Medin, Andrija Ljubiša i Blažo Mašanović.
Na dvije godine zatvora na tom procesu osuđen je in contumatio (u odsustvu) Nikola Ristov Lekić-Goranin [9] (nakon hapšenja početkom 1938. godine upućen je na izdržavanje zatvorske kazne u Lepoglavu). Ukupno izrečena kazna na tom sudskom procesu iznosila je 22 i po godine robije.
Dr Ivan Ivo Jovićević
Niša Milanović ranije je bio uhapšen i 1929, a 1930. bio je pravosnažno osuđen presudom Velikog suda u Podgorici na tri godine robije. Tako je u dva odvojena sudska procesa (jedan u Zetskoj banovini, drugi u Beogradu) osuđen ukupno na sedam godina robije.
Krajem jula 1929. godine policija je uhapsila preko 100 članova i simpatizera KPJ u Crnoj Gori. Tada je u baru uhapšen i Dušan Vujović, željeznički radnik, kojeg je nakon višemjesečne istrage, Okružni sud u Podgorici osudio na osudio na dvije godine robije maja 1930. godine, da bi mu Veliki sud povećao kaznu na dvije i po godine robije, koju je izdržao u Jusovači. (Vidi o tome: „Slobodna misao“, Nikšić, 13. jul 1930).
Nasilje i teror prema Crnogorcima od kraja 1918. godine naročito su demonstrirani prema Crnogorcima. Činjeno je to do 1929. godine, a nadasve i nakon zavođenja monarhističke diktature do 1934.
I u periodu „diktature bez diktatora“ od ubistva kralja Aleksandra 1934. pa sve do sloma Kraljevine Jugoslavije 1941. godine Crnogorci su bili konstantno izloženi represiji režima. Stoga i ne čudi što je dr Ivan Ribar, nekadašnji predsjednik Ustavotvorne skupštine KSHS i jedan od prvaka Demokratske stranke, ostavio o tome uvjerljivo svjedočanstvo, kada je konstatovao:
„Crna Gora je bila pretvorena u pravo ratište između naroda, policije i žandarma Korošeca... Crnogorci su podnosili najteže bespravlje i bezakonje i zato su najbrutalnije metode nasilja, bile uperene protiv Crnogoraca, no i najjači otpor je bio u Crnoj Gori“ [10].
[1] AIIP 11533/V 3-16 (36): Rješenje istražnog sudije Okružnog suda na Cetinju od 19. jula o pokretanju istrage protiv 47 lica zbog 15 zločina izvršenih na Belvederu. Tu odluku o pokretanju krivičnog postpka istražni sudija cetinjskog okružnog suda Medenica donio je na prijedlog državnog tužioca broj 324/36. Od 9. Jula 1936. Vidi o tome: Dr Šerbo Rastoder, „Belvederski protesni zbor“, DOCLEA 1/2000. str. 128-129. Vidi i: Dr Čedomir Pejović, „KPJ u Crnoj Gori 1919-1941“, Podgorica, 1999. str. 316.
[2] Istražni sudija cetinjskog Okružnog suda otvorio je istragu, na osnovu paragrafa 97 Krivičnog postupka protiv 47 pripadnika žandarmerije i drugih organa vlasti optužujući ih da su odgovorni za krvoproliće na Belderu. Vidi spisak okrivljenih lica i opis djela za koja se terete: Dr Đuro Batrićević, „Krvoproliće na Belvederu“, „Pobjeda“; Titograd, 23. Jun 1986. str. 10 (feljton).
[3] Citirano prema dr Šerbu Rastoderu, „Belvederski protesni zbor“, DOCLEA 1/2000. str. 129.
[4] Vidi više o inkriminaciji Plamenca, Jovićevića, Vujovića, Špadijera i Vešovića: Dr Šerbo Rastoder, „Belvederski protesni zbor“, DOCLEA 1/2000. str.112-177.
[5] Vidi o tome i dr Živko Andrijašević i dr Šerbo Rastoder, „Istorija Crne Gore“, Podgorica, 2006. str.402.
[6] Pred Državnim sudom za zaštitu države u Beogradu 9. jula 1936 na osnovu članova 1 i 2 Zakona o zaštiti javne bezbjednosti osuđen je na 1 godinu zatvora Filip Bajković (kazna mu je isticala 11. januara 1937).
[7] Dr Živko M. Andrijašević i dr Šerbo Rastoder, „Istorija Crne Gore“, Podgorica, 2006. str. 403.
[8] Dr Šerbo Rastoder, „Belvederski protesni zbor“, DOCLEA 1/2000. str. 126.
[9] Vidi o tome: Dr Đuro Batrićević, „Krvoproliće na Belvederu“, „Pobjeda“, broj 7380, 22. Jun 1986 (feljton).
[10] Dr Ivan Ribar, „Politički zapisi“, Beograd, 1953, knjiga III, str. 102.
