Sekretar knjaza Danila Petrovića Njegoša, francuski diplomata Anri Delari, obavljao je tu dužnost na Cetinju od 1856. do 1859, u knjizi pod naslovom “LE MONTENEGRO”, objavljenoj u Parizu 1862. piše da od 1769. godine “Crnogorska crkva je stvarno postala autonomna i autokefalna i sve do sada ne zavisi ni od jedne pravoslavne crkve”. (Anri Delari, “Crna Gora”, CID, Podgorica, 2003, strana 36).
Ovaj primarni istorijski izvor iz pera uglednog i uticajnog francuskog diplomate Anrija Delarija, bliskog saradnika knjaza Danila, njegovog državnog sekretara na dvoru, koji je izvanredno znao stanje u Crnoj Gori i položaj Crnogorske crkve u prošlosti i u Danilovo vrijeme, te koji bio je neposredan svjedok toga dok je boravio u Crnoj Gori, decidirano svjedoči o postojanju i istorijskoj i stvarnoj autokefalnosti Crnogorske crkve.
Posljednji autokefalni mitropolit Crnogorske pravoslavne crkve u doba nezavisne Knjaževine i Kraljevine Crne Gore bio je Mitrofan Ban. On je za crnogorskog mitropoplita kanonski rukopoložen u Rusiji 6. aprila 1885. godine u Isaklijevskoj Crkvi u Petrogradu od strane petrogradskog mitroplita Isidora i drugih članova Sv. Sinoda i svještenstva Ruske crkve, a u prisutstvu ruskog cara Aleksandra III Romanova.
Tri dana ranije, u besjedi koju je održao u Svetom Sinodu u Petrogradu, između ostalog rekao je i ovo: “Vi, svjatjejši otci, promislom Božjom i željom moga premilostivoga gospodara knjaza Nikolaja rukovođeni, izvoliste smirenost moju izabrati za episkopa Crkve Crnogorske”. Nakon hitononije primio ga je 15. aprila 1885. car Aleksandar III. Prilikom susreta sa njim rekao mu je i ovo: “Meni je takođe drago što ste Vi rukopoloženi za episkopa u Rusiji. To pokazuje duhovnu vezu imeđu Ruske i Crnogorske crkve”.
Knjaz Danilo Prvi Petrović Njegoš
Ovo Mitrofan Ban detaljno opisuje u svojim memoarima. Nakon hirotonije Mitrofan Ban je 19. oktobra 1885. godine o tome obavijestio vaseljenskog carigradskog patrijarha Joakima IV u pismu, broj 356, u kojemu mu uz ostalo navodi: “Mi smo se iz Rusije povratili i u ime Božije zauzeli smo svetu katedru Mitroplije Autokefalne Crkve u bogoštićenom Knjaževstvu Crnogorskom na koju smo i Duhom Svetijem i pozvati”.
U Ustavu Sv. Sinoda Crnogorske pravoslane crkve iz 1903, Glava II, u kojojoj se govori o Djelokrugu Sv. Sinoda, u članu 15, stav 2 govori se o ličnoj nadležnosti Mitropolita »kao sinodskog predsjednika i kao poglavice autokefalne Crnogorske crkve«. I u Ustavu Knjaževine Crne Gore iz 1905, u aktu lex superior, sa stanovišta državnog prava (de jure imperi) bilo je normirano u članu 40 sljedeće:
”Državna vjera je u Crnoj Gori istočno pravoslavna. Crnogorskaje crkvaautokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane Crkve, ali održava jedinstvo u dogmama s istočno pravoslavnom Vaseljenskom crkvom. Sveostale priznate vjeroispovijesti slobodne su u Crnoj Gori”.
Kralj Nikola
Knjaz Nikola I Petrović Njegoš proglašen je 1910. godine za crnogorskoga kralja. Između mnogobrojnih čestitki koje je tim povodom primio i čestitku Njegove Svetosti Patrijarha Antiohijskog Grigorija.
Ona u prevodu sa arapskog jezika glasi:
“Njegovom Veličanstvu
Preblagočestivom Kralju Nikoli I
Petnaesti avgust, blagosloveni dan, koji mi napominje milosti i obimne blagodati, Našega Gospodara, Boga, jer tog istog dana 1906. godine ja sam uzašao po milosti Svetoga Duha na presto Patrijaršijski Prvoprestolnih Apostola Petra i Pavla, danas postaje izvor radosti i veselja za Sveto Pravoslavlje cijelog svijeta, jer danas vidimo Vašu glavu, obasutu poštovanjem i obožavanjem, a tako i mudrošću ispunjenu, koje Vas je učinila predmetom uvažavanja i divljenja Velikodušnih Ruskih Careva.
S kojom ste mudrošću znali upravljati predstojno Vašu Srećnu Knjaževinu kroz čitavo po vijeka, okrunjenu pravoslavnom krunom i kao što to vidi Vaš vjerni narod, radan i hrabar, predan pravoslavlju i gleda svoga omiljenog Knjaza na dostojanstvu Njihovih Veličanstava Kraljeva.
Sasvim je dakle pravedno da danas naše duše veličaju Gospodara a naši duhovi da se raduju u Gospodu, koji je naš spasitelj, i za to Antiohiska crkva uzimlje udjela u velikoj radosti svoje sestre Svete Crnogorske Crkve. Smatrao sam dužnošću da otslužim sa svim mojim patrijaršijskim klirom u prisustvu velikog broja moje pastve svetu liturgiju, namijenjenu Vašem Veličanstvu vozljubljenom u Gospodu.
Ja ovim uzimljem slobodu da podnesem Vašem Kraljevskom Prestolu moja Patrijaršiska čestitanja i moje očinske želje duboko iskrene, moleći Gospoda i Cara Careva, da Vas sačuva još svetom desnicom za dug i presrećan život na korist i na sreću države koju Vam je Svevišnji povjerio, da sačuva Nj. V. Preblagočestivu Kraljicu Vašu uzvišenu Suprugu, Nj. Kr. V. Knjaza Našljednika i cijelu Kraljevsku porodicu, da blagoslovi Vaš Narod i uzdrži i štiti Vašu Slavnu Kraljevinu.
U znak blagoslova slobodan sam poslat V. Veličanstvu ikonu Sv. Bogorodice, zaštitnice naše patrijaršijske katedralne crkve, i kao dokaz moje istinske ljubavi prema V. Veličanstvu i mog velikog veselja za ovaj srećan dan, ja se usuđujem upraviti Vam ovo pismo, sa kojim Vam podnosim moje duboko poštovanje.
Neka je milost Božja s Vama i neka Vas prati.
Čast mi je biti Vašega Veličanstva vrlo vatreni i ponizni molitvenik u Hristu
Damask, 15. avgust 1910.
Grigorije Patrijarh Antiohiski i cijelog istoka” [1].
Godine 1910, mitropolit Petrogradski Antonije u pismu Mitrofanu Banu, uz ostalo, piše: “Bratski vas pozdravljam sa znamenitim jubilejem, izražavajući tople želje da Vašem Visokopreosveštenstvu pastironačenik Gospod Bog naš Isus Hristos udijeli dugi život u plodotvornoj službi Vašoj za dobro Crnogorske crkve”.
A Vaseljenski patrijarh Joakim iz Carigrada 1910. godine piše Mitrofanu Banu, uz ostalo, i ovo: “Gospod neka podari bogate darove Vašem Visokopreosveštenstvu, svetoj Crnogorskoj crkvi, blagovjernom gospodaru i pobožnom narodu”.
Srpska pravoslavna crkva i njen mitropolit Dimitrije Pavlović 1910. godine uputila je ovu čestitku Mitrofanu Banu: “Srpska crkva kao sestra i po vjeri i narodnosti dijeli radost Crnogorske crkve”. O tome piše “Glasnik Pravoslavne crkve u kraljevini Srbiji” od 15. aprila 1910. Jerusalimska crkva je priznavala autokefalnost Crnogorske crkve, o čemu ilustrativno govori i pismo patrijarha Damijanosa poslato Mitrofanu Banu 25. decembra 1903. godine.
Mihailo Dožić iz Morače (1848-1914) postao je 1879. iguman Moračkog Manastira da bi ubrzo bio proizveden u čin crnogorskog arhimandrita. Godine 1908. postao je član Svetog Sinoda Crnogorske pravoslavne crkve. Arhimandrit Mihailo Dožić je zajedno sa popom Stankom Bulatovićem iz Kolašina 1910. godine povodom jubileja kojeg je slavio mitroplit Mitrofan Ban uputio pismo sljedeće sadržine:
“Današnji dan Vašeg slavlja dvadesetpetogodišnjice kao poglavara svete Crngorske crkve osobito proslavlja sveštenstvo i narod u svetoj obitelji manastira Morače. Tradicionalne veze Vašeg prebivanja među narodom ovog kraja ostaće na uspomenu najdaljim pokoljenjima. Neka da Svemogući da proslavimo i pedesetogišnjicu Vašeg slavnog rada, na korist svete crkve, Gospodara i Otadžbine”.
Iguman Leontije Ninković, nastojatelj Ostroškog manastira, od 1912. godine član Svetog Sinoda Crnogorske peravoslavne crkve i svještenik na Crnogorskom Dvoru kralja Nikole u zemlji i emigraciji (1916-1919) uputio je iz Nikšića 1910. godine, zajedno sa jeromonahom Danilom Labovićem i monahom Antonijem Miranovićem, čestitku u kojoj, uz ostalo, veli da je Mitrofan Ban hrabri junak sa sabljom u ruci na bojnom polju, pod barjakom uzvišenog Gospodara, te kao jerarhu “specijalno za Crnogorsku crkvu i sveštenstvo, najsrdačnije Vam čestitamo dvadesetpetogodišnjiocu svete uzvišene i revnosne arhipastirske službe Bogu, crkvi, Gospodaru i domovini”.
Mitropolit Mitrofan Ban je umro 30 septembra 1920. godine. Oproštajnu riječ na njegovom opijelu održao je episkop zahumsko-raški Kiril Mitrović, koji je rekao i ovo:
“Po prirodi bistra i zdrava uma, plemenita srca i nesebično snažne volje, on je uspijevao u radu na crkvenom polju tako da je sposobnost njegova uočena od crkvenih i državnih poglavica dovela ga na upravu Crnogorske crkve. Prema prilikama i sredstvima sa kojima je mogao raspolagati Mitropolit Mitrofan za vrijeme svog dugog Vladikovanja mnogo je učinio za Crnogorsku crkvu" [2].
Sveti arhijerejski sinod Vaseljenske patrijarsije u Carigradu 19. III 1920. godine donio Odluku br. 2056, kojom daje blagoslov na prisajedinjenje Ujedinjenoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi određenih eparhija, pa se, uz ostalo, kaže:
„U granicama ovog Ujedinjenog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca ušle su i autokefalne pravoslavne crkve, Karlovačka i Crnogorska, kao i dvije dalmatinske eparhije, Zadarska i Kotorska".Vaseljenska patrijaršija tim aktom„priznaje proglaseno ujedinjenje autokefalnih crkava Srpske, Crnogorske i Karlovacke, kao i dviju dalmatinskih eparhija" [3].
Ovo je zvanični akt Vaseljenske patrijaršije u kojemu se navodi autokefalnost Crnogorske crkve.
Proglašenje Srpske patrijarsije obavljeno je u Sremskim Karlovcima 12. (25) septembra 1920. godine. Ubrzo potom sastao se Arhijerejski sabor Srpske patrijarsije 15. (28) septembra 1920. godine, koji je donio odluku da se arhiepiskop beogradski i mitropolit Srbije Dimitrije Pavlović proglasio ipso jure prvim patrijarhom Srpske patrijaršije.
U toj odluci, pored ostalog se kaže:„Slično tome postupalo se i kod osnivanja nacionalnih autokefalnih oblasti u svima pravoslavnim državama. Tako su uzdignute katedre na stupanj autokefalne arhiepiskopije u prestonim gradovima: Atini za crkvu u Kraljevini Grčkoj, u Beogradu za crkvu u Kraljevini Srbiji, na Cetinju za crkvu u Crnoj Gori, u Bukureštu za Rumuniju, u Sofiji za Bugarsku, a u Rusiji dignut je arhijerejski presto druge prestonice u Moskvi na stupanj patrijaršije".
Ovo je zvaničan akt Srpske crkve u kojemu se navodi da je Crnogorska crkva bila autokefalna, ali za Amfilohija i njegove eksponente ni to nije bitno. Treba li vjerovati onome što oni pišu, ili možda onim dokumentima i aktima, poput navedenog, koje je objavljivala Srpska crkva u istoriji?
U Tomosu Carigradske patrijaršije i patrijarha Melentija IV donijetog u Carigradu 19. II 1922 (broj protokola 1148) izričito se navodi da je Crnogorska pravoslavna crkva bila autokefalna.
[1] Vidjeti: “Glas Crnogorca”, br. 56, 18. decembar 1910, strana 1.
[2] Ovo je objavio “Glasnik”, službeni list Srpske pravoslavne crkve, 29. oktobra 1920, Beograd, god I, br. 8, str. 116.
[3] “Glasnik”, sužbeni list Srpske pravoslavne patrijaršije, br. 7, Beograd, 1(14) oktobra 1920, str. 99-100
