Crna Gora se uvijala od muka u zvjerskim kandžama nasilnih usrećitelja

Dvor kralja Nikole I Petrovića Njegoša i crnogorska Vlada u egzilu u Francuskoj, predvođena Jovanom S. Plamencem, kao i drugi državotvorni, suverenistički emigrantski krugovi, bili su uznemireni potresnim činjenicama ubijanja, mučenja i hapšenja crnogorskih patriota, stradanju njihovih familija, paljenja njihovih domova i upropaštavanju njihove imovine. Zbog toga su, političkim i diplomatskim putem, alarmirali Velike sile, njihove predstavnike i međunarodnu javnost. 

U vrijeme kad su, tokom 1919. i 1920, zatvori u Crnoj Gori bili prepuni ustanika, koji su utamničeni i optuživani kao „politički krivci“, zbog njihove vjernosti Crnoj Gori i njenim ustavnim institucijama i zbog njihove borbe za njeno pravo, čast i slobodu, značajni faktori crnogorske Vlade u emigraciji, nijesu propustili priliku da o tome obavijeste zastupnike Velikih Sila i da traže intervenciju od njih, kako bi se okončale neizmjerne patnje crnogorskog naroda.

Konferenciji mira u Versaju kod Pariza, predstavnici crnogorske Vlade u egzilu podnosili su brojne note, memorandume, apele, proteste, itd, u kojima su, pored ostalog, govorili i o političkim hapšenjima i teroru u Crnoj Gori prema pristalicama odbrane nezavisnosti Crne Gore.

Pavle M. Popović

Diplomirani inženjer politehnike (završio fakultet u Cirihu) Pavle Mihailov Popović, jedan od najistaknutijih intelektualaca Crne Gore onoga vremena, poliglota i erudita, istaknuti crnogorski suverenista i politički emigrant u Italiji, Švajcarskoj i Velikoj Britaniji, u knjizi „Geneza srbijansko-crnogorskog pitanja“, koja je objavljena 1920. u Rimu, u Kraljevskoj državnoj crnogorskoj štampariji, pored ostalog, konstatuje da je „ove već gotovo dvije godine dana od kako se Crna Gora uvija od muka u zvjerskim kandžama nasilnih usrećitelja“, pa potom zapaža da crnogorski narod „vidi hiljade najbolje svoje braće gdje gnjiju po tamnicama, vidi, i stidi se gledati, čamotne druge stotine svojih žena i djevojaka, posmatra sa gnjevom i ranjenim samoljubljem šest hiljada mukom i patnjom sagrađenih kućica, a sada ogorjelih zidina i još bar toliko opljačkanih domova i imanja“ [1].

Predsjednik Ministarskog savjeta Kraljevine Crne Gore i ministar spoljnih poslova Jovan Simonov Plamenac iz Rima 8. novembra 1920, poslao je Memoar Vladama Francuske, Velike Britanije, Italije, SAD i Japana o nasilnom zatvaranju i suđenju crnogorskih patriota od strane okupacionih vlasti Srbije u Crnoj Gori [2]. Tekst Plamenčevog Memoara, koji govori o crnogorskim patriotima u srpskim zatvorima, je karakterističan i po tome što se kroz njega reflektuje stav crnogorske Vlade u egzilu prema nasilju i teroru koje se sprovodio u Crnoj Gori od strane srpskih okupacionih vlasti, kao i prema nelegalnosti i nelegitimnosti sudskih procesa koji se odvijaju prema uhapšenim crnogorskim rodoljubima.

Jovan S. Plamenac u tome zvaničnom dokumentu navodi i sljedeće:

„Kad je novembra 1918. Srbijanska vojska, kao dio savezničke vojske, koja se nalazaše pod komandom francuskog generala Venela, odnosno, generala Franše D'Esperea, pogazila suverenitet savezničke Crne Gore i proglasila brutalno njenu aneksiju Srbiji, okupacione trupe srbijanske zatvorile su jedan veli broj crnogorskih patriota. 

Broj zatvorenih Crnogoraca od strane Srbijanca zbog čisto političkih razloga dostizao je do 4.000 osoba, ali on nije uvijek jedan isti, jer su neki držani po nekoliko mjeseci ili godinu i više dana pa oslobođeni, a na njihovo mjesto dolazili su drugi. Među zatvorenima bilo je, a ima i sada, i djece i žena, čak i trudnih, koje su se u zatvorima porađale, a koje su zatvarane samo zbog represalija prema njihovim muževima odnosno roditeljima, koji nijesu htjeli da priznaju zločin nasilne aneksije Crne Gore, nego su njenu čast i pravo branili oružjem u ruci.

Jovan S. Plamenac

Međutim, jedan veliki broj je onih koji su zatvoreni još od decembra 1918. Među njima nalaze se nekolika bivša ministra, čak i onih, koji su u ime Crne Gore objavili rat Centralnim Silama i stavili se bezuslovno na stranu Srbije i Saveznika, vjerujući u njihovu lojalnost, plemenitost i Pravdu. Među zatvorenicima nalazi se veliki broj poslanika, viših oficira i činovnika, sveštenika, zatim generala, koji su u ovom ratu pobjeđivali neprijatelja i čije su vojske svojim herojstvom i požrtvovanjem spasle koncem 1915.od sigurnog i potpunog ropstva, ostatke razbijene i razoružane vojske srbijanske, koja preko Crne Gore i Arbanije bježaše ka obalama Jadrana, da odatle bude prevezena od savezničke flote na Krf. 

Veći dio ovih zatvorenih patriota zatvoren je samos toga što je pokušao, po nasilno proglašenoj aneksiji Crne Gore, uputiti zbog toga međunarodnog zločina pismen protest Konferenciji Mira, ili na sličan način manifestivati protiv toga nasilja. Samo jedan dio zatvoren je s toga, što je uzeo učešća u ustanku protiv felonske savezničke, odnosno srbijanske vojske. Stanje ovih patriota, a naročito njihovih porodica, očajno je, jer su lišene svojih očeva i hranitelja već pet godina (tri godina austrijskog i dvije godine srbijanskog ropstva). To je odlučilo 80 od njih, koji se nalazahu zatvoreni u odjeljenju jednog improvizovanog zatvora na Cetinju, da se pokušaju spasiti bjekstvom. Taj svoj pokušaj oni su izveli u julu ove godine. 

Jednom prilikom kad je srbijanska straža otvorila vrata od odjeljenja, u kom su bili prenatrpani, oni su jurnuli na njih. Straža ih je dočekivala na vratima i ubijala ih „kao zečeve“, kako se to izrazio srbijanski komandant na Cetinju. Tom prilikom ubijeno je njih 23 i među njima bivši plemenski kapetan Simo Krivokapić, jedan dio pao je ranjen u ruke Srbijananca, a jedva jedna polovina spasla se bjekstvom u obližnja brda, i pridružila se ustanicima, odlučena, kao i čitav crnogorski narod, da se do smrti bori protivu nečuvene nepravde i varvara u XX vijeku. 

General Radomir Vešović

Svi ovi zločini i sve ove žrtve o kojim je riječ, izvedeni su ovih dana pred srbijanske prijeke sudove u Podgorici i na Cetinju za veleizdaju, dok general Vešović [3] sa svojim mladim sinom zatvoren u beogradskoj tvrđavi odgovara na istu „krivicu“ pred sudom u Beogradu. Treba napomenuti, da je ovo onaj isti general Vešović, bivši crnogorski ministar vojni, koji je u 1916. I 1917.vodio gerilski rat protivu austrijskih okupacionih trupa i zbog čega mu je u represalijama obješen nevin brat, student prava, a stari otac i dvije kćeri zatvorene, koji je zločin izazvao opštu indignaciju kod čitavog civilizovanog svijeta. Kralj. Vlada s pravom se boji, da vlada Srbije, ohrabrena nezainteresovanjem Saveznika, koje se ničim ne može pravdati, ne pođe i tako daleko, da ove nevine žrtve, najvećeg međunarodnog zločina u ovom ratu ili neke od njih, ne osudi. Dostavljajući gornji fakat do znanja visokim vladama Velikih Sila, vlada Kraljevine Crne Gore ima čast skrenuti im pažnju na sljedeće:

1) Crna Gora je suverena i nezavisna država i kao takva smatrana je od svih vlada Velikih Sila. Njeni građani ne mogu ni u kom slučaju odgovarati sudovima jedne druge, potpuno strane države, Srbije, za veleizdaju. Fakt, da je Srbija proglasila aneksiju Crne Gore koncem 1918, ni malo ne mijenja pravni položaj crnogorskih građana prema Srbiji, jer ta aneksija ne samo što je izvršena brutalnom silom, protiv volje crnogorskog naroda, nego je i poništena odlukom Vrhovnog Savjeta od 13. januara 1919, kojom je Crnoj Gori protivno traženju Srbije priznato pravo kao suverenoj državi, da bude predstavljena na Konferenciji Mira sa jednim delegatom. 

Plemenski kapetan Simo Đurov Krivokapić ubijen 1920.godine

Crnogorski građani pravno stoje prema okupacionim vlastima i trupama Srbije u istim odnosima u kojima su bili prema okupacionim trupama austo-ugarskim, jer iako nije formalno objavljen rat između Crne Gore i Srbije, on u stvari postoji i vodi se od novembra 1918, koje gledište i fakta za potvrdu istoga Vlada Kraljevine Crne Gore imala je čast izložiti Konferenciji Mira i vladama Velikih Sila u prvoj svesci Memoranduma od 5. marta 1919. Prema ovome srbijanske okupacione vlasti i trupe ne mogu ih ni u kome slučaju progoniti a još manje suditi za djelo veleizdaje prema kralju i državi srbijanskoj, jer je njihov položaj sa gledišta pravnog i međunarodnog u najgorem slučaju ravan položaju običnih ratnih zarobljenika.

2) U novembru mjesecu 1918, kad je vlada Francuske, u ime vlada Velikih Sila, zadržala NJ.V. Kralja i Vladu Crne Gore, da se ne povrate u svoju zemlju, zbog čega nije bila restaurirana Crna Gora, vlada Republike dala je sigurna uvjerenja i garantije crnogorskoj vladi, da će savezničke trupe respektovati suverenitet zemlje i slobodu crnogorskog naroda. Ove iste garantije bile su naročito podvučene u pismu NJ.E.g. Pišona, ministra spoljnih poslovaFrancuske od 4. novembra 1918, kao i u onom Nj.E.g. Poankare-a upućenim Nj.V.Kralju Crne Gore. (Oba pisma bila su objavljena u pomenutoj svesci Memoranduma crnogorske vlade od 5. marta 1919)

Kralj Nikola

Oslanjajući se na pomenute razloge i garantije, date u ime svih Velikih Sila, kraljevska vlada nije prestajala protestovati protiv zločina i postupaka i moliti vlade Velikih Sila da njihove sopstvene obaveze budu respektovane, čim bi i bio učinjen kraj krvavom srbijanskom teroru u Crnoj Gori. 

Nažalost, vlade Velikih Sila preko ovoga prelazile su ćutke i ako su se mogle i s drugih strana-čiju apsolutnu objektivnost nije nikad bilo moguće dovesti u sumnju – uvjeriti o užasnom teroru koji vlada u Crnoj Gori (npr.raport Nj. E. grofa J. Salisa [4], ministra Velike Britanije pri Vatikanu, izvještaji raznih humanitarnih savezničkih misija u Crnoj Gori itd). 

Ohrabrena ovim apsolutnim neinteresovanjem Konferencije Mira i vlada Velikih Sila, vlada kraljevine Srbije nije birala sredstva da uništi ustanak i nezadovoljstvo crnogorskog naroda protiv nasilne aneksije Crne Gore. Dokumenta o hiljadama popaljenih kuća, opljačkanih imanja, ubijenih građana i silovanih žena objavljena su u pomenutoj zvaničnoj publikaciji pod naslovom „Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori“.

3) Kao što je napomenuto, svi ovi crnogorski građani zatvoreni su s toga što nijesu priznali nasilnu aneksiju Crne Gore i gaženje njenog suvereniteta i što su protiv tog međunarodnog zločina pokušali protestovati, ili, pak, što su taj suverenitet branili oružjem, što im je bila dužnost i pravo. Ovi crnogorski građani, koji su izvedeni pred prijeki sud pokušali su ili branili samo ono što su najveći predstavnici Francuske, u ime Velikih Sila, pismeno i svečano garantovali da će biti respektovano.

Vlada crnogorska slobodna je da upozori vlade svih Velikih Sila na nejednako držanje njihovo i njihovih organa. Dok su vlade Velikih Sila davale pismene garancije o respektovanju suvereniteta Crne Gore i slobode njenog naroda, dotle su istovremeno njihovi organi ne samo srušili taj suverenitet, nego i ubijali i zatvarali crnogorske građane, koji su ga pokušali braniti. Brutalna aneksija Crne Gore i zatvaranje prvaka crnogorskih izvršeno je u vremenu kad okupacionom savezničkom, odnosno srbijanskom vojskom u Crnoj Gori, komandovaše francuski general Istočne Vojske generala Franše d' Epere.

General i maršal francuske vojske Franše D Espere

Međutijem, u posljednje vrijeme desio se jedan sličan slučaj, na koji je vlada crnogorska slobodna skrenuti visoku pažnju vlada Velikih Sila, moleći ih, da im isti posluži kao presedan prema kome bi se imalo postupiti u konkretnom slučaju. Slučaj sa Alandskim ostrvima, odnosno sa nekolika njihova prvaka, koje je vlada finska bila zatvorila zbog njihovih švedofilskih manifestacija. Vlade Velikih Sila - oslanjajući se na fakt da sudbina Alandskih ostrva, iako je posjednuta finskom vojskom, nije još riješena - učinile su korak za oslobođenje tih prvaka ostrva Alandskih kod finske vlade, što je ova i učinila. 

Vlada crnogorska moli vlade Velih Sila da izvole uzeti u obzir okolnosti da ostrva Alandska nijesu bila dosad niti su pak sada nezavisna država, kao što je to slučaj sa Crnom Gorom, nego zajedno sa Finskom sastavni dio Ruskoga Carstva. Prema tome, vlada finska imala je nesravnjeno više povoda da progoni građane alandske zbog njihovih švedofilskih manifestacija nego što to ima vlada Srbije.

Na osnovu svega gornjega, vlada crnogorska ima čast zamoliti vlade Velikih Sila: 

Da pribave poštovanje sopstvenim obavezama uzetim prema Crnoj Gori u pogledu respektovanja njenog suvereniteta i slobode crnogorskog naroda;

Da srbijanska vojska i vlasti odmah evakuišu crnogorsku teritoriju;

Da se odmah, ne čekajući na evakuaciju Crne Gore, prekine progonjenje i puste na slobodu svi crnogorski građani, zatvoreni od strane Srbijanaca“. 

General Pol Venel

Plamenac u tom aktu navodi dalje: 

„Ako vlade Velikih sila ne bi i ovom prilikom htjele pokloniti svoju visoku pažnju ovom zahtjevu, zasnovanom na Pravdi, Međunarodnom Pravu i Moralu, kao i pomenutim svečanim pismenim garancijama, vlada crnogorska uzima slobodu da apeluje na lične osjećaje članova vlade Velikih Sila, moleći ih, da se sjete, da zatvoreni crnogorski patiroti imaju žene i djecu, koja već pet godina lišena svojih hranitelja žive u najvećoj mizeriji gladni i goli i koje desetkuju razne bolijesti, kao posljedica gladi i iznurenosti.

Isto tako kralj. vlada moli visoke vlade Velikih Sila da ne zaborave da su ovi nesrećni ljudi bili tri godine u ropstvu austrijskom, zato što je njihova Otadžbina ustala dobrovoljno prvog dana u odbranu Srbije i zajedničke stvari Saveznika i za famoznu devizu „pour le Droit et la Justice“.

Sad su, pak, ovi isti ljudi ne samo zarobljenici istih, zbog kojih su se dobrovoljno žrtvovali, nego su već skoro dvije godine poniženi i mučeni zatvoreni u tamnicama, sa gvožđima na nogama, kao obični zločinci za to što su pokušalai braniti čast i pravo svoje zemlje, a čiji bol i osjećanje nepravde bilo bi umanjeno, kad bi se sličan primjer neblagodarnosti, nelojalnosti i nepravde mogao naći u istoriji svijeta.

Čineći ovaj posljednji protestni apel na vlade Velikih Sila po ovom predmetu, vlada crnogorska skida ovim sa sebe odgovornost pred Bogom i čovječanstvom za posljedice, koje će nastupiti u slučaju da se preko ovoga predmeta i ovoga puta pređe ćutke. Izvolite primiti, Ekselencijo, uvjerenje o osjećajima moga viskog poštovanja.

RIM, 8. novembra 1920. J. S. Plamenac

Predsjednik Ministarskog Savjeta

Ministra Spoljnih Poslova

Kraljevine Crne Gore“.