Ravnogorski, velikosrpsko-monarhistički, kvislinški i kolaboracionistički s okupatorima, nacional-šovinistički i genocidni četnički vojno-politički pokret (pod komandom, najprije generalštabnog pukovnika, a potom brigadnog, divizijskog i armijskog generala jugoslovenske izbjegličke vlade kralja Petra II Karađorđevića, Dragoljuba-Draže Mihailovića, ministra vojnog jugoslovenske emigrantske Vlade u Londonu i komandanta njene vojske u zemlji), targetirao je, na svojim, brojnim, spiskovima za odstrijel (fizičku likvidaciju, ubistvo), pod oznakom četničkog velikog slova „Z“ (što nači zaklati, ubiti klanjem), pored ostalih, i nekoliko vođa i prvaka Crnogorske stranke (crnogorskih kon/federalista, zelenaša), tokom drugog svjetskog rata.
Na tome spisku nalazili su se nekoliko bliskih saradnika crnogorskog brigadira (generala) Krsta Zrnova Popovića, kao i neki drugi prvaci Crnogorske stranke, poput njenog ideologa i nezvaničnog partijskog lidera dr Sekule Drljevića (bivšeg crnogorskog ministra iz doba knjaza/kralja Nikole I Petrovića-Njegoša), a koji su, tada, djelovali zasebno, autonomno od Krsta Popovića, a on će, K. Popović, u okviru vođstva Crnogorske stranke (kon/federalista) preuzeti jednu od ključnih funkcija tek 1943. godine, i to na tada održanoj Privremenoj konferenciji Crnogorske stranke na Cetinju.
Primarno, od Krsta Popovića i njegove politike značajno se, tada, tokom rata, razlikovao dr Sekula Drljević, koji se tada nalazio van Crne Gore (u Zemunu), dok je Krsto Popović bio stalno u Crnoj Gori tokom rata, i najveći broj ličnosti sa navedenog spiska (koji slijedi u nastavku ovog teksta) bio je, tada i potom, u Crnoj Gori i pripadao je politički i ideološki i strukturno njegovom vojnom-političkom štabu i dijelio, uglavnom njegove, doktrinarne i praktične političke i druge stavove, akciju i obzore, koje je vojska pod njegovom komandom emanirala u tadašnjem ratnom vremenu.
Ne treba, u ovom narativu i kontekstu, prenebregnuti i činjenicu da je, tokom drugog svjetskog rata, od aprila 1941. godine, i tadašnje kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, a pogotovo kasnije, tokom ratnih zbivanja, došlo do, ne male, diferencijacije i višestruke polarizacije u samoj Crnogorskoj stranci, u okviru zelenaškog pokreta, odnosno, među crnogorskim (kon)federalistima i suverenistima i da je u okviru nje postojalo više struja, frakcija i da su njihovi pripadnici oko nekih krupnih pitanja djelimično ili u mnogo čemu različito promišljali i djelovali. I koji su, jedan ne mali dio njih, kolaborirali najprije sa Italijanima (1941-1943), a potom i sa Njemcima, koji su 1943., reokupirali Crnu Goru i tokom 1943-1944.
Ali, kako su oni govorili, to su radili sticajem objektivnih okolnosti, prinudno, iz krajnje nužde, ili nužne odbrane, navodeći da su to radili u granicama nacionalne crnogorske časti i dostojanstva, u uslovima strane premoćne okupacije, a sa ciljem da se spasi Crna Gora i njen narod od pogroma i njegov biološki opstanak. No, uprkos svemu, koliko god bila njihova plemenita namjera, akcija i cilj toga, činjena sa intencijom dobra za Crnu Goru, bila je to, ipak, neosporno, kolaboracija sa okupatorom.
Zelenaško vođstvo, odnosno, crnogorski nacionalni ratni zelenaški pokret i njegove istaknute prvake, je četnički pokret pod vođstvom Draže Mihailovića, i njegovih eksponenata, smatrao „separatističkim“ i „izdajničkim“ i sa njima se trebalo, po njihom viđenju i odluci, surovo obračunati, likvidirati ih i potpuno uništiti i to bez milosti, na isti način i sa istim ciljem kao što je bila četnička odluka i naredba da se postupa i sa tim ciljem se zločinački postupalo prema mnogobrojnim pripadnicima NOB-a, zapravo, svijetlog, oslobodilačkog partizanskog, antifašističkog i antinacističkog, vojno-političkog pokreta, a posebno sa pripadnicima KPJ, kako u Crnoj Gori, tako i širom jugoslovenskog prostora.
Štab kvislinga i poslije rata osuđenog ratnog zlončinca, Draže Mihailovića je, prema srpskim emigrantskim četničkim i ljotićevskim izvorima[1], stavio, tokom rata, pod veliko slovo „Z“, i dostavljao to emigrantskoj vladi Kraljevine Jugoslavije u Londonu, spiskove lica koje treba likvidirati, ubiti klanjem primarno (a u datim situacijama ili zastrašiti, s prijetećom porukom da će ih „stići kazna“, jer su bili protivnici četničke ideologije i velikosrpskog projekta.
To su, kako je bilo zamišljeno, trebale realizovati zloglasne četničke „crne trojke“, čiji je vrhovni šef bio, po sopstvenom prizanju, sam Draža Mihailović[2].
Pod četničkim velikim slovom „Z“, stavljeni su i neki istaknuti prvaci Crnogorske stranke (crnogorskih kon/federalista-suverenista).
Bilo je predviđeno i namjeravano od strane vrha četničkog pokreta da se, bez sudskog postupka, izriču i izvršavaju, bez sudskog procesa, političkim i vojnim protivnicima iz ideoloških, nacionalnih i drugih razloga, smrtne kazne i to protivnicima četničkog pokreta i projekta i iz redova Crnogorke stranke (kon/federalista i suvenista tokom drugog svjetskog rata).
Pod „Slovo Z“ od strane četničke organizacije Draže Mihailovića stavljeni su nekoliko istaknutih crnogorski federalista. Na jednom spisku za likvidaciju (pod „Z“), od ukupno 25 imena, koji je dostavljen jugoslovenskoj vladi u Londonu tokom 1942. godine, stavljena su i sljedeća imena. Pod brojem „1. Anđelić Milisav, advokat iz Bijelog Polja, potpredsednik crnogorske Skupštine od 12. jula 1941 (br. 621, 12 septembar)“, (misli se na Petrovdanski sabor od 12. jula 1941.- Milisav Anđelić je bio delegat, poslanik na tome Saboru, ali ne i njegov potpredsjednik-Nap. N.A), pod brojem „4. Burić Bogdan, sveštenik iz Nikšića (br. 539, 1. septembar)“, „6. Vučinić Dušan, advokat iz Podgorice, Drljevićev MUD[3] (broj 620, 12 septembar)“, „8 „Drljević Dr Sekula, (br. 621, 12. septembar)“, „10 Jakšić Arso[4], sveštenik iz Nikšića (br. 539, 1. septembar)“ (greška je u pitanju: treba sveštemik Jakšić Anto-Nap. N.A), „11. Jovanović Belov Jovan[5] (greška u prezimenu-ispravno je Jovan Belov Vujović, komandir stare crnogorske vojske, zelenaš, ustanik, komita, politički emigrant, istaknuti član Crnogorske stranke –Nap. N.A.) iz Rijeke Crnojevića“ (br. 620. 12. septembar)“, „13. Lompar Petar[6], Drljevićev ministar (br. 620. 12. septembar)", „18. Perović Danilo-Tunguz, profesor iz Berana, Drljevićev ministar (br. 620. 12. septembar)"[7], „20. Plamenac Petar[8], Drljevićev ministar (br. 620. 12. septembar)"[9].
U Kotoru su početkom jula 1944. godine, četničke „crne trojke“ po nalogu Pavla Đurišića, ubile nekadašnjeg diplomca prava sa Univerziteta u Rimu i doktora pravnih nauka (doktorirao je na Bečkom univerzitetu 1935.) advokata Božidara-Boža Vukovog Krivokapića, člana najužeg rukovodstva Crnogorske stranke i jednog od najbližih saradnika i političkih savjetnika u Štabu zelenaškog vođe Krsta Zrnova Popovića (1942-1944).
Od četnike ruke, sa navedenog spiska, biće ubijen i ideolog i višedecenijski suštinski, neformalni vođ Crnogorske stranke, dr Sekula Drljević, sa suprugom 10. novembra 1945 u Judenburgu (Austrija). Njega će likvidirati, najvjerovatnije, izbjegli četnici Vaso Janijć iz Bileće, Vojin Džogaz iz Pljevalja i Vaso Stevančević iz Pljevalja[10].
* * * * *
[1] O tome su pisali Radoje L. Knežević i Borivoje M. Karapandžić, politički emigranti. Borivoje M. Karapandžić (Valjevo, 17. jun 1921- Klivlend, Ohajo, SAD, 29. april 2011), srpski nacionalista i pisac. Završio je Učiteljsku školu u Šapcu. Politički je pripadao “Zboru” Dimitrija Ljotića i “Srpskom dobrovoljačkom korpusu”. Za vrijeme drugog svjetskog rata bio je šef Propagandnog odjeljenja Okružnog načelstva u Valjevu i prosvjetar u jedinicama “Srpskog dobrovoljačkog korpusa”. Pobjegao je pred jedinicama NOVOJ-a 1945 u Italiju, da bi se prebacio 1947. u Njemačku. U SAD je emigrirao 1950. i nastanio se u Klivlendu. U SAD se bavio publicistikom i napisao je brojna djela iz oblasti istorije, politike i književnosti na srpskom i engleskom jeziku. Uređivao je časopis «Književni vesnik». Objavio je, pored ostalih, i knjige: «Građanski rat u Srbiji 1941-1945», Klivlend, Ohajo,1958,reprint izdanje, Nova Iska, Beograd, 1993. i «Jugoslovensko krvavo proleće 1945., Titovi Katini i Gulazi», Klivlend, Ohajo, 1976, ponovljeno izdanje, Beograd, 1990.
[2] Na sudskom procesu protiv četničkog vođe, kolaboracioniste i kvislinga Dragoljuba- Draže Mihailovića, održanom u Beogradu od 10. juna do 15. jula 1946. predsjednik suda pukovnik Mihailo Đorđević pitao je Dražu»Ko je, dakle šef, trojki», a Mihailović je odgovorio: «Ja sam bio» (Navedeno prema: «Izdajnik i ratni zločinac Draža Mihailović pred sudom», Beograd, 1946, str. 352, i Borivoje M. Karapandžić, «Građanski rat u Srbiji 1941-1945», Klivlend, Ohajo,1958,reprint izdanje, Nova Iskra, Beograd, 1993., str. 285).
[3] MUD je skraćenica za ministarstvo/ministar unutrašnjih djela. Dušan Vučinić, advokat, bio je generalni sekretar Crnogorske stranke, član Privremenog administativnog komiteta za nezavisnost Crne Gore aprila 1941. koji je trebao da predstavlja provizornu vladu, u kojemu je bio ministar pravde, crkvenih poslova i prosvjete, potom je bio poslanik Petrovdanskog sabora 12. jula 1941. na Cetinju i jedan od vodećih zagovornika odnove nezavisne Crne Gore pod italijanskim protektoratom 1941. godine. Italijane je 1941. godine dočekao kao «osloboditelje», s pokličem «Srećna vam sloboda Crnogorci».
[4] Misli se Anta-Antonija Jakšića, koji je bio nekadašnji dvorski svještenik kralja Nikole u egzilu (1919-1921). U emigraciji je bio do 1925., i pripadao je pokretu u egzilu za nezavisnost Crne Gore. Bio je pripadnik crnogorskog nacionalnog zelenaskog pokreta na čijem se čelu nalazio brigadir (general) Krsto Todorov (Zrnov) Popović, tokom drugog svjetskog rata na jugoslovenskom prostoru.
[5] Misli se na Jovana Belovog Vujovića, komandrira stare crnogorske vojske, jednog od pravaka Crnogorske stranke zelenaških vođa u Crnoj Gori tokom drugog svjetskog rata (1943 je ubijen iz zasjede od strane komunista).
[6] Petar Lompar, brigadir stare crnogorske vojske, zelenaš, jedan od organizatora Božićnog ustanka 1919. godine, politički zatvorenik u „Jusovači“ u Podgorici (1919-1921), član Glavnog odbora Crnogorske stranke od njenog osnivanja 1925. i jedan od vođa zelenaša tokom drugog svjetskog rata. Osuđen poslije rata od strane komunista kao „politički krivac“ na zatvorsku kaznu i prijevremeno pušten na slobodu. Petar Lompar je odbio na učestvuje na Petrovdnanskom Crnogorskom Saboru na Cetinju 12. jula 1941. godine.
[7] Danilo Perović-Tunguz, profesor, pisac i publicista, član Crnogorske stranke i poslanik Petrovdanskog sabora 12. jula 1941. na Cetinju, pripadao je zelenaškom političkom pokretu i tokom drugog svjetskog rata.
[8] Petar Plamenac, ministar inostranih poslova Kraljevine Crne Gore, bio je u doba Knjaževine/Kraljevine Crne Gore predsjednik Crnogorske narodne skupštine i ministar spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore tokom prvog svjetskog rata, do 1916., istaknuti diplomata i politički emigrant, crnogorski suverenista (1916-1925), jedan od ideologa i vođa Crnogorske stranke (1925-1945). Tokom drugog svjetskog rata, bio je ,uz akademika prof. dr Novicu Radovića i dr Ivana- Iva Jovićevića, jedan od glavnih političkih saradnika, savjetnika generala Krsta Zrnova Popovića. Kum Petra Plamenca bio je prof. dr Niko Miljanić, predsjednik ZAVNO-a i CASNO-a Crne Gore tokom rata i dr Niko Miljanić je pokušao da ga spasi političkog i ideološkog suđenja i robije tokom 1945. godine, ali nije u tome uspio. Krsto Popović, dr Novica Radović i Petar Plamenac su odbili da učestvuju na Petrovdanskom Crnogorskom Saboru na Cetinju 12. jula 1941. godine, na kome je, u uslovima italijanske vojne okupacije i civilne uprave pod vođstvom grofa Serafina Macolinija, proglašena fiktivna „nezavisna i slobodna Kraljevina Crna Gora“ u „interesnoj sferi Rima“.
[9] Radoje L. Knežević, “Jugoslovenska vlada i Draža Mihailović, Organizovanje otpora”, “Poruka”, London, broj 13, 16. juni 1953, str. 17., i Borivoje M. Karapandžić,: «Građanski rat u Srbiji 1941-1945», Klivlend, Ohajo,1958,reprint izdanje, Nova Iska, Beograd, 1993, str. 272-273.
Od ostalih prvaka Crnogorske stranke, koji su označeni na ovom spisku, pojedini su bili likvidirani od strane komunista tokom drugog svjetskog rata (Jovan Belov Vujović, 1943.) dok su većina su osuđeni na vremenske zatvorske kazne pred komunističkim sudom na završetku rata 1945 godine (Milisav Anđelić, Dušan Vučinić, Petar Plamenac, Petar Lompar, Anto Jakšić, Danilo Perović-Tunguz).
[10] Mihailo M. Minić, „Rasute kosti 1941-1945“, prvo izdanje, Detriot, SAD, 1965. Citirano prema knjizi br. 2 izdanja Minićevog djela objavljenog u Podgorici, 2012, str. 153. Prema drugim izvorima, Sekula Drljević je 1945. sa svojom suprugom Marijom ubijen od četnika kod Celovca (Klagenfurta u Koruškoj u Austriji), a kod Zidanog mosta u Sloveniji od četnika su ubijeni Boško Agram i sinovac dr Drljevića, Vukosav Drljević (Vidi o tome: Stevan J. Vučetić, „Građanski rat u Crnoj Gori 1941-1945“, Detroit, 1947. str. 142.). Većina istorijskih izvora različitih po porijeklu i istoriografske literature tvrdi da je Drljević ubijen od izbjeglih četnika u Austriji (u Judenbrugu, dok neki izvori i literatura kao mjesto njegove smrti navode Klagenfurt/Celovec.
