U poglavlju „Reforma energetskog tržišta i tržišta saobraćaja“ Programa ekonomskih reformi do 2021. ističe se da u Crnoj Gori još nije uspostavljeno tržište prirodnog gasa, jer Crna Gora nema pristup prirodnom gasu ni izgrađenu gasnu infrastrukturu.
Energetika: „Glavne prepreke za reformu i razvoj elektroenergetskog tržišta su neodgovarajuća vlasnička, upravljačka i organizaciona struktura elektroenergetskih subjekata, što se nepovoljno odražava na efikasnost njihovog funkcionisanja, investicije u elektroenergetsku infrastrukturu, kao i na njihovu ukupnu uspješnost i konkurentnost“, navodi se u dokumentu Program ekonomskih reformi za Crnu Goru 2019.- 2021.
Osim toga, u prepreke razvoju elektroenergetskog tržišta ubrajaju se i nedovoljan nivo integrisanosti u regionalno elektroenergetsko tržište, kako zbog nedovoljne infrastrukturne povezanosti interkonekcijama sa susjednim elektroenergetskim sistemima, tako i zbog nepotpunog zakonodavno‐ regulatornog okvira u ovoj oblasti.
“U cilju podsticanja razvoja samoodrživog saobraćajnog sistema i bržeg dostizanja odgovarajućih standarda, kako je to regulisano u okviru Trans‐evropske transportne mreže, nameće se potreba liberalizacije tržišta saobraćaja. S obzirom da je to proces koji zahtijeva vrijeme, kroz reformske mjere u ovom dokumentu fokus je stavljen na unapređenje otvaranja tržišta u željezničkom saobraćaju. Kako bi imali u potpunosti transparentno željezničko tržište neophodno je obezbijediti nezavisna regulatorna tijela“, ističe se u Programu ekonomskih reformi.
Nakon preporuke Evropske komisije iz maja prošle godine da bi bilo potrebno obezbijediti djelotvorne, efikasne i nezavisne regulatorne i sigurnosne vlasti u željeznici kako bi se sprovelo potpuno otvaranje željezničkog tržišta, u toku je priprema novog Zakona o željeznici kojim se planira reorganizacija poslova koje obavlja Direkcija za željeznice, na način da regulatorni i poslovi bezbjednosti budu u sklopu Direkcije kao samostalnog organa uprave, sa jasnim navođenjem funkcija i nadležnosti i jednog i drugog tijela. Usvajanje zakona očekuje se u ovoj godini, čime će se stvoriti i pravni osnov za početak sprovođenja ove reformske mjere.
Unapređenje okvira za integraciju u regionalno tržište električne energije: Ova reformska mjera obuhvata aktivnosti na unapređenju zakonodavno‐ regulatornog i institucionalnog okvira, a ima za cilj razvoj konkurentnog i transparentnog tržišta električne energije u Crnoj Gori i njegovu integraciju u regionalno tržište električne energije. Mjera je u skladu sa Energetskom politikom Crne Gore do 2030. godine, Strategijom razvoja energetike do 2030. godine i Akcionim planom za njeno sprovođenje za period 2016‐2020. Ova mjera je predviđena i aneksom zaključaka Samita Zapadnobalkanske šestorke u Beču, od 27. avgusta 2015. godine, u kojem su kao tzv. „meke mjere“ naznačene aktivnosti na nacionalnom i regionalnom nivou koje imaju za cilj uklanjanje barijera za razvoj regionalnog tržišta električne energije. „Meke mjere“ se sprovode uz podršku Sekretarijata Energetske zajednice. Ključne aktivnosti se odnose na stvaranje uslova za efikasno funkcionisanje transparentnog kratkoročnog tržišta električne energije na nacionalnom i regionalnom nivou, aktivno učešće u regionalnom balansnom tržištu i unapređenje prekogranične razmjene električne energije.
Ova mjera ima značajan direktan uticaj na povećanje efikasnosti funkcionisanja elektroenergetskih subjekata. Mjerom će se obezbijediti kreiranje pouzdanih cjenovnih signala na funkcionalnom tržištu električne energije odslikavajući nepristrasno i konkurentsko međudjelovanje ponude i potražnje, što će doprinijeti ukupnom ekonomskom razvoju.
Ova reformska mjera je bila sadržana i u Programu ekonomskih reformi za Crnu Goru 2018‐ 2020. godina, ali aktivnosti planirane za 2018. godinu nijesu u potpunosti realizovane, dijelom i zbog neblagovremenog donošenja prilagođenih predmetnih propisa za ugovorne strane Energetske zajednice. Ovi propisi se donose u skladu sa Sporazumom o formiranju Energetske zajednice, a njihovo donošenje se očekuje u toku 2019. godine.
Usljed visokog nivoa kompleksnosti i regionalne dimenzije mjere, kao i velikog broja učesnika u njenoj implementaciji, postoji potencijalni rizik od nepostizanja dogovora između institucija i subjekata kao nosilaca aktivnosti planiranih u okviru mjere. Za ublažavanje rizika planirana je intenzivnija saradnja sa Sekretarijatom Energetske zajednice.
Kreiranje nezavisnog regulatornog i tijela za bezbjednost u željezničkom saobraćaju: Donošenjem izmjena i dopuna Zakona o željeznici, planirana je reorganizacija poslova koje obavlja Direkcija za željeznice, na način da regulatorni i poslovi bezbjednosti budu u sklopu Direkcije za željeznice kao samostalnog organa uprave Vlade Crne Gore, sa jasnim navođenjem funkcija jednog i drugog tijela, u skladu sa Direktivom 2012/34 koja determiniše uslove za funkcionisanje jedinstvenog željezničkog tržišta Evrope. U 2019. godini se planira usvajanje novog Zakona o željeznici do čega nije došlo, kako je prvobitno bilo planirano, tokom 2018. godine zbog dugih administrativnih procedura. U 2020. godini se planira puna implementacija funkcije nezavisnog regulatornog tijela u okviru Direkcije za željeznice, u skladu sa EU pravilima i preporukama, jačanje i obuka administrativnih kapaciteta.
„U uslovima liberalizovanog željezničkog tržišta, jasno definisana regulativa u ovoj oblasti i jaka uloga nezavisnog regulatora može biti podstrek za uključenje novih operatera na tržište, što bi poboljšalo konkurentnost i kvalitet usluga. Očekuje se da u ovom periodu realizacije reformske mjere dođe do pojave novih operatera, čime će se direktno uticati i na obim prometa, a time i dodatno podstaći rast BDP. Pojavom novih operatera očekuje se i povećanje broja zaposlenih, s tim da se očekuje da se znatno poveća efikasnost funkcionisanja firmi u poređenju sa sadašnjim načinom poslovanja, odnosno očekuje se poslovanje u uslovima angažovanja manjeg broja visoko produktivnih radnika“, ističe se u dokumentu.
Ključni rizik se odnosi na nedostatak kadrovskih kapaciteta za potpuno ispunjavanje svih potrebnih zadataka i aktivnosti regulatora. Čitav region Zapadnog Balkana ima ograničen broj obučenih stručnjaka koji ove poslove mogu raditi na potpuno zadovoljavajući način.
Sektorski razvoj: Ključni razvojni sektori u Crnoj Gori su industrija, poljoprivreda i usluge, prvenstveno turističke. Ključne prepreke za brži industrijski razvoj i strukturne slabosti crnogorske industrije i dalje prisutne, su slaba diverzifikacija sa dominantnim učešćem proizvoda niže faze prerade, u izvozu dominantna uloga tradicionalnih sektora, niska radna produktivnost, nedovoljno investiranje u modernizaciju, u nedovoljnoj mjeri iskorišćen naučno‐istraživački potencijal i slabe veze između privrede i nauke. Učešće industrije u BDP u 2017. godini iznosi 11,6%., dok je učešće prerađivačke industrije u BDP na nivou prethodne godine od 4,7%. Udio prerađivačke industrije u ukupnoj industrijskoj strukturi je u 2017. godini je na nivou prethodne godine od 57,6%. „Sporiji rast prerađivačke industrije onemogućava povećanje produktivnosti rada, kao i povećanje zaposlenosti. I dalje je prisutan nedovoljan nivo investicija za industrijsku modernizaciju- iznos investicija u osnovna sredstva u prerađivačkoj industriji neznatno je povećan u odnosu na 2016. godinu, ali ipak čine svega 3,7% ukupnih investicija u 2017.. Učešće industrije u ukupnom izvozu u 2017. godini je 91,5%, od čega prerađivačke industrije 70,2%.“; precizirano je u dokumentu.
Glavni izvozni podsektori prerađivačke industrije su i dalje metalna, prehrambena i drvna industrija sa 65,5% u strukturi izvoza unutar prerađivačke industrije, sa dominacijom proizvoda niskog nivoa dodate vrijednosti i stepena finalizacije kako u segmentu proizvodnje tako i izvoza.
„I dalje je prisutno nedovoljno ulaganje u znanje i inovacije, slaba povezanost privrede sa naukom i istraživanjima. Prevazilaženju ovih prepreka će, uz već pokrenute aktivnosti na realizaciji programskih aktivnosti za dodjelu grantova za inovativne projekte na bazi sufinansiranja razvoja inovativnih tržišno‐orijentisanih proizvoda, usluga i tehnologija, doprinijeti i uspostavljanje naučno tehnološkog parka u Podgorici koji će kao generator inovativne djelatnosti podsticati saradnju akademskih naučno-istraživačkih ustanova sa privredom“, ističe se u Programu ekonomskih reformi.
Poljoprivreda: Poljoprivreda predstavlja jedan od strateških razvojnih sektora u Crnoj Gori. Njeno učešće u BDP‐u u 2017. godini iznosilo je 6,8%. Bruto vrijednost proizvodnje u sektoru poljoprivrede, šumarstva i ribarstva u 2017. godini iznosila je 482,9 miliona eura i veća je za 1,4% u odnosu na 2016. godinu, dok je bruto dodata vrijednost bila manja za 0,4% u odnosu na 2017. godinu.Glavni cilj poljoprivredne politike Crne Gore je unapređenje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje i poboljšanje uslova života u ruralnim područjima. Osnovne prepreke za jačanje konkuretnosti sektora proizvodnje hrane u Crnoj Gori je niska produktivnost po jedinici površine, nepovoljna starosna struktura u ruralnim područjima, nerazvijena ruralna infrastuktura, kao i nepostojanje adekvatnog oblika udruživanja poljoprivrednih proizvođača u većini sektora poljoprivredne proizvodnje.
Značajna sredstva u okviru projekta Svjetske banke MIDAS, kao i iz pretpristupnih fondova za ruralni razvoj i nacionalnog budžeta, bila su na raspolaganju crnogorskim proizvođačima u prethodnom periodu, a sve u cilju jačanja sektora proizvodnje hrane. Tokom 2017. u sektor poljoprivrede investirano je oko 17 miliona eura od čega je podrška iz IPA sredstava iznosila 3.200.000 eura (ukupan iznos investicija 6.300.000 eura), dok je kroz mjere Agrobudžeta podrška iznosila 11 miliona eura i odnosila se na mjere direktne podrške (subvencije) i mjere koje imaju za cilj podršku investicijama u ruralnim područjima kao što su podrška podizanju novih zasada, kupovina stočnog fonda, diverzifikacija ekonomskih aktivnosti.
Zahvaljujući investicijama u objekte za preradu hrane i dostizanjem EU standarda bezbjednosti hrane, Crna Gora je ispunila preporuke EK date za ovu oblast. Trenutno, Crna Gora ima 15 odobrenih objekata za izvoz u EU. Dobijanje izvoznih brojeva će doprinijeti rastu izvoza poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda.
Turizam: I pored zadovoljavajućih rezultata mjerenih pokazateljima turističkog prometa, osnovne prepreke na putu ostvarenja strateškog cilja u razvoju turizma ogledaju se u nedovoljnom broju smještajnih kapaciteta (prevashodno hotelskog tipa) više i visoke kategorije, neizbalansiranom regionalnom turističkom razvoju i visokom stepenu sezonalnosti u poslovanju turističke privrede. Analize pokazuju da se 90‐95% smještajnih kapaciteta i turističkog prometa (broj turista, noćenja i prihoda) nalazi i realizuje u primorskom regionu, kao i da se 65‐70% prometa ostvaruje tokom tri ljetnja (jun, jul i avgust) mjeseca u godini.
Posljedice takvog stanja i kretanja turističkih tokova su da je sjever Crne Gore sa turističkog aspekta nedovoljno razvijen, uz konstantno odvijanje migracije stanovništva ka drugim djelovima države, o u periodima prije i poslije glavne (ljetnje) turističke sezone, poslovanje turističke privrede ne odvija se zadovoljavajućom dinamikom, što u krajnjem uslovljava sezonsko zapošljavanje, čime se ne doprinosi povećanju ukupnog broja zaposlenih.
