Piše: Adnan PREKIĆ - istoričar
Iako crnogorsko društvo nije imuno na različite pokušaje istorijskog revizionizma, u poređenju sa drugim bivšim državama jugoslovenske federacije, Crna Gora zaista jeste pozitivan primjer. Ove okolnosti obavezuju istorijsku nauku da ne dozvoli zloupotrebu prošlosti i formiranje istorijske naracije koja bi bila u funkciji revizije prošlosti. Pošto o ovim temama, kao društvo još nijesmo razvili mehanizme unutrašnje komunikacije, ostao je otvoren prostor za zloupotrebu prošlosti i selektivno tumačenje istorijskih procesa.
Jedan od najzanimljivijih primjera istorijske selektivnosti je odnos prema Krstu Popoviću, velikom ratniku Prvog svjetskog rata, organizatoru Božićnjeg ustanka ali i saradniku italijanskih okupacionih vlasti tokom Drugog svjetskog rata. U djelu javnosti, istorijski kontekst djelovanja Krsta Popovića pokušava se oročiti na 1922. godinu, zaboravljajući sve ono što se dešavalo kasnije. U selektivnom poimanju prošlosti, od Popovića se stvara jedna vrsta simbola, koji bi u vidu arhetipske istorijske naracije postao uzor nekim budućim generacijama.
ZASLUGE
Vojničke zasluge Popovića tokom Prvog svjetskog rata i ulogu u otporu nasilnom prisajedinjenju Crne Gore ne može niko osporiti. Međutim, po istim principima, veoma je teško osporiti i njegove aktivnosti tokom Drugog svjetskog rata. Naglašena potreba za afirmisanjem samo jednog perioda njegovog života, nije ništa drugo već uvod u revizionizam koji se ne može pravdati bilo kojim istorijskim (ne)činjenjem.
Kako je crnogorska istoriografija dosta precizno i opširno definisala istorijsku ulogu Popovića do 1922. godine, na manje-više sličan način odnijela se i prema njegovoj ulozi tokom Drugog svjetskog rata. O tome svjedoči obilje istorijskih izvora, sistematizovanih u različitim zbirkama dokumenata ali i naučna studija Kontrarevolucija u Crnoj Gori, uglednog istoričara Radoja Pajovića.
U svim ovim izvorima polazi se od teze da je Krsto Popović na početku Drugog svjetskog rata bio ličnost od velikog ugleda, naručito na prostorima takozvane Stare Crne Gore. Iz tog razloga za njegovu podršku bilo je zainteresovano više različitih političkih i vojnih struktura koje su se pojavile sredinom 1941. godine. Popovića već u avgustu 1941. godine pozivaju na sastanak „uglednih građana“ koji je Pircio Biroli – prvi čovjek italijanskih okupacionih vlasti, organizovao povodom formiranja organa kvislinške vlasti u Crnoj Gori.
Na sličnim konsultacijama Popović učestvuje i u novembru 1941. godine kada je donijeta odluka o formiranju Glavnog nacionalnog odbora i formiranja oružanih trupa pod kontrolom okupacionih snaga. Sa druge strane, krajem 1941. godine, Popovića su na svoju stranu pokušali privući i članovi Okružnog komiteta Komunističke partije na Cetinju. Sredinom novembra 1941. zakazan je prvi sastanak na kome se Popović nije pojavio, a na sličan način završeno je i još nekoliko pokušaja susreta i njegovog priključenja oslobodilačkom pokretu koji su predvodili komunisti.
SARADNJA SA OKUPATOROM
Iako je Krsto Popović već u decembru 1941. godine načelno dogovorio formiranje posebnih vojnih jedinica koje bi uz pomoć italijanskih okupatorskih snaga uspostavile kontrolu nad prostorom takozvane Stare Crne Gore, tek u martu 1942. godine biće ozvaničena njegova saradnja sa predstavnicima okupacionih vlasti. Kako je to prenio Glas Crnogorca-zvanični list okupacionih vlasti u Crnoj Gori, u Vladinom domu na Cetinju 9. marta 1942. godine održan je sastanak bivših oficira na kome je potvrđena saradnja sa italijanskim okupacionim vlastima. Dogovoreno je formiranje vojnih formacija, takozvanog Nacionalnog fronta, pod komandom Blaža Đukanovića koji je trebalo da se suprotstavi komunističkom oslobodilačkom pokretu. Dio ovih formacija (Katunske trupe) stavljen je pod direktnu komandu Krsta Popovića.
Na stranicama Glasa Crnogorca jasno se prepoznaje osnovna funkcija ovih vojnih jedinica i njihova direktna saradnja sa okupacionim vlastima. Tekst iz 28. marta 1942. godine prenosi kako je Popović sa svojih 150 vojnika čekao kamione koji su dolazili sa Cetinja kako bi za borce preuzeli oružje. Osim članaka koji ukazuju na vojnu i materijalnu podršku italijanskih okupacionih vlasti , Glas Crnogorca redovno izvještava sa linija fronta i detaljno navodi podatke o stradalim i ranjenim borcima u sukobima sa snagama komunističkog oslobodilačkog pokreta. Dio akcija protiv komunista koordinisan je sa italijanskom vojnom komandom što potvrđuju izvještaji o korištenju italijanske artiljerije u pojedinim okršajima. Na blisku saradnju sa okupacionim snagama ukazuje i proglas okupacionih vlasti (Glas crnogorca 25. april 1942.) u kome se garantuje svakom vojniku ovih snaga obeštećenje od 1000 do 3000 lira za slučaj ranjavanja i 3000 lira članovima njegove porodice u slučaju pogibije, kao i mogućnost obezbjeđivanja penzija za članove ovih vojnih jedinica.
O ulozi Popovića tokom Drugog svjetskog rata možda najilustrativnije govori susret u manastiru Ostrog upriličen 18. oktobra 1942. godine, detaljno opisan na stranicama Glasa Crnogorca. Tog dana u Ostrogu su se okupili svi saradnici italijanskih okupatora, ujedinjeni u borbi protiv Narodnooslobodilačkog pokreta. Na ulazu u manastir bio je podignut slavoluk sa natpisom „Dobro nam došli“ a italijanskog Guvernera u Ostrogu su dočekali: Krsto Popović, i Bajo Stanišić, dok su Pavle Đurišić i komandant Nacionalnih trupa Blažo Đukanović izostali, zbog „neodložnog službenog putovanja po Sandžaku“.
Odnos italijanskih okupacionih vlasti i njihovih lokalnih saradnika, precizno opisuje Guverner Pircio Biroli: „Ja nađoh među vama prave vođe, od kojih ovdje među nama imamo dva pretstavnika: generala Popovića i pukovnika Baja Stanišića a tamo u surovom kršu Crne Gore, još i kapetana Đurišića, koji su svi pod zapovjedništvom generala Đukanovića, odano pomogli italijanskim trupama da se slomi zajdnički neprijatelj.......... Dižem ovu čašu u zdravlje hrabrih nacionalističkih dobrovoljaca, hrabrih crnogorskih vojnika koji su pod zapovjedništvom svojih komandanata, u zajednici sa fašističkim trupama Italije, slomili komunističku neman i koji će nastaviti rad na preporodu Crne Gore poslije tolikih vjekova patnje, za nenu velčinu, blagostanje, sreću i sigurnost u svoju sudbinu“. REVIZIONIZAM
Kao što je nemoguće relativizovati ulogu Popovića tokom Drugog svjetskog rata, potrebno je i naglasiti da njegove trupe za razliku od četničkih jedinica nijesu počinile ni jedan organizovani zločin protiv civilnog stanovništva. Popović krajem 1942. i početkom 1943. godine odbija da pošalje svoje trupe u Bosnu za akciju uništenja Vrhovnog štaba NOP-a a kroz nekoliko proglasa, on i politička struja oko njega osuđuju i zločine četničkog pokreta nad muslimanskim stanovništvom početkom 1943. godine.
Konačno, već od septembra 1943. godine, kada se jedinice NOP-a vraćaju iz Bosne i razmještaju na prostoru Crne Gore, značajan broj vojnika pod komandom Popovića prelazi na njihovu stranu. Čak i sam Popović u drugoj polovini 1944. godine pokušava da se priliži Narodnooslobodilačkom pokretu, preko svog bivšeg vojnog druga, sada generala NOVJ – Sava Čelebića. Predsjedništvo Crnogorske antifašističke skupštine na sjednici početkom oktobra 1944. godine odlučilo je da sa Popovićem nema pregovora jer je on kako su ocjenili: „ratni zločinac i da se sa njim i njegovim bliskim saradnicima ne mogu voditi nikakvi pregovori“.
Ipak sve ove činjenice ne mogu abolirati Popovića za direktnu saradnju sa italijanskim okupatorom i ulogu tokom Drugog svjetskog rata. Nemoguće je istorijske ličnosti i procese posmatrati parcijalno i na taj način donositi istorijski sud jer to vodi revizionizmu. Po toj logici, Pavle Đurišić, Đorđe Lašić i Bajo Stanišić, jedni od najvećih zločinaca ovoga rata mogli bi poslati heroji. Ukoliko bi istorijsku ulogu Đurišića, Lašića i Stanišića cijenili samo do kraja 1941. godine oni bi mogli postati heroji-organizatori 13-julskog ustanka u svojim sredinama. Po toj logici mogli bi rehabilitovati i one predstavnike muslimanske milicije koji su se početkom rata organizovali kako bi zaštitili svoja imanja, ali su kasnije sarađivali sa okupatorom i počinili zločine inspirisane vjerskom mržnjom.
Ukoliko selektivno počnemo tumačiti istoriju otvorićemo spiralu revizionizma koja će nam ograničiti svaku mogućnost realnog prosuđivanja. U Crnoj Gori jednostavno nemamo civilizacijskog kapaciteta za nijansiranje događaja iz Drugog svjetskog rata. Zbog toga 1945. godina u Crnoj Gori može biti samo crna ili bijela. Tragične sudbine svakog pojedinca možemo razumjeti, ali one nikako ne mogu postati obrazac za savremeno istorijsko promišljanje.
