Istorija male ali herojske Crne Gore ispisana je bitkama sa raznih bojišta, a među ustancima, pobunama i ratovima definitivno se ističe - Trinaestojulski ustanak. Ne samo zbog herojske borbe i ogromne štete nanešene fašističkom okupatoru, već zbog širenja duha otpora, duha koji je motivisao i druge narode, širom Evrope, širom Svijeta. O legendarnom ustanku koji je na današnji dan započet 1941. godine, kao i o njegovom značaju, razgovarali smo sa istoričarem dr Slavkom Burzanovićem, višim istraživačem u Istorijskom institutu Univerziteta Crne Gore.
ANALITIKA: Koji je istorijski značaj Trinaestojulskog ustanka?
BURZANOVIĆ: Trinaestojulski ustanak (13. jul 1941. godine) sasvim sigurno je jedan od najprepoznatljivijih datuma crnogorske istorije. Nema mnogo događaja u njoj koji su na takav način skrenuli pažnju evropske a može se reći i svjetske javnosti na Crnu Goru. Čak i godinama nakon II svjetskog rata, istaknute političke ličnosti i stvaraoci, poput Žan Pol Sartra, Fransoa Miterana, govorili su i pisali o njemu kao o uzvišenom antifašističkom i slobodarskom gestu nesrazmjernom sa veličinom naroda koji ga učinio.
13. jul Crna Gora slavila je, od 1944. godine, kao dan ustanka crnogorskog naroda, a od obnove svog državnog suvereniteta, slavi ga kao dan državnosti. On nije slučajno izabran kao simbolički datum po kojem se Crna Gora prepoznaje. U njega je utkano nekoliko dimenzija - vječita slobodarska borba, krunisana 13. jula 1878. međunarodnim priznanjem na Berlinskom kongresu, kao i čitav niz vrijednosti koji prepoznajemo kao antifašizam. Te vrijednosti su nas 13. jula 1941. povezale sa najprogresivnijim dijelom svijeta, koji je i mišlju i djelom bio na braniku univerzalnih ljudskih vrijednosti koje su u poznatim okolnostima drugog svjetskog rata bile ugrožene.
ANALITIKA: Koliko je bilo prisutno italijanskih vojnika na teriotirji Crne Gore u vrijeme ustanka?
BURZANOVIĆ: Kada su ove brojke u pitanju imamo neprecizne i protivrječne podatke. U trenutku izbijanja ustanka, najznačajnija italijanska jedinica u Crnoj Gori je bila divizija Mesina. Smatra se da su italijanske divizije obično imale do 15.000 vojnika. Međutim, pored pomenute divizije, u Crnoj Gori su se nalazile i druge, manje jedinice, pa je najvjerovatnija procjena da je u tom trenutku bilo prisutno između 20 000 i 22 000 italijanskih vojnika.
ANALITIKA: Da li je u tom momentu bilo uslova za podizanje opštenarodnog ustanka protiv okupatora? Da li je bilo nade u njegov uspjeh?
BURZANOVIĆ: Treba istaći da istaći rukovodstvo KPJ koje je pripremalo ustanak nije namjeravalo da organizuje opštenarodni ustanak. Kao što više svjedočanstva potvrđuje, planirano je stvaranje gerilskih grupa koje će, manjim akcijama, na više mjesta, napadati i ugrožavati italijanske posade. O potpunom oslobođenju zemlje kao neposrednom vojnom cilju nije se razmišljalo jer za tako nešto nijesu postojali uslovi. I same organizatore iznenadila je masovnost ustanka koja je bila posljedica spontanog odziva naroda na prve borbene akcije. Opšteprihvaćena je procjena da je u ustanku je učestvovalo oko 32 000 ljudi što je dvije trećine vojno sposobnog stanovništva u ondašnjim Crnoj Gori. Organizatori nisu mogli da kontrolišu tu situaciju pa su svoju koncepciju ustanka mijenjali shodno razvoju situacije Na njihove odluke uticalo je uvjerenje da će učešće Sovjetskog Saveza u ratu rezultirati njegovim uspješnim i relativnom brzim završetkom.
ANALITIKA: Koje se mjesto u istorijskim izvorima navodi za početak ustanka? Gdje su povedene prve borbe?
BURZANOVIĆ: Prvi hici ispaljeni su oko dva i po sta nakon ponoći. Napadnuta je stanica finansijske straže u Mišićima a ubrzo su se oglasile ustaničke puške i na Čevu, kod Virpazara a onda u toku narednih sati i širom Crne Gore.
ANALITIKA: Gdje su bile najžešće bitke?
BURZANOVIĆ: Koristeći se faktorom iznenađenja, ustanici su relativno lako uspjeli da zauzmu lokalne italijanske posade. Tokom prvih desetak dana uspjeli su da oslobode veći dio Crne Gore. U rukama Italijana ostali su samo primorski gradovi, Cetinje, Podgorica, Pljevlja i Nikšić sa dobro utvrđenom stanicom u Vilusima. Sva ostala mjesta bila su oslobođena. Karakterističan vid ustaničkih akcija sastojao se u tome da spriječe komunikaciju Italijana sa centrima koji su bili opsjednuti. Istakao bih dvije akcije koje nam danas, u pogledu odnosa suprostavljenih snaga, izgledaju nevjerovatne. 15. jula na Košćelama dva manja gerilska odreda u jačini od 80-tak ljudi razbila su jedan italijanski motorizovani bataljon od 800 ljudi i nanijeli im strašne gubitke nakon višečasovne bitke. Samo dva dana kasnije, grupa ustanika od 50-tak ustanika ponovila je sličan podvig na Brajićima onemogućivši komunikaciju od Budve prema Cetinju. Ovakve bitke su se dešavale i na drugim lokacijama gdje su u dobro osmišljenim zasjedama nanošeni velike gubici mehanizovanim italijanskim kolonama.
ANALITIKA: Koliko je za vrijeme ustanka ubijeno Italijana a koliko Crnogoraca?
BURZANOVIĆ: Prema podacima najznačajnijeg istoriografskog djela Radoja Pajovića, Kontrarevolucija u Crnoj Gori-Četnici i federalistički pokret 1941-1945 , od 13. jula do 14. avgusta 1941., kada je okončana italijanska operacija gašenja ustanka, ubijeno je 735 italijanskih vojnika, ranjeno 1120 a zarobljeno 2970. Prema novijim istraživanjima italijanskih kolega Federika Godija i Erika Gobetija, koji se pozivaju na izvještaje generala Pircija Birolija, gubici italijanskih okupacionih snaga u julu i avgustu 1941. iznosili su 1079 mrtvih ili ranjenih. Italijanske kolege procjenjuju da se broj poginulih kretao između 400 i 500 a broj ranjenih između 600 i 700. Vrijedi pomenuti i drugi Birolojev izvještaju koji se odnosi na period od jula do kraja decembra 1941. u kome se navodi cifra od 1477 ubijenih i ranjenih italijanskih vojnika u Crnoj Gori. Bez obzira na razlike u brojkama, nesporni su veliki italijanski gubici, posebno ako se uzme u obzir nesrazmjera u brojčanoj snazi i tehničkoj opremljenosti okupatora i ustanika. Kada su ustanici u pitanju, uglavnom se barata podatkom da je u borbama tokom jula i u prvoj polovini avgusta bilo 72 poginula i 53 ranjena borca. Ovom brojkom nijesu obuhvaćene žrtve italijanske represije u tokom gašenja ustanka od 14. jula do 14. avgusta 1941. Preciznih podataka opet nema, ali se sigurno može govoriti o desetinama i desetinama strijeljanih i nekoliko hiljada uhapšenih i interniranih u razne logore.
ANALITIKA: Kakav je odjek ustanak imao u zapadnoj štampi?
BURZANOVIĆ: Tokom druge polovine XIX i prvih decenija XX vijeka, Crna Gora je na naslovne stranice svjetske štampe uglavnom dolazila u kontekstu ratnih dešavanja. Crnogorski 13. jul nije mogao ostati bez odjeka u evropskoj javnosti. Između ostalih, o njemu su afirmativno pisali londonski Times, NewYork Times. U dijelu svjetske javnosti suprostavljene naci-fašističkoj pošasti, svaka vijest koja je ukazivala na otpor, te da Hitler i njegovi saveznici i nisu tako sigurni u tzv. evropskoj tvrđavi, teritoriji pod njihovom kontrolom, bila je od značaja za buđenje duha otpora. U tom smislu pomenuti listovi prepoznavali su Trinaestojulski ustanak i nevjerovatnu gestu jednog malog naroda. Ona nije bila značajna zbog broja italijanskih vojnika izbačenih iz stroja, bila je važna kao jedna poruka o neophodnosti otpora, pobune, nemirenja sa fašističkom okupacijom.
ANALITIKA: Da li su se borile samo snage KPJ koja je preuzela organizaciju, ili je bilo i drugih domaćih boraca?
BURZANOVIĆ: Organizacija ustanka je apsolutno bila djelo komunista, ne tako brojnih ali dobro organizovanih. Bez obzira na komunističko iskustvo u ilegalnom ratu, nevjerovatno je da su uspijeli da jednu tako široku ustaničku mrežu dosta dugo drže u tajnosti i sačuvaju od fašističke kontraakcije. Organizatorima ustanka nedostajali su ljudi sa vojničkim iskustvom, pa su istaknute funkcije u ustanku povjerene bivšim oficirima jugoslovenske vojske, a među njima i nekima koji su kasnije poznati kao četnički prvaci, poput Baja Stanišića, Pavla Đurišića, Đorđa Lašića. U tom trenutku ne možemo govoriti o postojanju četničke organizacije kakvu poznajemo nekoliko mjeseci kasnije u Crnoj Gori kada će doći do bratoubilačkog sukoba, do četničke kolaboracije, što će ukupnu tešku ratnu situaciju učiniti još dramatičnijom i prouzrokovati strašnije žrtve stanovništva u Crnoj Gori.
ANALITIKA: Kuda vodi današnje minimiziranje rezultata te herojske pobune od strane pojedinih istoričara i partija? Koji su dometi njihovih pokušaja revidiranja istorije i istorijskih činjenica?
BURZANOVIĆ: Pokušaji falsifikovanja istorije u naučnom pogledu nemaju gotovo nikakvu težinu, ali njihov uticaj na javnost nije za potcjenjivanje. Naročito je opasan kada uspije da ostvari podršku vlasti i nametne se kao službena istorijska istina. Stasavaju generacije sa velikim brojem mladih ljudi koji poklanjaju povjerenje revizionističkim interpretacijama odnosno falsifikovanjima istorije. Zabrinjavajuće je što se iza revizionističke priče o paralelnom postojanju dva antifašistička pokreta, partizanskom i četničkom, nameće stav prema fašizmu kao nečemu što je uvezeno na naš prostor. Ne prepoznaju se elementi fašizma u ideologiji domaćih političkih snaga i pokreta, u odnosu prema drugim nacijama, vjerama, u (ne)sposobnosti za život sa različitim, uz poštovanje drugoga. Ne vidi se ili se želi sakriti da je pokret Draže Mihajlovića i njegovih frakcija karakterisala ideja i praksa etničkog čišćenja, netolerancije i svega onog što je prepoznatljivih upravo u fašizmu. Kao građanin Crne Gore, ponosan sam što je ona, više od bilo koje druge na prostoru bivše Jugoslavije, uprkos svim iskušenjima, sačuvala i visoko drži barjak antifašističkih vrijednosti.
ANALITIKA: Kako komentarišete rezultate anketa da većina mladilh ljudi u Crnoj Gori ne zna šta se desilo 13. jula?
BURZANOVIĆ: Ne znam koliko su metodološki pouzdane pomenute ankete. Nijesam uvjeren da je baš tako ali da su znanja ove populacije o prošlosti vlastitog naroda sve skromnija - svakako jesu. Zabrinjavajuće je da je, od ove školske godine, učenicima IX razreda osnovne škole, nedeljni broj časova istorije prepolovljen. U tome vidim mnogo veću opasnost za sposobnost mladih ljudi da ovladaju ovim znanjima i da ih pravilo razumiju. Podsjećam, u IX razredu učenici izučavaju složenu, događajima i značenjima bogatu istoriju XX vijeka.
