Koliko je važno ulagati i sačuvati Medun potvrđuje podatak da je on bio naseljen još od vremena Ilira i da je bio naseobina plemena Labeati. Grad je imao veliki fortifikacioni značaj, a nalazio se na putu koji je povezivao primorje sa Dardanijom. Današnji izgled Medunu daju uglavnom ostaci srednjovjekovnog utvrđenja, koje je svjedok burne istorije.
Ilirska gradina čiji su ostaci sagledivi fragmentalno na više mjesta, proteže se u pravcu sjeverozapad- jugoistok, a taj pravac je zadržan i pri gradnji srednjevjekovne tvrđave. Sa juga i istoka, djelimično i sa zapada gradine je okomita litica, a na sjevernoj strani je blaža padina u kojoj je usječen prilazni put, koji vodi do ulaza u tvrđavu. Put ka tvrđavi izgrađen je na prirodnoj, čvrstoj stjenovitoj podlozi, a djelovi puta na strmoj padini podzidani su kamenom.
Višemilenijumski kontinuitet: Na lokaltetu ovog kulturnog dobra se nalaze ostaci građevina iz više perioda, koji ukazuju na višemilenijumski kontinuitet života na tom prostoru. Iz Ilirskog perioda evidentirani su ostaci kula i bedema, kiklopskog zida, niše žrtvenici i stepenice uklesane u prirodnoj stijeni, dok su iz perioda srednjeg vijeka sagledivi, ostaci bedema i njihovih kula.
Na sjevernoj kuli uočavaju se dva plašta zidina iz različitih perioda, unutar koje su ostaci starije srednjevjekovne kule, pravougaonog oblika, koja je kasnije obzidana plaštom drugog zaobljenog bedema. Unutrašnji i vanjski bedemi se razlikuju vrstom kamena, njegovom obradom i načinom zidanja.
Druga, velika okrugla kula podignuta je na najvišoj tački uzvišenja na istočnoj strani.
Unutar bedema, na istaknutom platou podignuta je mala crkva Arhiđakona Stefana, čiji današnji izgled potiče iz 1901. godine. Ispred crkve je grob Marka Miljanova.
Crkva je mala jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom i zvonikom na preslicu. Južni zid crkve je podignut na zidu bedema. Zidana je grubo klesanim kamenom,lokalnog porijekla sa krečnim malterom kao vezivom. Na zapadnoj fasadi je preslica sa jednim otvorom za zvono, izvedena od pravilno klesanih blokova kamena sa uskim spojnicama. Otvor ulaznih vrata je definisan fino klesanim kamenim blokovima izvedenim od na tradicionalan način – dva duža uspravna bloka između kojih je jedan kraći položen horizontalno. Nad ulazom je niša za ikonu. Na bočnim fasadama su dva uska prozora lučno zasvedena. Dvovodni krov je pokriven meridijan crijepom, a apsida kanalicom.Ispred crkve je podignuta jednostavna, armirano – betonska konstrukcija na kojoj su postavljena crkvena zvona – zvonara. Na nešto nižem platou u odnosu na crkvu je bistijerna zidana kamenom, sa unutarnje strane obrađena higroskopnim malterom.
Kuća Marka Miljanova, koja služi za potrebe memorijalnog muzeja sanirana je i nalazi se dobrom stanju očuvanosti.
Intezivni radovi: Radovi na ovom kulturnom dobru traju intenzivno već više godina. JU „Muzeji i galerije“ Podgorice, kroz Program rada, predviđa i realizuje kompleksne postupke i planirane višegodišnje aktivnosti na istraživanjima, sanaciono-konzervatorskim radovima, prezentaciji i revitalizaciji spomeničkog kompleksa Meduna, kazala je za Portal Analitika rukovodilac projekta, konzervator savjetnik mr Magdalena Radunović.Tokom 2007. godine, izvršeno je fotogeometrijsko snimanje i tom prilikom je urađena 3D digitalna topografska podloga sa integrisanim ortofoto planom i visinskom predstavom cijelog područja. Ova dokumentacija je baza za sva buduća istraživanja, zaštitu i valorizaciju kulturnog dobra Medun.
“Tek nakon toga se pristupilo izradi konzervatorskog projekta i sprovođenja konzervatorskih mjera koje su se odvijale kroz više faza radova. Sprovedene aktivnosti na izvođenju konzervatorsko-restauratorskih radova, imale su za cilj zaustavljanje značajne degradacije graditeljske baštine usljed zapuštenosti, atmosferilija i razornog dejstva vegetacije. Radilo se o veoma složenim i specifičnim radovima, koji po prirodi posla moraju biti nastavljeni u vidu više godišnjih konzervatorsko-restauratorskih kampanja”, navela je Radunović.
Sve konzervatorske mjere sprovedene u toku dosadašnjih radova na graditeljskom ostacima Meduna počivaju na osnovnim principima zaštite kulturnih dobara i usmjerene su ka očuvanju zatečenog stanja i njegovoj konsolidaciji i restauraciji ali samo na potezima na kojima su se, nakon detaljnog istraživanja, utvrdili nedvosmisleni podaci i dokazi o prvobitnom, autentičnom stanju. Samo takvim stručnim pristupom sanacije, koji je i propisan Zakonom o zaštiti kulturnih dobara, ne dovodimo u pitanje istorijsku dokumentovanost kulturnog dobra.
“U okviru dosadašnjih faza izvedeni su sanaciono-konzervatorski radovi na ugroženim bedemima i kulama na kojima su se partije zidnog platna svakodnevno obrušavale prijeteći kolapsom cijele strukture bedema. Izvedeni su sanacioni radovi (konzervacija, konsolidacija i restauracija) na dijelu sjevernih bedema i sjeverozapadne, okrugle kule, zatim na južnom dijelu bedema gdje je u cijeloj visini nedostajao dio zidnog platna u dužini od deset metara, koji je rekonstruisan nakon utvrđivanja originalne trase pružanja zida. Isto tako, izvedeni su konzervatorski radovi u zoni zapadnog i jugozapadnog ugla tvrđavskog perimetra, gdje je stanje zidova bilo alarmantno u mjeri da se zbog ispranosti malternih spojnica mogla vidjeti druga strana, i gdje je usled toga došlo i do djelimičnog obrušavanja i potrebe da se ovaj dio u cjelini prezida. Dakle, nakon sanacije bedema na donjem platou gornje tvrđave, predstoje nam konzervatorski radovi na potezu partija bedema na gornjem platou i okrugle kule na naijsturenijem dijelu akropole kao i cijela sjeverna strana tvrđavskog perimetra“, objasnila je Radunović.
Olovne trake: Da bi se postiglo nedvosmisleno razdvajanje originalnih od restauriranih i rekonstruisanih partija, na svim takvim mjestima su ugrađene olovne trake koje su postavljene u dodirnim spojnicama. Na ovaj način obezbijeđeno je fizičko i trajno obilježavanje mjesta razdvajanja originalnih od rekonstruisanih i restauriranih partija zidnog platna.Konzervatorka savjetnica u JU Muzeji i galerije Podgorice, Magdalena Radunović govoreći za Portal Analitiku podsjetila je i na istoriju današnjeg Muzeja Marka Miljanova, ali i različite faze istraživanja, konzervacije i restauracije, koje se sprovode od 2007. godine.
“U okviru I faze, sprovedene 2011. godine, izvedeni su sanaciono-konzervatorski radovi na najugroženijoj, sjeverozapadnoj kuli čije su se donje partije zidnog platna svakodnevno obrušavale prijeteći kolapsom cijele strukture i ugrožavajući prolaznike ka Medunskoj akropoli. Isto tako izvedeni su konzervatorski radovi u zoni neposredno uz sjeverozapadnu kulu prema kapiji tvrđave gdje su postojala značajna oštećenja gornjih partija okolnih bedemskih zidova. Sprovedene su konzervatorske mjere restauracije starije, četvrtaste kule iz predturskog perioda oko koje je bila ozidana okrugla kula iz turskog perioda. Na ovaj način smo prezentovali obije kule iz različitih vremenskih perioda”, kazala je Radunović.
Kiklopsko zidanje: Radovi u II fazi, 2013.godine, izvođeni su na dijelu zapadnog i južnog bedema gdje je u najnižim zonama sačuvan opus tzv. kiklopskog zidanja, koji bez sumnje pripada antičkom Meteonu.
“Upravo je dio bedema na južnoj strani utvrđenog grada, lociran na teško pristupačnom dijelu brežuljka, izuzetno otežavao rad stručne ekipe. Radovi su izvođeni u dijelu sa masivnim odbrambenim zidovima, građenim isijecanjem i veoma vještim slaganjem velikih kamenih blokova u kiklopskoj tehnici, koji ne pokazuju znake statičke nestabilnosti, ali koji su nadziđivani u srednjovjekovnom i turskom periodu znatno slabijom tehnikom, gdje je došlo do značajnog oštećenja, ispiranja maltera u spojnicama, pa i ispadanja čitavih partija zidnog platna.
Zbog hronološke slojevitosti graditeljskih ostataka, prilikom radova primijenjen je poseban tretman zaštite i konzervacije, uz korišćenje fotogrametrijskih snimaka i 3D digitalne topografske podloge sa integrisanim ortofoto planom i visinskom predstavom spomeničkog kompleksa. U toku radova izrađena je sva potrebna dokumentacija, kako prvobitnog tako i izvedenog stanja, koja je ujedno baza za sva buduća istraživanja, zaštitu i valorizaciju. Zatečeni ostaci uglavnom potiču iz otomanskog perioda, dok se u donjim zonama i unutrašnjosti bedema nalaze ostaci srednjovjekovnog – predturskog perioda vladavine lokalnih feudalaca, a na samoj stijeni, kako smo rekli, mjestimično i djelovi ilirskih kiklopski zidova. Isto tako, izvedeni su konzervatorski radovi u zoni jugozapadnog ugla tvrđavskog perimetra, gdje je stanje zida bilo alarmantno u mjeri da se zbog ispranosti malternih spojnica mogla vidjeti druga strana, i gdje je usled toga došlo i do djelimičnog obrušavanja u toku radova i potrebe da se ovaj dio u cjelini prezida. Kako su na cijelom potezu postojala značajna oštećenja gornjih partija bedemskih zidova, izvršena je njihova konsolidacija, djelimično nadziđivanje i izrada tzv. konzervatorske kape”, navela je Radunović.
Najbolja ilustracija ovog konzervatorskog principa je segment bedema južno od sjeverozapadne, nedavno rekonstruisane kule.
"Na ovom potezu bedem je bio gotovo u potpunosti nestao, tako da se prije početka radova nije mogla odrediti čak ni njegova trasa (trasa u projektu data je hipotetično). Stoga su u toku pripremnih radova izvršena istraživanja i nađeni sačuvani ostaci na terenu koji su dali dovoljno pouzdanih podataka o trasi prvobitnog bedema, kako je to već objašnjeno. Tek nakon utvrđivanja evidentnog i nedvosmislenog dokaza „in situ“ pristupilo se rekonstrukciji, odnosno restauraciji predmetnog segmenta. Podsjećamo da se na sličan način, svojevremeno pristupilo i rekonstrukciji sjeverozapadne kule u I fazi radova, ali tek kada je u stijeni nađeno uklesano zaravnjeno ležište-oslonac zida kule. Sve navedeno je ispitano i dokumentovano u toku konzervatorskog praćenja radova. Na mjestima gdje je za to postojala potreba i relevantni uslovi, odnosno dovoljno pouzdanih podataka pristupilo se rekonstrukciji nedostajućih partija bedemskog zida. Na grafičkim prilozima prateće dokumentacije, između ostalog, prikazane su sve partije gdje ranije nije bilo moguće pouzdano utvrditi da li je rekonstrukcija izvjesna, što je riješeno tek u toku radova”, objašnjava Radunović.
U organizaciji JU “Muzeja i galerija“ Podgorice, realizovala se i III faza konzervatorskih mjera na ovom kulturnom dobru. Radilo se o složenim i specifičnim radovima, tokom kojih su otkriveni neki novi podaci i informacije kao što se to desilo prilikom raščišćavanja južnog dijela bedema u II fazi radova. U okviru III faze konzervatorskih radova na bedemskim zidovima na Medunu, 2013.god., izvršeno je detaljno čišćenje predviđene trase zida sa južne strane, prostor okrugle kule i dio bedema do visine cistijerne.
Radunović naglašava je u okviru treće faze radova ovo raščišćavanje je bilo neophodno radi detaljnog sagledavanja stanja očuvanosti arhitektonskih ostataka i neophodnih arheoloških i konzervatorskih istraživanja.“Konzervatorskim projektom je predviđena sanacija svih destabilizovanih partija zidnog platna, a za dio južnog zida, gdje je došlo do gotovo potpunog obrušavanja bedema u dužini od osam metara, predviđeno je statičko ojačavanje zida posebnim dijelom Projekta. Imajući u vidu da je bedem pretrpio najveća oštećenja na prostoru između trase bedema rađenoj u 2012. godini i polukružne kule, neophodno je bilo otkriti i detaljno očistiti očuvano krunište bedema uz neposredni nadzor arheologa. Na ovom dijelu su, usled seizmičkih pokretanja i uticaja atmosferalija, očuvani djelovi zidnog platna denivelisani. Sanirane su sve destabilizovane partije zidnog platna, a za dio južnog zida, gdje je došlo do gotovo potpunog obrušavanja bedema u dužini od deset metara, nakon detaljnog konzervatorskog istraživanja, sprovedene su konzervatorske mjere restauracije. U toku arheološkog nadzora, prilikom iskopa oko zidova predmetnog poteza pronađeni su, pored keramičkog materijala koji pripada vremenu turske dominacije, i fragmenti karakterističnih amfora rađenih od fino prečišćenje zemlje, oker boje kao i fragmenti skifosa sa tamnom engobom koji pripadaju poznatoj Gnatia keramici. Pored uobičajenog keramičkog materijala nađen je i jedan fragment recipijenta antičke keramičke lampe –žiška koji pripada ilirskom i helenističkom periodu", objašnjava Radunović.
U okviru IV faze konzervatorskih radova na bedemskim zidovima na Medunu, 2015.god., izrađen je Konzervatorski projekt sanacije (konzervacije, restauracije i konsloidacije) jugoistočnog dijela bedema i jugozapadnog zida stare cistijerne i završena njegova realizacija, tj sprovedene su konzervatorske mjere sanacije predmetnog poteza. Konzervatorskim projektom je predviđena sanacija svih destabilizovanih partija zidnog platna, a za dio južnog zida, gdje je došlo do gotovo potpunog obrušavanja bedema u dužini od pet metara, predviđeno je statičko ojačavanje zida.
Neophodno je bilo otkriti i detaljno očistiti očuvano krunište bedema uz neposredni nadzor konzervatora. Na ovom dijelu su, usled seizmičkih pokretanja i uticaja atmosferalija, očuvani samo temelji dijela južnog bedema. Radi rekonstrukcije obrušenog, zidnog platna ovih djelova bedema izvršeno je prikupljanje kamenih blokova i sitnijeg kamenog materijala obrušenih djelova zida ispod bedema i njihovo iznošenje i priprema za ponovnu ugradnju prilikom rekonstrukcije oštećenog zida. Predmetni potez je obuhvatao i cijelo južno zidno platno iznad cistijerne
Novi radovi: Ove godine počelo je izvođenje radova na sanaciji, konzervaciji i rekonstrukciji prilazne staze tvrđave Medun. Izrađen je Konervatorski projekat sanacije prilaznog puta sa sanacijom potpornih zidova, izradom i postavljanjem ograde na opasnim mjestima i sa definisanjem i uređenjem staze, koja će od donjeg platoa voditi do okrugle kule na najvišoj tački utvrđenja.
Radi se na čišćenju kamenih potpornih zidova od rastinja i urušenog kamenog materijala i zemlje; demontažu, obilježavanje, čišćenje i skladištenje kamenih blokova; prikupljanje, iznošenje i identifikacija kamenih blokova i sitnijeg kamenog materijala; čišćenje prikupljenih kamenih blokova i sitnijeg kamenog materijala i njihova priprema za ponovnu ugradnju; Izrada metalne cjevaste skele uz potporne kamene zidove staze.
Takođe, predviđeno je i izvođenje zemljanih radova koji će podrazumijevati skidanje humusa sa potpornih kamenih zidova staze; skidanje zemlje i manjih kamenih komada ispod planirane staze, nasipanje, nivelisanje i nabijanje tampon sloja pijeska, kao podloge za kaldrmisanje prilazne staze.
Takođe, radiće se na betoniranju sloja betonske podloge i betoniranje armirano-betonskih partija potpornih zidova prilazne staze, dok će zidarski kamenoklesački radovi podrazumijevati rekonstrukciju labilnih partija postojećih kamenih potpornih zidova staze, uz izradu foto i grafičke dokumentacije i njihovo ponovno zidanje; rekonstrukciju i nadziđivanje obrušenih nedostajućih partija potpornih zidova sa originalnim obrušenim kamenom u slogu i sa fugama, po uzoru na postojeći i u produženom malteru; zidanje parapatnog ogradnog zida staze sa prikupljenim i sortiranim obrušenim kamenom, u produženom malteru sa uvučenim fugama i sa izradom konzervatorske kape; nabavku i ugradnju olovnih traka za obilježavanje spojnica, postojeće od rekonstruisane gornje partije potpornih zidova; kaldrmisanje prilazne staze sa lomljenim kamenom srednje i sitnije veličine.
Takođe, rekonstrukcija će podrazumijevati i bravarske radove: Izradu i ugradnju metalne ograde na ozidanom parapetnom zidu, kao i nabavku, sječenje i vezivanje armaturnih šipki i armaturne mreže, za konstruktivnu sanaciju kamenih potpornih zidova.
Sagovornica Portala Analitika naglašava da je u pitanju složen posao. Odgovarajući na pitanje da li se radovi na Medunskom kompleksu mogu dovesti do finalne faze i njegove prezentacije kao pozitivnog primjera u zaštiti kulturnih dobara, Radunović kaže:
“Nema sumnje da će to biti, samo ako bude sredstava da se ovi radovi koji se izvode u kontinuitetu finalizuju.”
Autori Konzervatorskih projekata sanacije na kulturnom dobru Medun su – za I i II fazu prof.dr Ilija Lalošević, dipl.inž.arh, i mr Magdalena Radunović, dipl.konzervator-restaurator, za III, IV fazu prof.dr Goran Radović, dipl.inž.arh, i mr Magdalena Radunović, dipl.konzervator-restaurator .
Ivan KERN
