Sudbina manastira Sv. arhanđеla Mihaila do današnjih dana nosi u sebi mnogo istorijskih nepoznanica, ponajprije zbog nedovoljnog istorijskog arheološkog istraživanja. I pored toga što postoji obimna građa o njemu.
O srednjevjekovnom položaju manastira Sv. arhanđеla Mihaila i njegove okoline, pisanim i materijalnim tragovima u Istoriji Crne Gore postoji obimna odrednica.
Ona vezuje istorijski cijeli ovaj kraj za Dukljansku župu Grbalj.
“Budva sе u pojеdinim istorijskim momеntima vеzivala i za susjеdnu župu Grbalj. Tako, na primjеr, Budvom i Grbljеm jе, prеma glavi XLI Barskog rodoslova, upravljao Bodin još za života kralja Radoslava, kao svojim posjеdom. Župa Grupuli, današnji Grbalj — dobio jе imе od antičkog grada Acruvium, što nе znači da sе Agruvij nalazio u Grblju. Župa sе protеzala u pravcu sjеvеrozapad-jugoistok od polja u zalеđu Budvе do polja uz morе, u dnu Tivatskog zaliva (danas sе ovo poljе naziva samo Župa). Planinе su odvajalе župu od mora.
Župa ima nеkoliko plodnih srеdišta. Na sjеvеrozapadu oblast Brda a na jugoistoku Mrčеvo poljе, kod Budvе. U donjеm Grblju mеđu planinama nalazе sе plodni dolovi, a naročito oko Bigova, pogodnoj prirodnoj luci (dio zaliva Traštе); ovdjе ima znatnih arhеoloških ostataka iz rimskе еpohе, tako da postoji mogućnost da sе ovdjе nalazio antički Acruvium. Cеntar župе bio jе oko današnjеg sеla Vranovića, gdjе, kraj crkvе sv. Stеvana/ima fragmеnata prеromanskе plastikе. Sa ovе crkvе vjеrovatno potičе latinski natpis sa počеtka IX vijеka o podizanju crkvе sv. Stеvana od stranе ktitora Huroga i Danе. Kroz župu jе prolazio put koji jе Budvu vеzivao sa Kotorom prеko prеvoja Trojicе, dok sе prеtpostavlja da sе jеdan krak od Trojicе odvajao prеko Kavča za Tivat. Kao najzapadnija dukljanska župa, Grbalj jе isto toliko bio vеzan i za Travuniju, tj. za susjеdnе travunskе župе Risеnu, Dračеvicu i Konavlе. To sе vidi iz podjеlе državе poslijе smrti kralja Vojislava, koji jе ostavio Gojislavu i Prеdimiru Travuniju i Grbalj.
Ka župi Grblju gravitirala su tri mala ostrva u Tivatskom zalivu: Prеvlaka, Gabrio (Stradioti, Sv. Marko) i Otok. Prеvlaka (Traiectus) jе ostrvo spojеno uzanim jеzičkom sa kopnom prеko koga sе možе prеgaziti.
Prеma Barskom rodoslovu, lеgеndarni hromi Lеgеč sa žеnom Lovicom jе stolovao u Kotorskom zalivu „in loco Traiectus", gdjе jе imao utvrđеnjе i dvor. Ova vijеst Barskog rodoslova arhеološki nijе potvrđеna, jеr ostaci nеkog utvrđеnja i dvora na Prеvlaci nisu nađеni.
Kada jе na Prеvlaci osnovana bеnеdiktinska opatija sv. Arhanđеla Mihajla, nе zna sе, ali sе prvi put pominjе kao Tumba sancti Archangeli 1124. godinе.
Kasnijе jе na ovom mjеstu osnovana zеtska pravoslavna еpiskopija. Arhеološka iskopavanja su pokazala da sе ovdjе ranijе nalazila nеka prеromanska crkvеna građеvina, vjеrovatno iz X vijеka, sa bogatim kamеnim crkvеnim namjеštajеm. Na susjеdnom ostrvu Gabrio nalazila sе nеkad crkva sv. Gavrila, u kojoj jе poginuo kralj Dragimir; po njoj ostrvo i nosi imе. Crkva sе javlja na starijim kartama Bokе Kotorskе, ali joj danas nеma arhеološkog traga. Ova grupa ostrva komunicirala jе sa Kotorom prеko Kavča i prеvoja na Trojici, ali jе mogućе da jе postojao i put oko poluostrva Vrmca, jеr jе ova obala, sudеći po značajnim crkvеnim spo-mеnicima, očiglеdno bila dosta nasеljеna. Najbližе nasеljе bilo jе Tivat. O starosti Tivta u srеdnjеm vijеku govori jеdino donatorski natpis đakona Albеlina, sina Bеrgolina sa crkvе sv. Srđa, Nikolе i Dimitrija na Đurđеvom brdu iznad Tivta, koji sе možе datirati u drugu polovinu IX vijеka.
Kult Sv. Mihajla jе imao uglеdan cеntar, porеd poznatе dvorskе kapеlе u Stonu, koju jе podigao (ili obnovio) kralj Mihajlo, na Prеvlaci kod Tivta, gdjе sе poslijе razvila pravoslavna zеtska еpiskopija. Iako izrazito istočni, kult arhanđеla Mihajla još od V vijеka uzima dubokog korijеna na zapadu Evropе, prеko nadalеko čuvеnog svеtilišta na Montе Gargano u Južnoj Italiji.
No, svеtilištе na Prеvlaci sе od 1124. godinе (prvi pomеn) naziva S. Michael de Tumba nе po uzoru na svеtilištе na Montе Gargano, vеć na normadijski cеntar kulta arhanđеla Mihajla kod Avranša Mont San Michel- osnovan 709. godinе, koji sе naziva još mons Tumbae ili Tomba. Ova vеza sе ipak mora protumačti posrеdstvom južnе Italijе gdjе su bеnеdiktinci održavali vеzu izmеđu Normandijе i južnе Italijе, sa jеdnе stranе, i južnе Italijе i istočnе jadranskе obalе, sa drugе.”
Pisani tragovi: Kada se radi o pisanim tragovima vezanim za dukljanski period Prevlake i Crkve sv. Mihaila posredno je sačuvana povelja dukljanskog kralja Đorđa Bodinovog Vojislavljevića iz 1115. godine kojom on poluostrvo Prevlaku i Crkvu Sv. Mihaila na njemu poklanja u nasljedstvo Kotoranima. Da je Prevlaku Kotoranima poklonio dukljanski kralj Đorđe, svjedoči povelja koju je Kotoranima izdao srpski kralj Stefan Radoslav 1230. godine. Njegovu povelju u dva navrata potvrdio je srpski car Dušan kao i njegov sin Stefan Uroš.
Zanimljivo je da je i prije više od 110 godina Mladen Crnogorčević, koji je sakupio i objavio u arheološkom časopisu Starinar iz 1902. godine, arheološke podatke i predanja o manastiru Arhanđela Mihaila na Prevlaci, prepoznao i zapisao mnoge interesantne podatke vezane za dukljanski period Prevlake.
Možda je najinteresantniji da je do prije stotinak godina postojao i bio prepoznat sarkofag u kome je bio sahranjen jedan kralj Duklje na Prevlaci. Taj sarkofag je prema Crnogoreviću prenesen sa Prevlake na Opatovo, gdje je bio u sekundarnoj namjeni kao posuda u proizvodnji maslinovog ulja.
Šta piše Crnogorčević: U radu “Arhitekturni fragmenti na Prevlaci”on piše:
“ Služi takođe kao uljana kamenica (u koju se sliva dvadeset barela) grobnica, danas na Opatovu, na koju je bio sveden poklopac. Pričaju da je u njoj bio ukopan kralj Dragutin, kojega kosti su u grobnicu našli.Nego to se kosi istorijskoj istini koja tvrdi da je kralj Dragutin umro u Sremu 1316. godine.
Ovde je narod pobrkao imena. U grobnici je naime bio ukopan kralj Dragomir (sestrić kralja Vladimira), koga Kotorani ubiše u crkvi sv. Gavrila na Stradiotima. I već iz toga vidimo da je crkva sv. Gavrila osnovana prije manastira Prevlačkog.” piše Crnogorčević u Starinaru 1890. godine”.
Ali izgleda uzalud, jer ovovremeni istoričari izgleda da čitaju samo ono što im odgovara a što oni ne pročitaju – nije ni napisano, džaba slova.
Tako možemo pročitati intervju na http://www.koreni.rs/zabranjena-arheologija-i-istorija-srba/ dr Đorđa Jankovića, stručnjaka za srednjovekovnu arheologiju, utemeljivača ranovizantijske, ranoslovenske i ranohrišćanske arheologije u Srbiji.
Na vrlo inventivno i nepristrasno ptanje –Vaša monografija „Srpsko pomorje od VII do X stoleća“ je arheološko viđenje prošlosti jednog dela nekadašnje srpske države, Pomorja, dakle, oblasti od ušća Drima do ušća Cetine. Na neki način, knjiga je i odgovor na brojne naučno neutemeljene publikacije o navodnoj posebnosti Crne Gore u odnosu na Srbe i Srbiju u srednjem veku. O čemu je tu zapravo reč?- istoričar Janković se potrudio da da jedan naučan, nepristrasan odgovor i uspio je da doda još poneku istorijsku činjenicu protiv “posebnosti Crne Gore u odnosu na Srbe i Srbiju u srednjem veku”. Zna naučnik, tom materijom se bavio cijeli svoj radni vijek.
“S jedne strane je bilo i moguće, i potrebno da se srede podaci iz Zete ili Dioklitije, kojih ima više raspoloživih nego za druge delove srednjovekovne Srbije. Zeta, kao i Trebinje, imali su jedno vreme ulogu prestonih mesta Srbije, zbog svog položaja uz more i pomorskih veza sa Vizantijom i Italijom. Kasnije je ulogu posrednika sa zapadom preuzeo Dubrovnik.S druge strane, rimokatolička politika je, i pod Venecijom i pod Austrougarskom, nastojala da latinizuje primorje, kao i u rimsko doba, kao što, uostalom, to rade i danas. Zato im je potrebno da dokažu, kao i na Kosovu i Metohiji, da su tu Nemanjići stigli kao okupatori. I za jednu i za drugu stranu, ključni dokazi nalaze se u crkvama.
Pre više od 110 godina Mladen Crnogorčević je sakupio i objavio u arheološkom časopisu Starinar iz 1902. godine, arheološke podatke i predanja o manastiru Arhanđela Mihaila na Prevlaci, nekad zvanom Ilovica, u kome je bilo sedište Zetske episkopije, i gde su kaluđere otrovali Latini da bi zatrli manastir i dokopali se njegovih imanja.
Onda je don Ivo Stijepčević objavio studiju da bi dokazao da je tamo bio rimokatolički manastir, u koji su pravoslavni naknadno smestili sedište Zetske episkopije, to jest da su manastir oteli rimokatolicima. To je prihvatila istoriografija, i otuda u Istoriji srpskog naroda i Istoriji Crne Gore možete naći stav da se manastir ugasio sam od sebe, a da se zetski mitropolit povukao ka turskoj granici, valjda sa navodno tuđeg, latinskog tla, što je apsurdno.
Posle prvih iskopavanja 1956–1957, manastirska zemlja je nacionalizovana, a to izvanredno važno istorijsko mesto je preimenovano u „Ostrvo cvijeća“. Prilikom izgradnje turističkih objekata u ime „viših ciljeva“ uništavani su rimski objekti. Kada sam na Prevlaci počeo reviziona iskopavanja 1997. godine, pokazalo se ne samo da je Crnogorčević bio u pravu, već i da je to s pravom bio najugledniji manastir kod Srba, sa opipljivom crkvom iz III stoleća, a koji je bio pust od arapske najezde 866. godine do obnove u vreme svetog Save, kao i da je za Kotor, tada rimokatolički, bio izvor građevinskog materijala pre obnove.
Ishodi istraživanja su bili prikazani na izložbi otvorenoj u Muzeju grada Beograda, zatim u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu, u Herceg Novom i Trebinju.Ta otkrića su pala u nezgodan trenutak za stvaranje crnogorske nacije, tako da je napisana jedna knjižica kojom su ponovljeni stavovi Stijepčevića.
U mojoj knjizi o Pomorju su izložene sve meni tada raspoložive činjenice; knjiga je tehnički daleko od savršene, ali je na jednom mestu sakupljen najveći deo otkrivene arheološke građe i povezan u slovesnu celinu, sa tumačenjem niza pojava iz prošlosti oko kojih postoje nedoumice ili sporenja, kao što je početak srednjovekovnog prisustva Srba u Pomorju, takozvani Romani, zatim Crvena Hrvatska. Iz zaborava su se pojavile naša prošlost i kultura, crkve i manastiri VII stoleća, dvorci srpskih kneževa, stara država.
Od objavljivanja knjige je prošlo pet godina, a nastavak iskopavanja je pokazao da su temelje crkve obnovljene u doba svetog Save, sagradili Srbi u vreme cara Iraklija u VII stoleću. To je najveća istražena crkva tog doba i potpuno menja sliku o takozvanom „mračnom“ srednjem veku kod Srba. To je i tada bio manastir, veliki, dakle i središte kulture, pismenosti, mesto odakle su išli misionari u druge slovenske zemlje, sve do Rusije. Pored toga, otkrili smo i grobove naglo umrlih kaluđera sredinom XV stoleća; bilo je tu gvozdenih vrhova strela među kostima, ali tek predstojeća antropološka i hemijska analiza treba da pokaže da li su otrovani ili pobijeni.”
Radovi Mladena Crnogorčevića u naučnoj obradi stručnjaka ostanu “okrnjeni” za mnogobrojne podatke do kojih je on tada na Prevlaci došao. I zapisao. Ono što je vidio i čuo.
Izgleda da je od njegovog vremena pominjanje Duklje, Popa Dukljanina, dukljanskih kraljeva u prepisu postalo nešto drugo, ili još bolje, ako ga savremeni srpski istoričari ne pomenu, onda toga pomena nije ni bilo.
Falsifikati crnogorske istorije: Božidar Šekularac pišući o falsifikatima crnogorske istorije kaže:
“Poznato je da mnogi svojataju crnogorsku istoriju i kulturu radi svojih ciljeva, pa otuda dolazi do apsurdnih konstatacija i pojava da najistaknutije ličnosti crnogorske istorije postaju svojina drugih. Ovdje se ne preza ni od falsifikata. Kroz vjekove falsifikovanje je bilo strogo kažnjivo, a danas se njime mnogi nekažnjeno koriste radi svojatanja crnogorske prošlosti i kulture.
Izgleda da nigdje kao u Crnoj Gori ne postoji takva potreba da se govori o falsifikatima i falsifikovanju istorije.
Nijednoj državi i ni jednom narodu kao Crnoj Gori i Crnogorcima nijesu tako drastično i sudbinski raznovrsni falsifikati ugrozili sve, pa i goli opstanak. Falsifikovali su izvanjci i stranci, ali i sami Crnogorci. Zavisno iz koje sredine su dolazili, falsifikatori su imali različite forme rada, ali im je cilj bio isti. Crnogorske zablude i iluzije drugi su umjeli da iskoriste i pretvore u svoje dragulje istorije i kulture.
Nažalost, krivotvorili su i naučni autoriteti. Da i ne nabrajamo svu onu tzv. istoriju koja je pisana na osnovu predanja, koju je zapisivao svako po svome, i na koju se mnogi danas pozivaju. Zasad nam jedino ostaje da identifikujemo falsifikate i falsifikatore, da markiramo izmišljotine rašljama naučnih saznanja, naučne istine i nepotkupljivog naučnog suda. Crna Gora je dugo bila nezaštićena od raznih nečistih sila, pretrpjela mnoge teške i sudbonosne godine i sve njih preživjela, i opet nekim čudom postoji.
Ta i takva Crna Gora, koja je sebe odbranila bezbroj puta, mora naći načina da se brani i odbrani i od falsifikatora svake vrste. To će biti uspješno samo ukoliko se publikuje arhivska građa i knjige potvrđene naučnom istinom, uz razobličavanje lažnih mitova i falsifikata.
Falsifikovalo se sve i svašta. Oni lingvistički falsifikati spadaju među najstarije. Pomenimo samo pokušaje zatiranja tragova dukljansko-crnogorske prošlosti (Duklja, Gradina, Prevlaka...) falsifikovanjem povelja. S druge strane, sve ono što afirmiše crnogorsku prošlost proglašava se falsifikatima (primjer Vranjinske povelje iz doba Nemanjića, Lokrumske i Mljetačke povelje iz doba Vojislavljevića itd.).
Uostalom, motiv je poznat: sve ove povelje jasno ukazuju da je Duklja država dukljanskih Slovena, sa svojim kraljevima i dinastijom Vojislavljevića. Nije onda čudno što se o njima zna malo, čak i dobar dio nastavnika, jer jednostavno o tome nijesu učili. Za Balšiće, Crnojeviće i Petroviće, slavne crnogorske dinastije, obično se govorilo i pisalo da su "doseljene iz Bosne, Albanije, Kosova itd.", iako su njihovi počeci iznenadni i sa dosta nepoznanica u generalogiji. Ali, jedno je sigurno: nikakav doseljenik, odnosno po savremenom terminu "izbjeglica", nije se mogao nametnuti za vladara crnogorskog naroda i države. To je morao biti ugledni domaći vlastelin sa autoritetom u narodu.
Crnogorci se ne smiju protiv falsifikata boriti falsifikatima, ni svoga ni tuđega, jer su "u lažima kratke noge". Zalažimo se za istinu o svojoj prošlosti. Crnoj Gori su dovoljne njena tradicija, sopstvena prošlost i kultura. Ne treba joj ništa što nije njeno.”
Prevlački master plan: Danas se ostaci manastira Sv. arhanđеla Mihaila spremaju za još jednu građevinsku i vlasničku rekonstrukciju koje su ga izgleda pratile kroz vjekove.
Iako je bio Zakonom zaštićen spomenik kulture, ostaci manastira su 2002. godine volšebno promijenile vlasnika.
Tadašnji savezni ministar odbrane i funkcioner Socijalističke narodne partije Velimir Radojević, proslavio se pri kraju svog mandata darežljivošću na račun Crne Gore. Odlučio je, ni manje ni više, nego da Srpskoj pravoslavnoj crkvi ustupi Ostrvo cvijeća kod Tivta, zakonom zaštićeni kulturni spomenik. U stvari, riječ je bila o trampi, ali za bezvrijedno zemljište u vlasništvu SPC, na lokalitetu Prijevor u Grblju.
Kako je vojska postala suvlasnik Ostrva cvijeća: Tako su Vojska i Srpska crkva 12. decembra 2002., u Beogradu, sklopili ugovor po kome SPC postaje vlasnik jugo-zapadnog dijela Ostrva cvijeća, oko polovine ove atraktivne turističke destinacije, a zauzvrat dobija pustaru u zaleđu. Ugovor je sklopljen šest dana pošto je usaglašen konačan tekst Ustavne povelje nove državne zajednice Crne Gore i Srbije.
Tako da je čim je stekla vlasništvo MCP SPC pored ostataka manastira Sv. arhanđеla Mihaila na vrhu Ostrva cvijeća dogradila objekat, vjerovatno konak, od preko 500 kvadrata.
Ali izgleda da se crkveni master plan dogradnje na ovom zaštićenom kulturnom dobru tu neće zaustaviti.
Naime krajem prošle godine Ministarstvo održivog razvoja i turizma (MORT) izdalo je Mitropoliji crnogorsko-primorskoj (MCP SPC) urbanističko-tehničke uslove (UTU) za izgradnju manastirskog kompleksa na Prevlaci kod Tivta. Kako se moglo pročitati izdavanje UTU je bio prvi korak za dobijanje građevinske dozvole za veliki manastirski kompleks, koji MCP SPC želi da napravi na četvrtini ukupne površine Prevlake, na zapadnom dijelu ostrva.
Danas na linku: http://opstinativat.com/index.php?option=com_content&view=article&id=2488:rekonstrukcija-i-obnova-manastira-sv-arhangela-mihaila-na-poluostrvu-prevlaka&catid=9&Itemid=101&lang=en može se naći obavještenje i dokumentacija kojom se ta gradnja finalizuje. Predviđena je dogradnja i rekonstrukcija na sačuvannim temeljima manastirskog kompleksa na Prevlaci. Na kulturnom dobru čija se istorija može pratiti milenijumima unazad.
U dokumentaciji se može pročitati da je “NOSILAC PROJEKTA: SPC, MITROPOLIJA CRNOGORSKO PRIMORSKA, CETINJE”, da je “NAZIV PROJEKTA: „Rekonstrukcija i obnova manastira Sv. Arhangela Mihaila na poluostrvu Prevlaka“”,da je -“Manastir trenutno u ruševinama, a na ostacima konaka sa jugozapadne strane podignuti su u 19 i 20 vijeku manastirski konaci u kojima se trenutno odvija manastirski život. Velika crkva iz VI-VII vijeka je sačuvana samo u temeljima, a bogosluženja se odvijaju u maloj crkvi Sv. Trojice koja se nalazi izvan užeg kruga originalnog manastira. Prostor lokacije projekta je teren na kome se nalaze ostaci stare crkve, čija je rekonstrukcija planirana uz dogradnju konaka koji se već nalazi na lokaciji. Manastirski kompleks je u neposrednom susjedstvu sa zonom turizma visoke kategorije.”
Da se sve to sprema na crnogorskom kulturnom dobru zakonom zaštićenom nećete pročitati. Nije po crkvenom master planu.
Ivan KERN
