Piše: Mila BRNOVIĆ
Ravnopravnost žena u zakonodavnoj vlasti, prevashodno odslikana zastupljenošću na partijskim listama koje dovode do mjesta u Skupštini Crne Gore i lokalnim parlamentima, dovodi se u vezu sa omogućavanjem i zaštitom niza ljudskih prava i principa. Ova prava su sadržana u mnogim međunarodnim dokumentima, koja je Crna Gora, kao članica UN i buduća članica EU, obavezna da poštuje. U ova dokumenta se ubrajaju Povelja Ujedinjenih nacija (princip prava na jednakost muškaraca i žena i zabrana diskriminacije), Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima kao i Konvencija o političkim pravima žena koja grantuje ženama pravo da biraju i budu birane na javnu funkciju i pravo na vršenje javne funkcije. Posebno mjesto zauzima Konvencija o eliminaciji svih formi diskriminacije žena (CEDAW), koja obavezuje potpisnice da obezbijede svojim građankama ravnopravan status i jednako učešće u političkom životu na državnom i međunarodnom nivou. Ova Konvencija je značajna po tome što ima svoj Komitet za implementaciju, koji detaljnije definiše specijalne mjere za ostvarivanje ravnopravnosti polova u političkom aktivizmu i vrši periodične analize stanja u državama potpisnicama. Posljednja analiza za Crnu Goru je realizovana 2011. godine sa setom preporuka koje su jasno ukazale na nepotpun zakonski okvir te zahtijevali hitne izmjene u oblastima izbornih procedura, uspostavljanju sistema kvota i imenovanju žena na javne funkcije. Osim UN, Savjet ministara Savjeta Evrope takođe igra značajnu ulogu u ovom polju i svojim periodičnim preporukama utiče na balansiranje zastupljenosti polova u donošenju odluka u javnom i političkom životu, ne samo za države-članice EU već i za države kandidatkinje.
Kada su žene dobile prava: Konvencija o političkim pravima žena je donijeta 1953. a CEDAW tek 1979. Međutim, prva značajna ravnopravnost žena i muškaraca u političkom životu u obliku prava glasa žena se u Crnoj Gori rađa već 1946. godine, kada se u Ustavu Federativne Narodne Republike Jugoslavije navodi: „Žene su ravnopravne sa muškarcima u svim područjima državnog, privrednog i društveno-političkog života”. Da li ovo znači da je Crna Gora bila ispred vremena i drugih „civilizovanih“ država? U neku ruku i jeste, jer žene pravo glasa, na primjer, u Švajcarskoj i Lihtenštajnu dobijaju tek 1971. odnosno 1984. godine. Ali, ispostavlja se da crnogorske poslanice, na prvim izborima nakon donošenja Ustava SFRJ, dobijaju tek 2,8% mjesta. Ovaj broj je, za proteklih 70 godina, varirao u oba smjera, da bi dostigao današnjih 17,28%. Naravno, ne postoji tačan, međunarodno dogovoren prag zastupljenosti ženskih predstavnika u državnim skupštinama. Mnoge zemlje, naprednije od Crne Gore, kubure sa manjkom poslanica – SAD (17,8% u donjem, 20% u gornjem domu), Velika Britanija (22,5% i 22,6%), Kanada (24,7% i 37,9%. Interesantno, u samom vrhu ove liste se nalaze države kao što su Ruanda, Kuba, Senegal, Južna Afrika i Nikaragva). Dakle, dok rezervisanje standardnog broja sjedišta u skupštini isključivo na osnovu pola može biti i kontra-produktivno i donekle nedemokratski, regulisanje zastupljenosti polova na izbornim listama i unutar partijskih struktura je poželjno i obavezno, radi pružanja jednake šanse ženama da budu birane. Tako je nastao sistem kvota, regulisan pravnim posebnim mjerama, sa kojima Crna Gora ima interesantno iskustvo.
Šta kažu pravne norme: Ove pravne posebne mjere se donose u okviru legislative kojom se reguliše zastupljenost i ravnopravnost polova u Crnoj Gori u svim sferama javnog i političkog života. Kada je zakonodavna vlast u Crnoj Gori u pitanju, ona se regulišem nizom zakona usvojenim nakon donošenja Ustava 2007. godine, i to prevashodno Zakonom o izboru odbornika i poslanika i Zakonom o rodnoj ravnopravnosti, a u određenim segmentima i Zakonom o zabrani diskriminacije, Zakonom o radu kao i Zakonom o lokalnim skupštinama i Zakonom o političkim partijama.
Najvažniji strateški dokument u ovoj oblasti je Nacionalni akcioni plan za postizanje rodne ravnopravnosti 2013-2017. Prva značajna izmjena povoljna po zastupljenost žena se desila 2011. godine, kada je izborni zakon izmijenjen da obavezuje 30% kandidata manje zastupljenog pola na kandidatskim listama partija. Statističko upoređivanje izbornih rezultata prije i posle izmjene ovog zakona zaista pokazuje određene rezultate. Nakon uvođenja kvote od 30%, broj žena u Skupštini Crne Gore je porastao sa 13,6% na današnjih 17,28% (prema rezultatima posljednjih izbora 2012. godine). Na opštinskom nivou, prije 2011. godine, prosjek žena u lokalnim opštinama je iznosio svega 12,71%. Nakon 2011. godine i lokalnim izborima u 8 opština, ovaj udio se povećao na 23,46%.
Kvota od 30 odsto: Ipak, kvota od 30% sama po sebi nije bila dovoljna da obezbijedi ravnopravno učešće žena. Političke partije su iskoristile način da zaobiđu ovu obavezu tako što su tih 30% žena kandidata stavljali na dnu liste, što bi u konačnoj selekciji dodjeljivanja dobijenih mandata kandidatima značajno umanjilo broj poslanica i odbornica. Zato je 2014. godine donijeta nova odredba: osim 30% kandidatkinja, svaka četvrta osoba, redosljedom partijske liste, mora biti osoba manje zastupljenog pola (mada je prvobitna inicijativa bila da to bude svaka treća). Osim toga, u članu 104 nakon stava 2 dodata su dva nova stava: ,,...ako mandat prestane odborniku, odnosno poslaniku iz reda manje zastupljenog pola, umjesto njega izabraće se prvi sljedeći kandidat na izbornoj listi iz reda manje zastupljenog pola. Ako na izbornoj listi sa koje je odbornik, odnosno poslanik izabran nema više kandidata manje zastupljenog pola, izabraće se onaj kandidat koji je sljedeći prema redosljedu na listi” U prevodu, izabrana poslanica ili odbornica se ne može zamijeniti poslanikom ili odbornikom ukoliko na listi ima još kandidata ženskog pola. Ovo značajno smanjuje prostor za manevar i manipulaciju političkih partija da koriste politički najpodobnije kandidate, bez obzira na pol. I zaista, rezultati lokalnih izbora 2014. u 14 opština, gdje su se po prvi put primjenjivale posljednje izmjene izbornog zakona, pokazuje porast zastupljenosti žena na 26,52%.
Nažalost, ova brojka ne odslikava i značajan kvalitativni pomak. Iako se broj žena u lokalnim skupštinama u 2014. godini u odnosu na broj prije 2011. godine skoro duplirao (sa 13,6% na 23,8%, odnosno 26,5% sa 14 najnovijih opštinskih izbornih mjesta), ključni položaji poput predsjednika opštine i potpredsjednika i predsjednika skupštine i dalje ostaju van domašaja žena: samo 6 žena od 78 osoba, uključujući gradonačelnicu Kolašina, jedinu predsjednicu neke opštine u Crnoj Gori. Predsjednica skupština opština je samo dvije, u odnosu na 21 predsjednika, dok je potpredsjednica opština samo 3, u odnosu na 33 potpredsjednika.
Stoga, uprkos solidnom učešću žena među zaposlenima u lokalnim samoupravama, njima uglavnom pripadaju pozicije pomoćnog osoblja, dok su stvarni položaji vlasti i moći uglavnom u rukama muškaraca. Slična situacija je i u tijelima Skupštine Crne Gore, gdje je bilo pomaka u prethodnom periodu, ali i dalje samo u Odboru za ravnopravnost polova ima više žena nego muškaraca, dok u nekim izuzetno važnim tijelima, poput Odbora za ekonomiju, finansije i budžet i Komisija za praćenje i kontrolu postupka privatizacije, žena uopšte nema! Tekuća, 2016. godina donosi nove parlamentarne izbore i niz lokalnih, na kojima će nove izmjene izbornog zakona imati još izazovniji test u unapređivanju stope zastupljenosti žena u zakonodavnoj vlasti Crne Gore.
Šta je dovelo do ovakvog stanja: Zašto se čini da političke partije nevoljno uključuju žene i pronalaze različite načine da zaobiđu nametnute kvote, te se moraju uvoditi posebni amandmani radi sprječavanja mahinacija sa zastupljenošću žena u izbornim listama?
Dio odgovora se nameće sagledavanjem ukupne slike crnogorskog, još uvijek patrijarhalnog društva, i relativno je jednostavno zaključiti zašto imamo odnos 7:3 u korist muškaraca u politici. Dakle, prevashodno su prisutne percepcije da je lakše pronaći osobu muškog pola koja će biti dovoljno posvećena političkom angažmanu. Istraživanje Evropskog pokreta u Crnoj Gori, potvrdilo je prisutnost brojnih stereotipa koji ne idu u prilog procesima političkog osnaživanja žena. Istraživanje je pokazalo da 87% građana vjeruje da je prihvatljivije da se muž bavi politikom ukoliko dijete ima manje od tri godine, a čak 38% ako je dijete punoljetno. Istraživanje CEMI-ja pokazuje da je ova dvostruka opterećenost u privatnom-javnom životu žene upravo i najveća prepreka za politički angažman žena, a pomenuti su još i mentalitet/stereotipi i ekonomska zavisnost žene od muškarca. Čak 72% ispitanika smatra da postoji jasna podjela na „muške“ i „ženske“ poslove. Značajna većina ispitanika, oba pola, smatra da mnogo veću šansu za uspjeh žene u politici imaju mlađe i neudate žene, što implicira percipiranu korelaciju fizičkog izgleda i spoljašnjosti žene sa napredovanjem na radnom mjestu kao i na nemogućnost usklađivanja biološke reproduktivnosti žene sa njenom karijerom i ambicijama.
Trenutno stanje: Ovakvi i slični stavovi enormno doprinose trenutnom stanju u kom žene čine većinu stanovništva u Crnoj Gori – 50,6% i uspješnije završavaju fakultete – 60.5% u odnosu na muškarce (39,5%) a ipak, imaju samo 14 predstavnica od 81, što nas svrstava na 95. mjesto u svijetu. Predsjednik crnogorskog parlamenta je muškarac, kao i sva tri potpredsjednika. U samo jednom mandatu, od uspostavljanja višeparlamentarne demokratije, crnogorski parlament je imao predsjednicu. Uprkos svemu, mora se postaviti sasvim legitimno pitanje: zašto je ovo loše? Ako neko izražava interesovanje za bavljenje politikom i svojim kvalifikacijama zaslužuju da uđe u izbornu listu a kasnije i u Parlament ili lokalni odbor, zašto voditi računa da li je ta osoba gospodin ili gospođa/ica?
Praksa u svijetu pokazuje da zakonodavna vlast sačinjena isključivo od muškaraca nije u mogućnosti da adekvatno odgovori na sve potrebe građana i da jedino atmosfera u kojoj muškarci i žene ravnopravno dijele moć i uticaj može dovesti do adekvatnih i promišljenih spoljnih i javnih politika. Studije pokazuju da su u razvijenim i industrijalizovanim zemljama, upravo žene bile te koje su se u parlamentu izborile za zaštitu temeljnih ljudska prava, jednakost i socijalne politike. Na kraju, svaka uspješna žena u politici i javnom životu predstavlja izvor inspiracije i samopouzdanja za mlade građanke Crne Gore i čini nas korak bliže ostvarivanju ravnopravnosti građana i građanki u Crnoj Gori koja prevazilazi deklarativno ispunjavanje pravnih normi međunarodnih organizacija.
(Autorka je program koordinatorka u Evropskom pokretu u Crnoj Gori)
