Piše: Ana NOVAKOVIĆ
Finansiranje NVO iz javnih fondova još uvijek je, makar u Crnoj Gori, puno kontroverzi i dilema. Neka od pitanja koja gotovo uvijek prate ovu temu su:
Da li je Vlada uopšte u obavezi da podržava projekte NVO? Da li organizacije koje dobijaju sredstva od Vlade i opština time umanjuju svoju nezavisnost u djelovanju i kritički angažman? Postaju li one onda više vladine nego nevladine? Kako treba organizovati ovaj proces, da bi se sredstva dodijelila odgovorno , transparentno i svrsishodno? Koliko je sredstava dovoljno za NVO? Ko ima krajnju korist od dodjele tih sredstava? Da li je dodjela sredstava NVO još jedna potrošna stavka u budžetu ili investicija u razvoj društva?
Ova pitanja iznova se otvaraju prilikom svake nove dodjele sredstava ili raspisivanja javnih konkursa. U toku su izmjene i dopune Zakona o NVO u dijelu finansiranja pa bi ključne dileme po ovom pitanju konačno trebalo otkloniti.
Pa da krenemo redom...
Finansiranje NVO iz javnih fodnova- pravo ili mogućnost
Osnovni princip javnog finansiranja je da je to mogućnost a ne pravo nevladinih organizacija. Ipak, kada se vlada odluči da podržava projekte i programe NVO i ovo pitanje uredi zakonima, onda ona jeste u obavezi da sprovodi te zakone. Finansiranje projekata NVO u Crnoj Gori uređeno je Zakonom o nevladinim organizacijama, Zakonom o igrama na sreću, Zakonom o lokalnoj samoupravi i Zakonom o manjinskim pravima i slobodama. Nijedan od pomenutih zakona se ne sprovodi na adekvatan način, o čemu svjedoče izvještaji evropskih i međunarodnih institucija (Izvještaj o napretku Crne Gore, Izvještaj Stejt Departmenta), što pokazuje odnos nacionalne i lokalnih vlasti prema pitanju finansijske održivosti nevladinog sektora.
Vladin-nevladin sektor
Oganizacije koje dobijaju finansijsku podršku iz javnih fondova, na transparentan način, u skladu sa precizno propisanim kriterijumima i pravilima, ne gube nezavisnost u svom djelovanju. To se može desiti samo onda kada vlada ili opštine mimo procedura i propisa dodjeljuju sredstva, prostore ili drugi vid finansijske ili nefinansijske podrške NVO. Tada postoji prijetnja da se koriste sumnjivi mehanizmi za „ukroćivanje“ NVO, njihove nezavisnosti, slobode izražavanja, te da se posredno stvara vladin-nevladin sektor. Ali, jednako je bitno da i sa druge strane postoji spremnost na takvu saradnju, jer nezavisnost i autonomnost u djelovanju NVO niko ne može ugroziti, ukoliko organizacija nije spremna iz nekog razloga da je žrtvuje. Dakle, sama činjenica da organizacija dobija projekat iz javnih fondova ni u kom slucaju ne znači da ona istovremeno postaje manje nezavisna i više vladina.
Kako urediti proces dodjele sredstava?
Proces dodjele sredstava prije svega treba da bude zasnovan na kriterijumima koji garantuju kvalitet projekata. Jedan od važnih preduslova je da projekti koji se finansiraju iz javnih fondova, odnosno, sredstvima poreskih obveznika, budu u opštem javnom interesu i u direktnoj vezi sa javnim politikama, odnosno važećim zakonima, planovima, programima i strategijama. Na ovaj način se NVO prepoznaju kao subjekti koji doprinose realizaciji važećih javnih politika i servisa za građane. Sve faze dodjele stredstava treba da budu dostupne javnosti a kvalitet projekta treba da ocjenjuju profesionalci u ovoj oblasti – nezavisni evaluatori. To je mehanizam koji sprečava zloupotrebe, pristrasno odlučivanje a posebno dominantni uticaj predstavnika institucija na odluku. Kontrola nad realizacijom sredstava i procjena uticaja projekata treba da se sprovodi redovno, i to na što vecem uzorku organizacija, odnosno projekata.
Koliko je sredstava dovoljno?
Ne postoji konkretan evropski li regionalni parametar u odnosu na koji se određuje visina sredstava koja se opredjeljuje za projekte NVO. Taj iznos se mora usaglasiti sa onim što su potrebe realizacije javnih politika u svakoj zemlji i istovremeno potrebe razvoja nevladinog sektora. Stoga se iznos i način na koji se on utvrđuje prilagođava kontekstu i specifičnostima svake države. U regionalnom kontekstu, iznos koji se opredjeljuje za projekte NVO iz javnih fondova najmanji je u Crnoj Gori. Takođe, broj inostranih donatora dostupnih za projekte NVO je u stalnom padu. U takvom kontekstu, za projekte NVO u Crnoj Gori javno finansiranje predstavlja realnu perspektivu pa je utvrđivanje preciznog iznosa (procenta u godišnjem budžetu) dobar način da se ovi fondovi učine izvjesnim i dostupnim svake godine.
Evopska unija i javno finansiranje NVO
Kada je u pitanju položaj nevladinog sektora u društvu, saradnja sa institucijama i okruženje potrebno za njegov razvoj, ne postoji pravna tekovina Evropske unije koja se direktno i konkretno odnosi na nevladine organizacije. Neki od uslova za razvoj civilnog društva povlače se iz konvencija koje tretiraju slobodu izražavanja, udruživanja i okupljanja, što predstavlja samo jedan segment u kompletnom okviru za razvoj civilnog drustva. Činjenica je da je nedostatak preciznog i sveobuhvatnog acquis-a u ovoj oblasti otežavajući faktor za uspostavljanje standarda u ovoj oblasti kao i za praćenje razvoja nevladinih organizacija posebno u zemljama kandidatima i potencijalnim kandidatima za članstvo u EU.
Ipak, prepoznajući izuzetan značaj koji nevladin sektor ima u ovim državama, za sveukupni društveni razvoj i ostvarivanje principa ljudskog dostojanstva, slobode, jednakosti, vladavine prava i ljudskih prava, Evropska komisija je izradila Vodič EU za podršku civilnom društvu u zemljama proširenja 2014-2020. Ovaj Vodič ne može u formalnom smislu zamijeniti pravnu tekovinu EU, ali u nedostatku iste, on postaje ključni dokument za praćenje razvoja civilnog drustva koji sadrži jasne parametre tog razvoja.
Jedan od parametara je svakako i finansijska održivost organizacija civilnog društva. Među konkretnim standardima u ovoj oblasti koje predviđa Vodič, nalazi se i sljedeći: finansijska podrška vlade je dostupna na transparentan, odgovoran, fer i nediskriminatorski nacin. Dakle, Evropska komisija jasno prepoznaje i naglašava finansijsku podršku vlade kao jedan od uslova za ostvarivanje finansijske održivosti nevladinog sektora. Finansiranje iz javnih fondova je istovremeno ocijenjeno kao jedan od ključnih segmenata za djelovanje i razvoj nevladinog sektora uopšte. Svaka država u pristupnoj fazi biće u obavezi da ispunjava ove uslove, te u ovom konkretnom slučaju kreira sistem javnog finansiranja NVO koji je transparentan i odgovoran.
Finansiranje NVO - trošak ili investicija
Finansiranje projekata NVO iz javnih fondova u Crnoj Gori pored nedostataka u pravilima, procedurama i iznosu, posebno „pati” od pogrešnog pristupa ovom pitanju, retorike koja se koristi u komunikaciji vlada-NVO pa i argumentaciji obije strane. Taj pristup je zasnovan na pogrešnoj pretpostavci da NVO treba da traže neki novac, a onda im vlada to daje ili ne daje. Nerazumijevanje je prisutno , kako u institucijama, kod državnih službenika, među građanima, ali nekada i u samom nevladinom sektoru. Takva retorika dovodi do tretiranja NVO kao jos jedne budžetske stavke, neminovnog troška koji vlasti uporno žele da smanje.
Ali, finansiranje NVO iz javnih fondova, koje ispunjava opisane uslove u odnosu na proces i iznos sredstava, trebalo bi da predstavlja realizaciju javnih politika i servisa. Stoga, ako se finansiranje ovako razumije i organizuje od strane lokalnih i nacionalnih vlasti, onda ono ne predstavlja trošak već zaista ulaganje u razvoj u najrazličitijim oblastima.
Nevladine organizacije nijesu i ne smiju biti tretirane kao socijalna kategorija. Važeća dodjela sredstava za projekte NVO u Crnoj Gori nažalost, ipak stvara takvu sliku o nevladinom sektoru. Zato što se dodjeljuje po principu „ svima po malo” , bez jasne vizije kako se na taj način razvija nevladin sektor, bez pojašnjenja koje se to politike i servisi tako ostvaruju, kako organizacije zaista mogu obezbijediti najbolje rezultate od kojih će koristi imati različite ciljne grupe. Nevladinim organizacijama ne treba milost vlade, a posebno je opasno ako same NVO podržavaju takvu politiku. Ona ne vodi do većeg poštovanja, nezavisnosti, profesionalnosti i kvaliteta NVO. Naprotiv.
Stoga se trenutni proces izrade izmjena i dopuna Zakona o nevladinim organizacijama u dijelu finansiranja mora ozbiljno iskoristiti za uvođenje korjenitih promjena, ne samo u dijelu procedura i pravila već i promjene kompletnog diskursa kada je tema javnog finansiranja NVO u pitanju. (Autorka izvršna direktorka Centra za razvoj nevladinih organizacija)
