Pripremio: Milija ČABARKAPA
Male hidroelektrane predstavljaju najracionalniji obnovljivi energetski izvor, upravljački najfleksibilniji i ekološki najčistiji ali ukoliko se izgradnja ovih energetskih objekata, kao što je slučaj u Crnoj Gori, planira bez neophodnih vodoprivrednih osnova: Strategije upravljanja vodama, Planova upravljanja vodama, Vodnog informacionog sistema i Katastra vodotoka čije je usvajanje definisano Zakonom o vodama, korišćenje vode kao obnovljivog izvora energije može biti destruktivno za životnu sredinu, a samim tim i stanovništvo.
Poslednjih godina u CrnojGori, a naročito na sjeveru aktuelna je izgradnja malih hidroelektrana. Koncesije su dodijeljene na teritoriji opština: Kolašin, Mojkovac, Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Plav, Gusinje, Plužine i Budva. Ukupan broj planiranih malih hidroelektrana koje su odobrene u periodu od 2007. godine iznosi 46, dok planirana instalisana snaga ovih energetskih objekata iznosi 82,4MW i godišnja proizvodnja 264,6 GWh. Od navedenog broja malih hidroelektrana trenutno se sedam nalazi u fazi eksploatacije čija je ukupna instalisana snaga 9,7 MW a planirana godišnja proizvodnja 31,4 GWh.
Neodrživo planiranje: Dosadašnje planiranje izgradnje malih hidrolektrana ima veliki broj problema, neodrživo je i ne vrši se u skladu sa važećim zakonskim aktima i obavezama prema životnoj sredini i socijalnim pitanjima. Naime, u skladu sa Zakonom o koncesijama koji definiše proceduru dodjele koncesija, koncesije se daju po osnovu godišnjeg Plana koji donosi Vlada, odnosno opštine najkasnije do isteka tekuće, za narednu godinu i postupak za davanje koncesija pokreće nadležni organ, Ministarstvo ekonomije, izradom koncesionog akta u skladu sa prethodno pomenutim Planom. S tim u vezi, Ministarstvo ekonomije, kao nadležna institucija za sprovođenje procedure realizacije projekata malih hidroelektrana, nije postupilo u skladu sa ovom procedurom koja je definisana Zakonom, odnosno za prve četri sprovedene tenderske procedure nije postojao Plan davanja koncesija.
Takođe, u dosadašnjem procesu dodjeljivanja vodotoka nijesu postojale adekvatne ekološke podloge, odnosno podaci o biodiverzitetu za predmetna područja izgradnje malih hidroelektrana. Sa aspekta zaštite životne sredine ove podloge su od izrazitog značaja jer izrađivači Elaborata procjene uticaja, odnosno privatne kompanije koje su zadužene za to, nemaju podatke od životnoj sredini koji su vezani za predmetnu lokaciju, pa s tim u vezi kvalitet predloženih mjera zaštite i sprječavanja negativnih uticaja na životnu sredinukoje se trebaju sprovesti prilikom izgradnje i eksploatacije objekata nijesu na zadovoljavajućem nivou i planirani hidroenergetski objekti, imaće značajne uticaje na vrste od visokog ekološkog značaja (ukoliko postoje) i na njihov raspored i rasprostranjenost kao i na biološke interakcije između njih i njihovog okruženja. Kako bi se riješio ovaj problem potrebno je planirati dodjelu vodotoka na način da se definiše na nacionalnom nivou plan prioritetnih vodotoka na kojima se planira gradnja malih hidroelektrana u periodu od makar tri godine.
Između ostalog, jedan od značajnih problema u planiranju izgradnje malih hidroelektrana je što se u Crnoj Gori male hidroelektrane ne posmatraju kao distribuirani izvor električne energije, iako po opšteprihvaćenoj definiciji one služe za napajanje udaljenih i ruralnih potrošačkih centara. S tim u vezi, planiranje dodjele koncesija odnosno planiranje izgradnje malih hidroelektrana treba vršiti u skladu sa potrebama za energijom u određenom regionu, takođe, nije urađena analiza koja bi pokazala koje su potrebe za električnom energijom u pojedinim oblastima na teritoriji Crne Gore na osnovu koje bi se vršilo davanje koncesija odnosno vodotoka na korišćenje koncesionarima. Obzirom da su definisana tri cilja energetske politike i jedan od njih je sigurnost snabdijevanja i održivi energetski razvoj koji je detaljno opisan u nacionalnom akcionog planu za obnovljive izvore energije, male hidroelektrane se moraju posmatrati kao distribuirani izor energije jer na taj način obezbijedila bi se lokalna autonomija u energetkom smislu, sigurnost napajanja potrošašača kao i smanjenje gubitaka električne energije u prenosnom sistemu.
Pitanje koristi malih hidroelektrana za lokalno stanovništvo: Postavlja se pitanje kakvu korist će imati lokalno stanovništvo koje živi u neposrednoj blizini budućih gore pomenutih hidroenergetskih objekata. Dosadašnja pozitivna praksa bila je da koncesionari zaposle određen broj lokalnih stanovnika u toku faze izgradnje malih hidroelektrana kao i da izgrade seoske puteve tamo gdje je to najpotrebnije. Međutim, faza izgradnje nije dug proces, pa samim tim i zaposlenost lokalaca nije na duži vremesnki period, pa se može zaključiti da u tom smislu ova korist koju ima lokalno stanovništvo nije dugoročna.
Takođe, s obzirom da ne postoje planovi korišćenja voda, odnosno nema podataka o tome koliki broj lokalnog stanovništva i u kojim količinama koristi vodu iz rijeka za vodosnabdijevanje, navodnjavanje i td. i da se planiranje mHE ne vrši u skladu sa ovakvim planovima, lokalno stanovništvo može imati značajne posljedice nastale uslijed eksploatacije mHE. Uzimajući u obzir činjenicu da značajan broj ljudi koji živi na teritoriji opština: Berane, Andrijevica, Bijelo Polje kao i ostalih opština koristi vodu iz rijeka za navodnjavanje svojih usjeva sistemom kanala, lokalno stanovništvo mora biti svjesno da može doći do toga da u ljetnjim mjesecima neće biti dovoljno vode u vodotoku i da će na taj način njihovi usjevi biti ugroženi, a ti isti usjevi su vrlo često i glavni prihodi i osnova egzistencije stanovništva gore navedenih opština.
Još u fazi planiranja dodjele koncesija potrebno je uspostaviti participativne procese, uključujući angažovanje lokalnog stanovništva, koje će vjerovatno najviše biti ugroženo uticajem izgradnje. Interesne grupe identifikovane kao najviše pogođene izgradnjom ovakvih objekata često su društveno ili politički marginalizovane ili imaju malo prethodnog iskustva u učestvovanju u procesu donošenja odluka, te najčešće ne razumiju implikacije koje realizacija ovakvih projekata može imati za njih.
Kakva je regulativa u EU: U pojedinim zemljama EU kao što su na primjer Francuska, Švedska i Slovenija praktikuje se detaljna provjera projekata mHE u odnosu na strateške planove iz oblasti energetike, voda, zaštite životne sredine i prostoronog planiranja kako bi u preceduru odobravanja ulazili samo projekti koji imaju stratešku podršku. U zemljama EU pri razmatranju dostavljenih zahtjeva odnosno inicijativa za izgradnju mHE uključeno je više institucija koje su nadležne za prethodno navedene oblasti, kako bi se odobrili samo oni projekti koji imaju najveću šansu za realizaciju, odnosno oni projekti koji su optimalni sa više aspekata a ne samo energetskog. U Crnoj Gori ne postoji ovakva praksa odobravanja projekata, već je procedura realizacija projekata mHE kontrolisana samo od strane jedne institucije, što često vodi ka netransparentnom međusektoroskom procesu i neodrživom odobravanju gore navedenih projekata.
Shodno svemu prethodno navedenom može se zaključiti da održiv razvoj malih hidroelektrana zahtijeva pripremu svih neophodnih podloga u skladu sa važećim zakonima Crne Gore poštujući principe zaštite životne sredine, unaprjeđenje procedure realizacije, kao i uključivanje stanovništva u inicijalne procese planiranja i planiranje izgradnjemHE u skladu sa njihovom opšteprihvaćenom definicijom odnosno namjenom koja prositiče iz nje.
(Autor je specijalista zaštite životne sredine, projekt koordinator u NVO Green Home)
