Piše: Aleksandra MARTINOVIĆ
Zato je neophodno sačuvati takvo nasljeđe budući da, pored kulturno-istorijske vrijednosti koju nosi, ono stvara i dodatu vrijednost na tržištu za takve proizvode čiji je kvalitet rezultat geografskog porijekla, tradicije i tipičnosti određenog mjesta. Pored toga, tipični proizvodi doprinose očuvanju biodiverziteta, svjetske kulturne baštine, društveno- kulturnom razvoju i promociji ruralnih predjela. Proizvodi se štite zato što se time ostvaruje viša cjenovna kategorija, stvara se identitet i prepoznatljivost, ostvaruje se dodatna vrijednost proizvoda, dolazi do udruživanja proizvođača sa ciljem zajedničkog nastupa na tržištu.
Koje su koristi od zaštite porijekla proizvoda: Postoji više elemenata koji čine zaštitu oznaka veoma značajnom, a oni uključuju pravne, marketinške, potrošačke, preduzetničke i agrarno- političke aspekte. Zaštita omogućava sprečavanje upotrebe istog imena ili oponašanja zaštićenog proizvoda ili bilo koje vrste krivotvorenja, što svakako može dovesti potrošače u zabludu. Kada je riječ o marketingu, zaštićena oznaka, pruža garanciju da se radi o autentičnom proizvodu sa njegovim originalnim karakteristikama kvaliteta. Zaštićena oznaka takođe kreira veće šanse za prodaju na domaćem i inostranom tržištu, uz istovremeno ostvarenu tijesnu saradnju između proizvođača unutar udruženja, što takođe osigurava veće količine proizvoda garantovanog, standardizovanog kvaliteta. Nesumljiv je interes lokalnih i regionalnih zajednica od zaštite oznaka, što se takođe reflektuje i na nacionalni interes naročito kada je u pitanju očuvanje kulturno-istorijskog nasljeđa i promocja nacionalne poljoprivrede i turizma.
S aspekta održivosti možemo govoriti o ekonomskoj održivosti, koja doprinosi većim zaradama i poboljšanju kvaliteta života ljudi u ruralnim područjima; društveno- kulturološkoj održivosti, koja doprinosi promociji kulturnog identiteta i lokalnog znanja i tradicije, te ekološkoj održivosti koja ima za cilj očuvanje i unaprjeđenje prirodnih resursa i biodiverziteta za dolazeće generacije.
Oznake porijekla, geografske oznake i oznake garantovano tradicionalnih specijaliteta
Oznake porijekla u EU: Na nivou EU, zaštita geografskog porijekla, geografskih oznaka i oznaka garantovano tradicionalnih specijaliteta poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda definisana je Regulativom EC 1151/2012. Takođe na nivou EU razlika u cijeni između zaštićenih proizvoda i drugih iz iste grupe iznosi između 20 i 30% što dodatno stimuliše proizvođače da pokrenu proces zaštite, koji ujedno daje i dodatnu garanciju potrošačima kada je riječ o kvalitetu proizvoda. Do sada je u EU zaštićeno oko 700 poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda, a među zemjama članicama EU, u zaštiti prednjače Francuska i Italija. Regulativa EC 510/06 pruža mogućnost da i proizvođači iz zemalja koje nisu članice EU imaju pravo zaštite svojih proizvoda podnošenjem zahtjeva direktno Evropskoj Komisiji. Obrasci Zahtjeva dostupni su na internet stranici Evropske Komisije (http:europa.eu.int/comm/agriculture), a ustanovljena je i baza podataka o svim podnijetim i registrovanim Zahtjevima (DOOR- http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/list.html)
Autohtoni poljoprivredni i prehrambeni proizvodi u EU mogu se odgovarajućim postupcima kod nadležnih institucija zaštititi kroz tri oblika prava na oznake, čime se stiču prava označavanja takvih proizvoda i to prava na: Oznaku porijekla (PDO- Protected Designation Origin); Oznaku geografskog porijekla ili zaštićeni geografski indikatori (PGI- Protected Geographical Indication); Oznaku tradicionalnog ugleda hrane ili zaštićena oznaka garantovano tradicionalnog specijaliteta (TSG-Traditional Specialty Guaranteed). Prema ovoj Regulativi svi poljoprivredni i prehrambeni proizvodi namijenjeni za ishranu, izuzev prirodnih mineralnih i izvorskih voda, jakih alkoholnih pića, vina i voćnih vina mogu biti registrovani.
Načelno govoreći, postupak zaštite geografskih oznaka je jednostavniji u odnosu na zaštitu oznaka porijekla budući da nije neophodno da se sve faze procesa proizvodnje odvijaju na istom lokalitetu. Oznake koje se stavljaju na ambalažu proizvoda moraju biti standardizovane i jasno ukazivati na to o kojoj se vrsti zaštite radi, pri čemu se one razlikuju od oznake za zaštićenu robnu marku koja se odnosi samo na isticanje imena proizvođača roba, bez obzira odakle takav proizvod dolazi.
Postupak priznavanja oznake geografskog porijekla u Crnoj Gori: U Crnoj Gori je od marta 2011. godine na snazi Zakon o oznakama porijekla, geografskim oznakama i oznakama garantovano tradicionalnih specijaliteta poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda (Sl. list CG br. 18/11) koji definiše način i uslove za registraciju, ocjenjivanje usaglašenosti i druga pitanja od značaja za označavanje. Zakon se primjenjuje na oznake porijekla i geografske oznake poljoprivrednih proizvoda namijenjenih ishrani ljudi, poljoprivrednih proizvoda koji nisu namijenjeni ishrani ljudi, prehrambenih proizvoda i oznake garantovano tradicionalnih specijaliteta. Zakon se ne primjenjuje na alkoholna pića i proizvode od grožđa i vina, osim na vinsko sirće.
Što kaže zakon: Prema ovom zakonu Oznaka porijekla je naziv regiona, određenog mjesta ili, u izuzetnim slučajevima države, koji se koristi za označavanje poljoprivrednog i prehrambenog proizvoda koji potiče iz tog regiona i čiji su kvalitet i karakteristike isključivo ili bitno uslovjene prirodnim ili ljudskim faktorima, a čija se proizvodnja, prerada i priprema odvija na određenom geografskom pordučju;
Geografska oznaka je naziv regiona, određenog mjesta ili, u izuzetnim slučajevima države, koji se koristi za označavanje poljoprivrednog i prehrambenog proizvoda koji potiče iz tog regiona, koji posjeduje specifičan kvalitet i reputaciju koji se mogu pripisati geofraskom porijeklu a čija se proizvodnja, prerada i priprema odvija na određenom geografskom području, pri čemu se geografska oznaka priznaje i u slučajevima kada sirovine za taj proizvod ne potiču iz proizvodnog regiona, pri čemu sirovine mogu biti samo žive životinje, meso i mlijeko.
Tradicionalni geografski ili naziv koji nije geografski koji se koristi za označavanje poljoprivrednog ili prehrambenog proizvoda, a koji ispunjava propisane zahtjeve, takođe se smatra oznakom porijekla ili geografskom oznakom.
Postupak sticanja, registrovanja navedenih oznaka za poljoprivredne i prehrambene proizvode vodi Minsitarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja.
Zahtjev za registrovanje oznake porijekla ili geografske oznake može podnijeti samo udruženje proizvođača ili prerađivača poljoprivrednih ili prehrambenih proizvoda koje proizvodi ili prerađuje i to samo za jedan proizvod. Formular zahtjeva propisan je Pravilnikom o načinu registrovanja oznake porijekla i geografske oznake poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda (Sl. List CG br. 27/14) i treba da sadrži naziv i adresu podnosioca zahtjeva, oznaku porijekla ili geografsku oznaku čija se registracija traži, a uz zahtjev se podnosi i specifikacija sa zahtijevanim elementima koji se odnose na opis proizvoda, opis veze između proizvoda i geografske sredine, itd.
Autohtoni proizvodi u Crnoj Gori: U Crnoj Gori još uvijek nisu precizno identifikovani svi poljoprivredni i prehrambeni proizvodi i tradicionalni specijaliteti koji posjeduju potencijal da budu predmetom zaštite neke od oznaka kvaliteta. Takođe ne treba zanemariti i mogućnost obnavljanja proizvodnje nekih davno zaboravljenih prehrambenih proizvoda i specijaliteta.
Neki od tradicionalnih crnogorskih proizvoda, kakav je i Njeguški pršut, prepoznati su i van granica Crne Gore. Obzirom da se radi o tipičnom, prepoznatljivom proizvodu, uz viševjekovnu tradiciju proizvodnje, Njeguški pršut se izdvaja kao jedan od najznačajnijih proizvoda od mesa čije oznake treba štititi. Kao posebno pitanje, nameće se pitanje sirovina koje se kriste za proizvodnju, a koje se zbog nedostaka potrebnih količina, mahom uvoze iz zemalja EU. Budući da se radi o jednom od značajnih izvoznih proizvoda iz ove grupe, proizvodnja Njeguškog pršuta pokazuje tendenciju rasta. Uzevši u obzir činjenicu da trend uzgoja svinja u Crnj Gori, a posebno u regionu Njeguša i okoline, u ovom trenutku ni približno ne može zadovoljiti potrebe prerade, opravdano je obezbjeđenje sirovina za proizvodnju pršuta iz uvoza. To posebno ako se uzme u obzir pretendovanje proizvođača ka širenju plasmana na tržište EU (kada se za to steknu neophodni uslovi), a količine koje se trenutno proizvode u CG su samo mali dio od 1% godišnje proizvodnje i prometa suvomesnatih proizvoda u EU. Nadalje, ako se uzme u obzir opisano stanje u sektoru jasno se, kao mogućnost zaštite za Njeguški pršut, nameće zaštita geografske oznake za ovaj proizvod koja dozvoljava upotrebu sirovina za proizvodnju koje vode porijeklo van granica regiona proizvodnje, pod uslovom da se ista proizvodi na adekvatan i standardizovan način uz poštovanje neophodnih načela kvaliteta. Ovakav trend porizvodnje i rastući trend izvoza može takođe postati i svojevrstan podsticaj intenzivnijem uzgoju svinja u Crnoj Gori.
Ne manji značaj u gastronomskoj bašti tradicionalne crnogorske kuhinje imaju autohtoni mliječni proizvodi, a posebno Pljevaljski, Kolašinski sir, Njeguški sir, skorup, itd., a za neke od njih proces zaštite oznaka porijekla je već u toku. Slične inicijative imamo i kada je riječ o tradicionalnim mesnim prerađevinama od goveđeg i ovčijeg mesa, uz široku paletu autohtonih sorti voća i povrća, žitarica, njihovih prerađevina i tradicionalnih specijaliteta.
Na kraju, razmatrajući sve prednosti koje zaštita oznaka može donijeti proizvođačima, ali i zajednici u cjelini, ostaje jedino da se uz uključenje svih relevantih aktera zajednički izborimo za očuvanje bogatog nasljeđa, iskustvenog znanja i životne sredine koju su nam ostavili naši preci.
(Autorka je profesorica na Fakultetu za prehrambenu tehnologiju, bezbjednost hrane i ekologiju na UDG-u)
