„Sa nama je bio i Crnogorac Jovo Jovanović, čistosrdačan, jednostavan čovjek, koji misli da zna mnogo…“, ova rečenica, koju veliki makedonski revolucionar Đorče Petrov zapisao u svojim „Uspomenama“, je prvi trag koji vodi prema do sada nedovoljno poznatoj priči o jedinom Crnogorcu koji je učestvovao u makedonskom Ilindenskom ustanku 1903. godine. Rođen na Cetinju 1874. godine sa pravim imenom Jovo Jovanović, ovaj Crnogorac po igri istorijskih okolnosti i ličnog karaktera, se našao u redovima makedonskih ustanika da bi pomogao njihovu borbu za oslobođenje od turskog ropstva.
No, o njemu, i prethodno i potom veoma malo se zna. U stvari, najviše se zna o njegovom ubistvu od strane pripadnika makedonske revolucionarne organizacije koji nijesu bili zadovoljni položajem Makedonije u periodu Mladoturske revolucije i koji su pokušavali da ponovo aktiviraju VMRO. U tom periodu ovaj Cetinjanin je blizak sa Janetom Sandanskim i službuje u redovima tadašnje nove turske vlasti.
Važna uloga u bici kod Čaništa: Kako su nam rekli makedonski istoričari, osim svjedočanstva Đorče Petrova, nemaju nekih drugih većih saznanja o okolnostima i motivima zbog kojih se Jovo Jovanović pridružio makedonskim ustanicima. Navode da i u tom periodu nije bila rijetkost da se dogodi da se strani državljani nađu u redovima makedonskih revolucionarnih četa.
I crnogorski istoričar Dragutin Papović nam je rekao da mu nije poznata ličnost Jovanovića.
-Imalo je protivnika kralja Nikole, no oni su uglavnom bili u Beogradu. Uistinu, nije mi poznato to ime – rekao nam je Papović.
Nešto više, no i to je nedovoljno, o njemu se može naći u bugarskim izvorima, koji otkrivaju samo nešto više detalja iz njegovog života. Osnovno je to da je Jovanović u prvim godinama dvadesetog vijeka, oko 1900. godine, ideološki već pripadao anarhističkim idejama zbog kojih je u tom periodu došao u sukob sa tada neprikosnovenim crnogorskim vladarom Nikolom.
Mogući protivnik kralja Nikole: Ovaj vladar i poznate crnogorske dinastije Petrovića, koji je vladao od 1860. do 1918. godine i u kom periodu je Crna Gora postala međunarodno priznata država, u osnovi, je vladao autokratski zbog čega je dobio i mnogo neprijatelja. Pretpostavlja se da je, u osnovi, taj način vladanja bio i razlog što je Jovanović, anarhist po ubjeđenju, prvo došao u sukob sa njime, a potom morao i da napušti Crnu Goru. Navodno, netrpeljivost, prema jednoj verziji, je eskalirala u situaciji kada je anarhist odbio da poljubi ruku neprikosnovenom vladaru. Prema drugim izvorima, Jovanović je učestvovao u zavjeri protiv kralja Nikole, koji je spriječen, a on je bio osuđen na smrtnu kaznu. Međutim, uspio je da pobjegne poslije čega je prvo otišao u Beograd gdje je postao oficir. No, i to nije bilo kraj njegovog puta jer je ubrzo emigrirao u Sofiju.
- Ne znam mnogo reći o Jovu Jovanoviću, ali je sgurno da je on bio učesnik u ustanku. Poznato je da je imalo nekolicina stranih državljana koji su učestvovali u ustanku. Ja pretpostavljam da je riječ o čovjeku koji je bio avanturista po svom karakteru, koji se u tom periodu našao u Sofiji i pridružio se revolucionarima. Znate, i sada imate takvih ljudi koji od raznih razloga pristupaju raznim organizacijama i učestvuju u sukobima – rekao nam je Božidar Dimitrov, direktor bugarskog Nacionalnog muzeja u Sofiji.
Kako je ušao u Vrhovni komitet: Saznanja ukazuju da je Jovanović tada, u 1902. godine, ušao u Vrhovni makedonsko-odrinski komitet u okvirima grupe na čijem je čelu bio makedonski revolucionar Todor Saev. Ubrzo dolazi do njegovog zbližavanja sa Đorčetom Petrovim tako da u periodu uoči i za vrijeme Ilindenskog ustanka 1903. godine bude dio njegove čete na putu iz Bugarske u Makedoniju, i učestvuje u borbama koje je su se tada vodile. O tome kakvo je bilo to putovanje njegove čete od Bugarske do Makedonije i borbe koje je vodila, Đorče Petrov je dobro opisao u svojim „Uspomenama“. Tamo se jasno ukazuje na to da ljudi nijesu bili spremni da počnu sa borbom za slobodu u svim djelovima Makedonije. Nije se imalo oružja, municije, rezervi hrane, a ustaniici nijesu imali i mnogo para. Za Jovanovića, Petrov ne navodi mnogo detalja u toku probijanja i kasnije u toku samog ustanka.
Bitka kod Čaništa: Crnogorski anarhista se spominje nešto kasnije kada se opisuje bitka u koju je četa vodila u oktobru 1903. godine kod Čaništa, Mariovsko.
-Na Čaničkoj čuki napao nas je asker (turska vojska n.z.). Da nije bilo straža i dobrog rasporeda Jova Jovanovića, ne bismo uspjeli da se izvučemo. Imali smo 20 „maliherki“ (puške), 14 „mauzerki“, a drugo su bile grčke puške. Cile Konomladinski, brzi vojvoda sa 20 momaka, takoreći na juriš je zaposio čuku i presjekao put turskoj vojsci. Napadi Turaka su bili jaki i do podna sve ih ubismo. U to vrijeme, sa svih strana se spuštila nova turska vojska od 4.000 do 5.000 vojnika. Meci su nam svirali okolo glava. Turci su imali plan da nas opkole, a potom da navale na nas. Sumrakom, uspjeli smo da umaknemo i sa „ura“ smo se povukli, neprimećeno gazeći preko rijeke Crne. Bili smo iscrpljeni i gladni. I municija nam je bila pri kraju. Sa nama smo nosili 7-8 ranjenih, među kojima i vojvoda Lazar Pop Trajkov iz kosturske čete i Crnogorac Jovo Jovanović, ranjen u oko – zapisao je Đorče Petrov.
Bliskost sa Janetom Sandanskim: Poslije poraza ustanka, Jovanović ostaje u organizaciji i u 1904. godini čak je bio i naznačen za vojvodu u bitoljskom kraju. No, oko toga imenovanje imalo je otpora od strane revolucionara Pavela Hristova. Međutim, drugi detalji o njegovoj djelatnosti u godinama potom nijesu poznati.
Njegovo ime počinje ponovo da se pojavljuje poslije izbijanja Mladoturske revolucije1908. godine, kade se on zbližava sa jednim od najvećih makedonskih revolucionara Janetom Sandanskim. Jovanović tada počinje legalno da djeluje i stavlja se u službu nove turske vlasti koja ga postavlja za školskog inspektora u Bitoljskom vilajetu. Ali, takva njegova djelatnost počinje da smeta drugim makedonskim revolucionarima koji su ostali u ilegali i koji su planirali da obnove aktivnosti u bitoljskom kraju – Aleksi Stefanovom, Georgi Mučetu – Kasapinu i Trajku Kralju. Žrijebom je bilo dogovoreno ubistvo Crnogorca da izvrši Kasapin, koji, kada je došao u Bitolj, mu je poslao pismo u kojem je zatražio susret sa njime.
-Brate Jovo, dođi da se dogovorimo o jednoj stvari. Alekso i Trajko su mi dali 400 lira da ti ih dam da zamoliš valiju za pomilovanje – napisao je u svojem pismu Kasapin.
Jovanović je odmah došao u kuću u kojoj je boravio Kasapin koji je odmah pokušao da ga ubije sa pištoljem. Nastala je gužva u kojoj je bilo neizvjesno ko će pobijediti, ali je na kraju uletio Vasilij Puvka i sa više udara nožem ubio ranijeg saborca iz ilindenskih bitaka. Poslije ovoga, turska vlast je izvršila brojna hapšenja, no počinioci ubistva nijesu bili pronađeni.
Miroljub Orlandić: Ličnost preko koje se zbližavaju dva naroda
-U okvirima svog godišnjeg programa ogranka „Matice crnogorske“ u Republici Makedoniji predviđena su istraživanja koja bi afirmisala makedonsko-crnogorske kulturne veze i relacije o kojima do sada ne postoje ozbiljna naučna istraživanja. Brojna su saznanja koja ukazuju da je imalo značajnih ličnosti i događaja koji su, poslednjih hiljadu godina, ostavili ozbiljni trag afirmišući na taj način dva naroda, dvije kulture i dvije države.
Jedna od tih ličnosti za koju povodim inicijativu ispred istoričara u dvjema državama je i Jovo Jovanović. Sa rasvetljavanjem istorijskih fakata o Jovanoviću, kao i o drugim važnim ličnostima, afirmisaće se ionako dobre makedonsko-crnogorski kulturne, istorijske i druge veze – kaže Miroljub Orlandić, povjerenik „Matice Crnogorske“ za Makedoniju.
(Prevod teksta objavljenog u listu „Dnevnik“,, Skoplje, Makedonija)
