Piše: Ljilja Radunović, Eko Centar DELFIN
Savremeni način života, ekonomski i tehnološki napredak značajno mijenjaju naše navike i potrebe. Bez obzira na rezultate analiza koje pokazuju lošu kupovnu moć građana, potrošački mentalitet je evidentan u Crnoj Gori, više se kupuje ono što nam je nametnuto nego što nam je stvarno potrebno, što direktno utiče na količine proizvedenog otpada koje se drastično povećavaju.
Za potrebe izrade nacrta Državne strategije za upravljanje otpadom, Monstat je radio istraživanje količina i sastava prikupljenog otpada tokom 2013. godine. Rezultati istraživanja su pokazali da je, uzimajući u obzir procijenjeni podatak o broju stanovnika 1. januara 2013. godine, u 2013. godini sakupljeno 1,26 kg otpada po glavi stanovnika dnevno, što je za 2,4% više u odnosu na 2012. godinu, kada je sakupljeno 1,23 kg otpada po glavi stanovnika. Dalje, primarnom selekcijom je prikupljeno samo 2,66% od ukupne količine prikupljenog otpada i 77,3% stanovnika Crne Gore koristilo je usluge komunalnih preduzeća u javnom odvozu komunalnog otpada.
Otpad prikupljen kroz primarnu selekciju su tržišno interesantne sirovine koje su prikupila komunalna preduzeća uspostavljanjem zelenih ostrva za pet, aluminijum ili papir u samo nekoliko opština ili direktnom saradnjom sa velikim trgovačkim centrima (najlon, kartonska i papirna ambalaža). Osim stalnog rasta količina otpada, evidentno je i da je njegov hemijski sastav sve složeniji, što direktno utiče na zdravlje građana i stanje životne sredine.
Neuređena odlagališta: Osim dvije sanitarne deponije, od kojih jedna mora unaprijediti infrastrukturu da bi zadovoljila standarde koje se traže za te deponije, na teritoriji Crne Gore postoji još 19 neregulisanih odlagališta koja su u funkciji, od kojih su dva namijenjena samo za odlaganje građevinskog otpada (Kotor, lokacija Dragalj i Budva, lokacija Brajići). Od ostalih 17, osam odlagališta imaju donekle definisan sistem kontrole tj. ograđena su i radi se na djelimičnoj obradi ravnanjem. Postoji i veliki broj neuređenih odlagališta, koja predstavljaju izvore zagađenja životne sredine. Prethodno odlaganje raznih vrsta otpada (uključujući medicinski i infektivni otpad), koji je često bivao spaljivan ili još uvijek biva spaljivan na samim odlagalištima, predstavlja dodatnu opasnost za životnu sredinu. Prema informacijama s područja opština, na području države postoji 155 neuređenih odlagališta volumena manjeg od 100mᵌ, 68 kapaciteta 100-1000 mᵌ i 50 kapaciteta većeg od 1000 mᵌ.
Ovi podaci opominju i upozoravaju s obzirom da govorimo o stanju u upravljanju otpadom u državi sa 625.266 stanovnika, koja je sebe Ustavom proglasila ekološkom prije 24 godine. I tada i danas, kada pomenemo riječ „otpad“ obavezno uz nju ide riječ „problem“. U međuvremenu smo potrošili milione na izradu desetina razvojnih dokumenata, a praksa stagnira, otpad nam je još uvijek problem, nikako da postane resurs i značajan izvor sredstava.
EU nam je otvorila vrata 2010 godine. Proces EU integracija podrazumijeva rad na harmonizaciji i primjeni politika i standarda EU u svim oblastima, pa i oblasti upravljanja otpadom, ne samo deklarativno i na papiru, nego i u praksi. Nedavno je ministar Gvozdenović izjavio da smo na pragu otvaranja poglavlja 27 - Životna sredina, što znači da je vrijeme za sprovođenje u praksi svega za šta se zalažemo i što smo definisali politikama. Za upravljanje otpadom postoji veliki broj EU politika i standarda, ali osnovna je Direktiva Savjeta 75/442/EEC o otpadu (Okvirna direktiva) koja definiše okvir i hijerarhiju u upravljanju otpadom (prevenciju ili smanjenje proizvodnje otpada i njegove štetnosti, reciklažu, ponovno korišćenje ili korišćenje otpada kao goriva i konačno zbrinjavanje). Reciklaže (prerada i ponovna upotreba) u Crnoj Gori još uvijek nema, možemo da govorimo samo o vrlo malom procentu primarno selektovanog reciklabilnog otpada i njegovoj distribuciji zainteresovanom tržištu, nešto više od 2%. Ako se još uvijek nijesu stekli uslovi za uspostavljanje reciklaže otpada i proizvodnju energije iz njega, nema izgovora i opravdanja zašto se ne radi na prevenciji i smanjenju proizvodnje otpada i uspostavljanju primarne selekcije otpada, što je preduslov za uspostavljanje reciklaže.
Sa što manje troškova prikupiti veću količinu otpada: U praksi to zahtijeva konstantnu i sveobuhvatnu edukaciju građana, što je s obzirom na specifičnosti lokalnih zajednica najjednostavnije raditi na lokalnom nivou, konkretno lokalne uprave i komunalna preduzeća, kao servisi građana. Edukacija je dosta rijetka i uglavnom je sprovode NVO, ako realizuju projekte odobrene kroz različite međunarodne fondove, jer u ekološkoj Crnoj Gori jedini nacionalni fond za finansiranje NVO nema za prioritet životnu sredinu.
Deponovanje otpada je posljednja i najnepopularnija metoda za upravljanje otpadom i smatra se neodrživom i najneprihvatljivijom, što obavezuje Crnu Goru da uspostavlja održive tehnologije za zbrinjavanje otpada prema preporukama EU. Direktiva Savjeta 99/31/EC o deponijama obavezuje na redukovanje deponovanih količina biorazgradivog komunalnog otpada, kroz kompostiranje ili proizvodnju energije. Ako znamo da je, prema analizi iz 2013. godine, od ukupne količine deponovanog otpada bilo oko 37% biorazgradivog i zelenog otpada, to ukazuje da u najskorije vrijeme moramo uspostaviti tehnologije za reciklažu ove vrste otpada. Svjesni smo da održivo upravljanje organskim otpadom zahtijeva skupe i kompleksne tehnologije, ali zato sa malim sredstvima možemo obezbijediti da se zeleni otpad zbrine na održiv način kroz proces kompostiranja, koji zadovoljava sve principe održivog razvoja - finansijski, ekološki i socijalni.
I građani da učestvuju: Promjene se moraju uspostaviti i u sistemu upravljanja otpadom. Potrebno je uspostaviti sistem koji će omogućiti da se sa što manje troškova, prikupi što veća količina otpada, što je racionalnije kroz formiranje zajedničkih međuopštinskih preduzeća za upravljanje otpadom čiji će rad biti isključivo komercijalan. Postojeća kadrovska i tehnička osposobljenost komunalnih preduzeća je prilično različita i u velikoj mjeri nedovoljna, bez obzira na značajna sredstva koja su im dostupna i sa lokalnog i sa državnog nivoa, ali i kroz korišćenje različitih međunarodnih fondova. Upravljačke strukture komunalnih preduzeća se definišu sa političkog nivoa, uglavnom nemaju razvojne sektore, a uz to su lokalne uprave omogućile komunalnim preduzećima da u nadležnostima imaju brojne djelatnosti, što ih u velikoj mjeri odvaja od njihove primarne djelatnosti.
Tu je i problem naplate usluga od građana, koja nije na zadovoljavajućem nivou, kao i način obračunavanja naplate prema veličini stambenog prostora, a ne prema proizvedenim količinama po glavi stanovnika. Svjesni smo da promjena načina naplate zahtijeva značajna finansijska sredstva u unaprijeđenju infrastrukture, ali moramo mijenjati sisteme koji su zastarjeli i pokazali su se kao neefikasni.
Mene kao građanku proces EU integracija hrabri i motiviše. Podrazumijeva primjenu politika i standarda koji će svakako doprinijeti unapređenju kvaliteta života građana u svim aspektima. Prije svega u vladavini prava, što će direktno pozitivno uticati i na životnu sredinu, odnosno upravljanje otpadom. Pred nas su postavljeni kompleksni zadaci, ali i pružena značajna finansijska i tehnička pomoć. Poglavlje 27 je jedno od najzahtjevnijih i u finansijskom i u administrativnom smislu (procjena je 60 miliona eura samo za upravljanje otpadom). Promjene se ne očekuju preko noći. Posvećenost, odgovornost i sposobnost da ispunimo postavljene zahtjeve očekuje se od Crne Gore - svih nas, svakog građanina ponaosob. Vjerujem da ćemo raditi na tome, prije svega zbog nas samih.
