Uz maslinu, smokvu, vinovu lozu i urmu, šipak (Punica granatum L.) predstavlja jednu od najstarijih voćnih vrsta, koju je narod mediteranskog područja i Srednjeg Istoka uzgajao još prije 5.000 godina.
Šipak vodi porijeklo iz blisko-istočnog gen-centra, koji obuhvata Malu Aziju, Kavkaz, Iran i Gornji Turkmenistan. Naučna istraživanja potvrdila su da područje Crne Gore i Albanije može biti označeno kao širi gen-centar šipka i to zahvaljujući bogatstvu populacije divljeg šipka koji se na našem području može naći. Osim naziva šipak, koriste se i sinonimi: nar, mogranj, granada, kalinka.
Pred šipkom, specifičnom voćnom vrstom kojoj nijedna druga ne sliči, je blistava budućnost. Iako su od davnina poznati benefiti konzumacije šipka, vjekovima je bio potcjenjivana voćna vrsta, čija se proizvodnja bazirala na pojedinačnom i sporadičnom uzgoju u regionu.
Nalik smokvi, šipak se u Crnoj Gori rijetko može naći u vidu ekstenzivnih plantaža i prisutan je prvenstveno po obodima parcela. Po ukupnom obimu svjetske proizvodnje voća, šipak zauzima 17. mjesto, dok od suptropskih voćnih vrsta, dolazi iza citrusa, masline i smokve.
Najveći svjetski proizvođači su Indija i Kina, a zatim Iran, Turska, Avganistan, SAD, Irak, Pakistan, Sirija i Španija, koja je najveći proizvođač šipka u Evropi.
Motiv šipka je oduvijek činio važan segment kulturne baštine mnogih civilizacija. Oduvijek je predstavljao simbol plodnosti, ljubavi, snage, požude i vječnog života. Po starogrčkom predanju, šipak je toliko opojno djelovalo na kćerku boginje plodnosti da je zanemarila druge usjeve i nastupila je glad.
Stari Rimljani su odlično poznavali tehnike konzervacije ploda šipka. U Kini postoji posebna grana umjetnosti ukrašavanja porcelana motivima šipka, dok je arapske narode plod šipka spašavao od žeđi.
Šipak je Francuze inspirisao da prave kugle – granate u toku rata u XVII vijeku, a Špancima je toliko važan da je grad Granada dobio ime po ovoj voćnoj vrsti čiji otvoreni plod krasi njen grb. U Turskoj, šipak je i dan danas dio svadbene ceremonije, pa mlada baca i gazi šipak, a broj ispalih zrna nagovještava koliko će djece imati. I na primorju Crne Gore, prilikom proslave krsne slave, domaćica daruje onom koji sjedi na čelo stola – bocu crvenog vina i plod šipka.
Šipak je veoma dugovječna voćna vrsta, koja može živjeti i plodonositi čak do 200 godina. Može se gajiti i na većim nadmorskim visinama, pa se tako na području Avganistana gaji čak na 2.000 metara. Iako bi ga prije kategorisali u listopadne voćne vrste, šipak se nalazi na prelazu ka zimzelenim, s obzirom na to da nerijetko dolazi do zadržavanja njegovog lišća u jesenjem periodu na granama.
Kvalitetan sadni materijal predstavlja preduslov za uspješnu, rentabilnu i dugovječnu proizvodnju plodova šipka. Šipak se može razmnožavati vegetativnim i generativnim putem.
Za komercijalnu proizvodnju, važne su tehnike vegetativnog razmnožavanja (zelene i zrele reznice, izdanci, položenice, kalemljenje, kultura tkiva) dok se populacije samoniklog šipka formiraju iz sjemena divljih i pitomih kultivara, te se ovaj postupak koristi i u selekcione svrhe.
Rasadnička proizvodnja počiva na vegetativnom razmnožavanju iz razloga što šipak ima izraženu regenerativnu sposobnost iz vegetativnih segmenata biljke. Oplemenjivanje šipka ima za cilj stvaranje novih sorti koje će imati atraktivniji izgled, izrazito crvenu boju, kao i unaprijeđen hemijski sastav soka.
Jedna od pozitivnih osobina šipka je i to što rano prorodi (u trećoj godini od sadnje), dok se od pete do sedme godine od sadnje može očekivati pun rod ove fantastične voćne vrste.
Prije same sadnje šipka, vrlo je poželjno izvršiti kompleksnu pripremu zemljišta, kako bi uklonili kamenje, ostatke korijenovog sistema, korovsku vegetaciju, te primijenili rigolovanje i osnovno đubrenje, prvenstveno organskim đubrivima.
Razmak sadnje može varirati, ali se preporučuje da razmak u redu i razmak između redova bude najmanje 5 metara x 3 metra, što čini oko 650 sadnica šipka po jednom hektaru. U visoko intenzivnim, plantažnim zasadima širom svijeta, šipak se sadi na manjim rastojanjima, te zauzima formu žive ograde, što ga čini i idealnim „vjetrozaštitnim pojasem“ u voćnjaku.
U ovakvim zasadima, jedno stablo-žbun šipka može nositi i do 200 plodova, odnosno redovan rod je oko 15 do 20 tona po hektaru. Preporučuje se organsko đubrenje sa oko 40 – 80 kg po stablu na svake dvije do četiri godine, te dodavanje mineralnog đubriva u periodu mirovanja (oko 1,5 kg po stablu – NPK 8:16:24), kao i u završnom periodu vegetacije i nakon cvjetanja, i to azotnim đubrivima (oko 0,5 kg UREE i oko 0,5 – 1kg KAN-a).
Šipak može izdržati vrlo sušne uslove, te opstati godinama u uslovima deficita zemljišne vlage. U ekstenzivnoj poljoprivredi, zalivanje u sušnim ljetnjim mjesecima je neophodno; međutim, nekontinuirano navodnjavanje u sušnim uslovima može dovesti do pucanja kore plodova šipka.
Rezidba šipka je mjera kojoj se ne poklanja dovoljno pažnje. U mladim zasadima je neophodna radi formiranja uzgojnog oblika (vaza, piramida, palmeta, špalirni uzgoj). Neophodno je prorjeđivanje grana svake godine, uz redovno uklanjanje vodopija, jer se cvjetni pupoljci stvaraju na vrhovima grančica iz prethodne godine. Permanentna rezidba će osigurati dugovječnost stabla šipka.
Šipak redovno rađa zahvaljujući osobini dugotrajnog cvjetanja, koje nastupa u neravnomjernim vremenskim terminima. Osim glavnog cvjetanja u maju i junu, šipak može cvjetati i u kasnijim mjesecima, pa čak i u jesen, što je nepoželjno.
Oplodi se svega nekoliko procenata od ukupnog broja cvjetova, koji opadaju usljed temperaturnih razlika između dana i noći. Takođe, prilikom sazrijevanja dolazi i do opadanja određenog procenta plodova, što je poželjno kako bi imali krupne plodove.
Iz divnih, vatreno narandžasto-crvenih cvjetova šipka, nastaće plod, koji je po morfološkoj klasifikaciji bobica, sa jestivim endokarpom, dok su mezokarp i egzokarp odrvenjeli i nejestivi. Na vrhu ploda nalazi se vijenac ili kruna, koju obrazuju ostaci čašičnih listića.
Tanke pregrade dijele gornji dio ploda u više loža, a ispod njih jedna dijafragma razdvaja donju polovinu, koja se opet na svoj način dijeli u veći broj loža. Svaka loža sadrži veći broj zrna, utisnutih na sunđerastu placentu.
Kada je pravo vrijeme da šipak uberemo sa grane? Odgovor na ovo pitanje zavisi od mnogih unutrašnjih i spoljašnjih činilaca, i to: sorta, nadmorska visina i ekspozicija, klimatske i zemljišne karakteristike, intenzitet sprovođenja agrotehničkih mjera.
Ipak, vizuelna procjena koja se zasniva na obojenosti kore šipka crvenom bojom, te krupnoće ploda, ne bi smjela da previše omaši. Najbolji indikator termina berbe je ukus ploda, koji je rezultat odnosa šećera i kiselina u plodu.
Pravovremena berba plodova šipka je veoma važna, jer njegovi plodovi nemaju mogućnost naknadnog sazrijevanja, dok su prezreli plodovi skloni pucanju i značajno im je smanjena mogućnost čuvanja. Šipak treba brati po suvom vremenu, a onda ga izložiti suncu najmanje 48 sati, kako bi mu produžili upotrebnu vrijednost.
Divlji šipak (Punica granatum spontaneae) nalazi se veoma često u spontanoj vegetaciji mediteranskog područja, i to zahvaljujući njegovoj izrazitoj otpornosti na ekstremne klimatske i zemljišne faktore.
Osnovna razlika između divljeg i pitomog šipka je u većoj razgranatosti korijenovog sistema i žbunastoj formi divljeg šipka, dok se pitomi šipak odlikuje znatno krupnijim plodovima slađeg ukusa. Plodovi divljeg, tj. samoniklog šipka ostaju na granama i tokom zime, dok se plodovi kultivisanog šipka nakon zrenja više ne zadržavaju na stablu.
Sorte šipka mogu se klasifikovati u odnosu na vrijeme sazrijevanja, ukus plodova, sadržaj limunske kiseline i slično. Prva klasifikacija kultivara šipka potiče još iz 13. vijeka, kada je arapski agronom Ibn-al-Awan klasifikovao sve kultivare na: crvene, crne i slatke.
Na području Crne Gore i regiona, plodove šipka možemo svrstati u tri kategorije: slatki, slatko-kiseli i kiseli. Najznačajniji kultivari u Crnoj Gori su: Barski slatki, Šerbetaš i Dividiš meke kore, dok se u regionu javljaju još i sorte: Sladun, Konjski zub, Slatki crveni, Glavaš, Rumenjaš, Crni zuban, Kiseli dividiš, Pasun, itd.
Kultivar šipka Barski slatki je kultivar koji se odlikuje visokom rodnošću, krupnim plodovima sa krupnim zrnima. Još jedna prednost ovog vrhunskog kultivara je to što sazrijeva prilično rano, u drugoj polovini septembra ili početkom oktobra.
Barski slatki je otporan na širok raspon pedoklimatskih karakteristika, a čak i u uslovima gotovo izostale agrotehnike, odlikuje se redovnom i obilnom rodnošću. Tanka, meka i lako lomljiva kora omogućava jednostavno guljenje ploda ovog kultivara, a čak 80% soka po zrnu ploda izdvaja ovu sortu u odnosu na sve druge prisutne u regionu.
Na drugom mjestu među crnogorskim kultivarima šipka, nalazi se Šerbetaš, koji dozrijeva petnaestak dana kasnije u odnosu na plodove kultivara Barski slatki. Lako se prepoznaje po zlatno-žutoj kori sa svijetlo-crvenim segmentima i karakterističnoj zaravnjenosti na polovima. Odlikuje se dugom upotrebnom vrijednošću, dobro se transportuje i skladišti. Izrazito sladak ukus mu je i dao naziv i ova osobenost ga čini jednim od najslađih mediteranskih kultivara.
Ovo „rajsko voće“ ima antikancerogena, antivirusna i antibakterijska svojstva, reguliše krvni pritisak, snižava holesterol, usporava razvoj artritisa i bolesti prostate i bubrega, kao i procesa starenja kože.
Oduvijek se koristio kao prirodni lijek za pneumoniju, kao i za ublažavanje simptoma prehlade i upale grla. Sadrži čak 20 puta više vitamin C od limuna, a bogat je i vitaminom B, mineralnim materijama, posebnom kalijumom, kalcijumom, gvožđem, magnezijom, fosforom i cinkom. Obožavamo ga kao svježe voće, ali i kao cijeđeni sok, dok se šipak koristi i u industriji sokova, vina, džemova, kao i u farmaceutskoj i kozmetičkoj industriji.
Organski uzgoj šipka može se prilično jednostavno sprovesti, s obzirom na to da je ova voćna vrsta izrazito otporna na brojne bolesti i štetočine, prvenstveno zahvaljujući bogatstvu tanina i pektina u plodovima, kao i u kori drveta šipka.
Ekološka, plantažna proizvodnja šipka pod kultivarom Barski slatki, predstavlja nemjerljiv potencijal za održivi razvoj naše poljoprivredne proizvodnje. Ostaje da se zapitamo da li smo kao društvo uradili dovoljno (ili išta?) na zaštiti ovog jedinstvenog kultivara vrhunskog kvaliteta...
Naredni pazarni dan selimo na obronke planine Rumija, đe će Crnogorsku sofru ukrasiti čudotvorni endem južnog Jadrana, biljka koja se pominje još u spisima vladara Duklje – Jovana Vladimira. U čast obilježavanja 32. godišnjice od usvajanja Deklaracije o ekološkoj državi Crnoj Gori, perom ćemo zajednički ukazati na potrebu sistemske zaštite autohtonog bogatstva naše čudotvorne prirode...
