Fototipsko izdanje rukopisnog „Cetinjskog psaltira“ iz XV vijeka koje su kao suizdavači objavile Matica crnogorska i Nacionalna biblioteka Crne Gore „Đurđe Crnojević“ promovisano je sinoć na Cetinju.
U ime domaćina posjetioce je pozdravila direktorica NBCG „Đurđe Crnojević“ Dragica Lompar koja je i jedna od priređivača ovog izdanja.
Ona je podsjetila na činjenicu da stare rukopisne i štampane knjige crnogorske srednjovjekovne pisane baštine spadaju u najveće vrijednosti naše kulturne istorije i kulture u cjelini, a mnogi primjerci od njih imaju i širi civilizacijski značaj.
Lompar: Sudbina knjige u Crnoj Gori bila teška i neizvjesna
„Tradicija rukopisnih knjiga omogućila je osnivanje Crnojevića štamparije 90-ih godina XV vijeka, kada su srednjovjekovni pisari svoje vještine prilagodili štamparskoj djelatnosti“, rekla je Lompar.
Ona je dodala da je sudbina knjige u Crnoj Gori bila teška i neizvjesna, usljed stalnih bitaka, ratnih razaranja i propadanja tokom vremena.
„Osim toga, poznata je i uloga Vuka Karadžića u otuđenju starih knjiga sa naših prostora, koje je kasnije prodavao raznim kolekcionarima i bibliofilima širom Evrope. U knjizi „Počeci štamparstva u Crnoj Gori“ Evgenije Nemirovski navodi podatak da je Vuk Karadžić prvu pošiljku iz Crne Gore, u kojoj je bio i „Psaltir s posljedovanjem“ iz 1495. prodao 1847. ruskom istoričaru i bibliofilu Pogodinu za 75 rubalja. A tih pošiljki je, nažalost, bilo mnogo i na različite adrese“, istakla je Lompar.
Ivanović: Sačuvani rukopisi rasuti širom svijeta, njihovim dentifikovanjem trebala bi se baviti generacija mlađih montenegrista
Priređivač izdanja, generalni sekretar Matice crnogorske Ivan Ivanović je ukazao je da crnogorski istorijski, kulturni, duhovni i državni kontinutitet potvrđuje obilje istorijskih artefakata među kojima posebno mjesto zauzimaju pisani spomenici kulture.
„Počev od najstarijeg istorijsko-literarnog spisa kod Južnih Slovena, čuvenog „Ljetopisa Popa Dukljanjina“, preko niza izuzetnih djela poput „Miroslavljevog jevanđelja“, dospijevajući do štampanih izdanja prve državne štamparije u Evropi i prvih ćiriličnih knjiga na slovenskom jugu“, rekao je Ivanović.
On je dodao da upravo ovakvim i sličnim izdanjima Matica crnogorska želi pokazati i fenomenološki prepoznati evoluciju i kontinuitet crnogorskog duhovnog, kulturnoistorijskog i nacionalnog identiteta.
Kako navodi, analize i tumačenja istoriografskih i kulturoloških aspekata u istraživa
njima pokazuju da su se u periodu vladavine dinastija Balšića i Crnojevića odvijali neki od važnijih procesa u evoluciji državotvorne i etnografske identifikacije Crne Gore, ali iznad svega i Crnogoraca kao nacionalne zajednice sa samoprepoznatom narodnom sviješću.
„Svakako da je crnogorsko rukopisno književno i pisano nasljeđe iz toga perioda bilo bogato, mnogo veće i žanrovski raznovrsnije od onog za koje sada znamo. Nažalost, većina književnih i pisanih spomenika nije sačuvana – ili još uvijek nije identifikovana. Sačuvani rukopisi danas se nalaze rasuti širom Evrope i svijeta a njihovim opisom i identifikovanjem trebala bi se baviti generacija mlađih montenegrista“, smatra on.
Šekularac: Nije bez osnova tvrdnja da je ovaj rukopis poslužio cetinjskim pisarima i štamparima kao uzorak
Istoričar Božidar Šekularac, koji je pisao pogovor fototipskom izdanju rukopisnog „Cetinjskog psaltira“, govorio je o njegovim karakteristikama.
„Psaltir je bogoslužbena knjiga izabranih psalama i raznih psalmskih tekstova za pjevanje za vjerske praznike. „Psaltir s tumačenjima (tolkovi psaltir)“, alegorijskog značenja svakog stiha u odnosu na Novi zavjet – rano je priješao od Grka Slovenima preko knjiga npr. „Bolonjski psaltir“ – XIII vijek iz Ohrida, „Minhenski psaltir“ – XIV vijek, i naravno naš „Psaltir s posljedovanjem“ iz Crnojevića štamparije“, rekao je Šekularac.
Kako je istakao, imajući u vidu da je na Cetinju pri dvoru Crnojevića radio skriptorij i štamparija, nije bez osnova tvrdnja da je ovaj rukopis Cetinjskog psaltira s tumačenjima poslužio cetinjskim pisarima i štamparima kao uzorak po kome su radili, tim prije što je sadržaj teksta i stil gotovo isti.
„Predislovije i skaz u rukopisu nedostaju zbog nedostatka listova. Po tradiciji 151 psalm se pripisuje caru Davidu, ali među njima ima i onih koji su nastali poslije njega. Ovi psalmi dijele se na tri „slave“ koje završavaju s „aliluja“ (na jevrejskom – „slava tebi Bože“). Predislovije sadrži i psalme Vasilija Velikog. Za razliku od štampanog Psaltira koji ih nema, ovdje se nalaze molitve po katizmama, zatim izborni psalmi, a sadržana je i molitva Jovana Zlatoustog. Tekst „Cetinjskog psaltira s tumačenjima“ sadrži Mojsijeve pjesme, starozavjetne; zatim tropare, subotnje i neđeljne; akatisti Bogorodice i Jovana Krstitelja, paraklis Bogorodice itd“, rekao je Šekularac.
On je dodao da „Cetinjski psaltir s tumačenjima“, prema određenim pokazateljima i mišljenjima, potiče iz prve četvrtine XV vijeka, a nastao je u nekom od skriptorija na Goricama na Skadarskom jezeru.
„Kao osnova ove tvrdnje uzimaju se vodeni znaci datog perioda. Ime je dobio po Cetinjskom manastiru u kojem se nalazio određeno vrijeme“, objasnio je Šekularac.
Jovović: Pred nama je liturgijska knjiga koja je produkt autentične prakse nastale u okrilju Zetske mitropolije
Predsjednik Matice crnogorske Ivan Jovović rekao je da je primjer Cetinjskog psaltira iz XV vijeka dokaz da naša srednjovjekovna istorija nije zapisana samo u kamenu, gdje su sačuvana razna imena i titule od naših srednjovjekovnih vladara, preko crkvenih velikodostojnika, pa do običnog puka, već da su „naši preci veoma rano počeli ostavljati tragove u rukopisima na staroslovenskom jeziku, što predstavlja osobenost jezičkog, odnosno kulturološkog izraza predaka Crnogoraca.“
„Ukoliko bismo saželi ulogu srednjovjekovnih ćirilskih tekstova u crnogorskoj kulturi, onda je pred nama liturgijska knjiga koja je produkt autentične prakse nastale u okrilju Zetske mitropolije, lišene rusifikacije kojoj je kasnije bila izložena literatura unutar Crnogorske pravoslavne crkve, od početka XVIII vijeka, kao i što je to bio slučaj i kod drugih pravoslavnih eparhija na tlu nekadašnje Austro-Ugarske, Venecije i Osmanskog carstva, koje su prihvatile pokroviteljstvo ruskog imperatora. Svakako, osmansko osvajanje Crne Gore je u značajnoj mjeri zaustavilo književno-jezički razvoj star nekoliko vjekova, s obzirom da su mnoge pravoslavne crkve i manastiri u tom periodu, uslijed brojnih razaranja, ostali bez liturgijske literature, oslanjajući se na donacije sa raznih strana, što je protokom vremena moralo biti od uticaja i na narodni jezik, ako znamo ulogu crkve u tadašnjem društvu“, kazao je Jovović.
On je dodao da iako je latinica najstarije pismo na crnogorskom prostoru, ćirilicom je oblikovan identitet Crne Gore i crnogorskog naroda, još od XV vijeka, „pri čemu ne treba izgubiti iz vida jedan manji korpus glagoljskih liturgijskih tekstova, koji su, takođe, sastavni dio crnogorskog književnog sadržaja.“
„I ovom publikacijom, kao i nedavno održanim Međunarodnim naučnim skupom u organizaciji Matice crnogorske o hrišćanstvu i hrišćanskoj kulturi na tlu Crne Gore htjeli smo ukazati da institucije nauke i kulture Crne Gore iz ideoloških pobuda ili još uvijek prisutnih zabluda proizašlih iz ateističkog sagledavanja istorije, gotovo su se neželjeno bavile srednjovjekovnom istorijom crnogorskog naroda, prepuštajući tumačenje i interpretaciju vjerskog života i crkvenih institucija katedrama iz najbližeg okruženja, što je onemogućilo do skoro da Crnogorci vlastitu sakralnu baštinu nazovu nacionalnim imenom“, naveo je Jovović.
To je, kako je kazao, razlog što danas u Crnoj Gori imamo duboko nepoznavanje i nerazumijevanje hrišćanskog identiteta koji se instrumentalizuje u banalne dnevnopolitičke svrhe.
„Za razliku od takvog poimanja hrišćanstva, Matica crnogorska je odlučna u namjeri, da u granicama mogućnosti, crnogorsko kulturno nasljeđe koje je rasuto po mnogim stranim bibliotekama, prikupi i prezentuje kako bi konačno prevazišli još uvijek prisutni tribalistički koncept sagledavanja vlastite prošlosti. Publikovanjem, između ostalih, i „Cetinjskog psaltira“ iz XV vijeka još jednom potvrđujemo da knjiga nije bila incident kulture na crnogorskom prostoru u srednjem vijeku“, zaključio je Jovović.
