Ti hramovi (pojedinačne crkve i manastiri i njima pripadajuća imanja) bili su u vjerskoj jurisdikciji autokefalne Crnogorske crkve i njima je ona upravljala (imala pravo državine, ali ne i pravo svojine). Tako je bilo sve dok nije nasilno ukinuta u procesu koji je trajao od kraja 1918. do polovine 1920. godine (donošenjem dekreta regenta Aleksandra Karađorđevića, kojim je stvorena Srpska pravoslavna crkva Kraljevine SHS), mada je preciznije reći do polovine februara 1922. godine, kada je finalizovan proces njenog ukidanja i prisajedinjenja novoformiranoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
Međutim, suprotno pravu i pravdi, istorijskim činjenicama i državnim interesima Crne Gore i nacionalnim pravima Crnogoraca, dogodilo se da se sramotnim, apsolutno pravno ništavim i veleizdajničkim tzv. Temeljnim ugovorom, zaključenim početkom avgusta ove godine između, (ubrzo poslije toga pale i već bivše) Vlade Crne Gore Dritana Abazovića i Crkve Srbije (SPC) i njenog patrijarha Porfirija Perića, bespravno i nemoralno „daruje“ Crkvi Srbije (SPC i njenim eparhijama) ono što nije njeno, niti je ikad bilo, niti je imala i ima pravo na to – a to je pravoslavno sakralno crnogorsko kulturno-istorijsko nasljeđe, mnogobrojni manastiri i crkve i crkvena imovina.
Naime, u normativnom dijelu tog tzv. temeljnog ugovora članom 7, priznaje se i jemči SPC svojinsko pravo koje navedena crkva nikada nije zakonito sekla ni imala u Crnoj Gori nad kulturnim nasljeđem Crne Gore, odnosno, pravoslavnim sakralnim dobrima, koje beogradska Patrijaršija, prije 1918-1920/22., niti je objektivno mogla imati. Zapravo, SPC nije, niti je mogla, graditi, podizati, finansirati, upravljati i gazdovati njima, jer ni sama do tada (1920-1922) postojala nije, niti bi - i da je i postojala prije toga - mogla to raditi i imati to pravo.
Inače, Srpska pravoslavna patrijaršija je kanonski konačno nastala 1922. godine u Kraljevini SHS, kada je dobila tomos od Carigradske patrijaršije, a njen prvi patrijarh u istoriji bio je Dimitrije Pavlović, bivši mitropolit beogradski i Pravoslavne crkve u Kraljevini Srbiji.
Do tada je postojala i vjekovima u Crnoj Gori djelovala autokefalna Crnogorska crkva - Pravoslavna crkva u Crnoj Gori, Crnogorska mitropolija, Mitropolija Crnogorska - odnosno njen episkopat, sveštenstvo i monaštvo. Ona je upravljala crkvenim objektima, hramovima (crkvenim zgradama), u skladu sa zakonskim i kanonskim regulama koristila za potrebe crkve, države i naroda i u odnosu na njih, kao institucija, imala je vjerske kompetencije i prerogative.
Mitrofan Ban
O autokefalnosti Crnogorske crkve mnoštvo je primarnih istorijskih izvora i nespornih činjenica, koji o tome svjedoče. Naime, višedecenijski sekretar autokefalne Crnogorske crkve (Mitropolije Crnogorske), koji je bio član njenog Svetog Sinoda bio je ugledni sveštenik protođakon Filip Radičević. On je 17. decembra 1899. proslavljao jubilej - 40 godina službe u okviru Crnogorske crkve. Dan ranije, u čast tog jubileja, mitropolit Mitrofan Ban je služio sa krilom i slavljenikom Radičevićem večernju molitvu sa noćnim bdenijem u Cetinjskom manastiru. Na dan proslave 17 decembra 1899. godine u devet sati otpočela je Arhijerejska služba u Cetinjskom manastiru. Na toj liturgiji činodejstvovali su mitropolit Mitrofan Ban, arhimandrit M. Cerović, protojerej Krsto Matanović i paroh Marko Martinović, kao i protođakon Filip Radičević.
Povodom jubileja 40 godina crkvene službe protođakon Filip Radičević (sekretar Svetog Sinoda Crnogorske crkve) dobio je veliki broj čestitki iz zemlje i inostranstva od brojnih uglednih crkvenih i civilnih ličnosti i predstavnika crkvenih i civilnih institucija.
Jedna od tih čestitiki bila je upućena od strane duhovnog starješinstva Ostroškog manastira. Ta čestitka glasi:
„Nikšić. Visokoprečasnom G. F. Radičeviću, protođakonu i sekretaru Mitropolije Crnogorske. Cetinje. Neumornom trudbeniku u vinogradu Gospodnjem, budnom stražaru na braniku jevanđeljske nauke, književniku i patrioti domovine naše od sveg srca čestitamo današnje slavlje primjernoga Vašeg četrdesetogodišnjeg svešteničkog i književnog rada, sa toplom molitvom Bogu, da Vas dugo i dugo poživi na ponos crnogorske crkve.
Duhovenstvo ostroškog manastira: Arhimandrit Petronije Rajičević, Jerođakon Nikodim Janjušević, Monah Hristifor Ljepava i Sveštenik Jovan Damjanović”.
(“Prosvjeta”, Cetinje, list za crkvu i školu, uređuje kancelarija Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova, sveska I, godina XI, januar, 1900, str. 27).
Pravoslavne bogomolje, hramove, crkve u Crnoj Gori podizali su narod i država Crna Gora, za duhovne potrebe domicilnog stanovništva i oni su njima pripadali. Ovom prilikom navodimo primjer izgradnje crkve Svete Trojice u selu Majstori (Njeguši, opština Cetinje), podignute 1899. godine, a osveštane 1900.
Knjaz / Kralj Nikola I Petrović Njegoš
Naime, u monografiji "PEDESET GODINA NA PRESTOLU CRNE GORE 1860-1910", objavljenoj u slavlje jubileja 50 godina vladavine knjaza Nikole I Petrovića Njegoša i proglašenja Knjaževine Crne Gore za Kraljevinu (a koju monografiju je uredio dr Lazar Tomanović, istoričar, predsjednik Vlade Crne Gore, te koja je štampana u Kraljevskoj Crnogorskoj Državnoj štampariji na Cetinju 1910) , između ostalog, navodi se, kada se nabrajaju podignuti i obnovljeni hramovi u Crnoj Gori od 1860. do 1910, na strani 108, da je u na Majstorima 1899. godine podignut hram, odnosno, crkva Svete Trojice.
Podizanje te crkve je finansirao, odnosno, troškove njene izgradnje snosio je vladar nezavisne i međunarodno priznate države Knjaževine Crne Gore - knjaz Nikola, a crkvu u njeguškom selu Majstori podigli su svojim radom, trudom, pregnućem mještani samog sela Majstora za njihove religijske, tradicijske, običajne, kulture i za praktične potrebe i crkvene obrede.
Crkvu Svete Trojice u selu Majstori osveštao je septembra 1900. godine poglavar autokefalne Crnogorske crkve (Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, Mitropolije Crnogorske) mitropolit arhiepiskop Mitrofan Ban sa sveštenstvom. O činu gradnje i osveštavanja te crkve list „Glas Crnogorca“ (urednik dr Lazar Tomanović) izvještava sljedeće:
„Iz Mitropolije. Visokopreosvešteni g. Mitropolit Mitrofan, u pratnji g. protođakona F. Radičevića i g. prof. Boža Novakovića u nedjelju je odio na Majstore, gdje je osvetio novu crkvicu. To naše pogranično selo, iznad Stanjevića, nije imalo do sada svoje crkve, nego je trebalo da idu na službu Božiju preko Lovćena na Njeguše, kom plemenu pripadaju, gdje su i svoje umrle sahranjivali. NJ. V. Gospodar, premda to seoce ne broji više od 10-12 kuća, dao je potrebiti trošak, a seljani su od svoje strane lično radili sve što su mogli, i tako danas imaju svoju crkvicu. Svojoj velikoj radosti dali su izraza na dan osvećenja u srdačnom dočeku g. Mitropolita i gosti s Njeguša i s Bajica, kojima je bio priugotovljen objed kao u sred koje varoši a ne u planini. Učesnici te crkvene svečanosti s Majstora su sobom ponijeli najljepšu uspomenu“.
(„Glas Crnogorca“, Cetinje, broj 38, od 23. septembra 1900, str. 2)
U ovom kontekstu relevantno je navesti sljedeće istorijske i pravne činjenice:
- da nakon 1918. godine, po Ustavu i zakonima države Crne Gore, niti po pravnom poretku autokefalne Crnogorske crkve (Ustavu njenog Svetog Sinoda iz 1903 i Ustavu Pravoslavnih Konsistorija 1904.), svojina nad crkvama i manastirima u Crnoj Gori nije ustavno, zakonsko i crkveno-pravno validno prešla u svojinu "Ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve KSHS", nastale 1920.
Ona nije prešla u svojinu novonastale rečene crkve nijednim valjanim pravnim poslom, koji reguliše način sticanja svojine - niti po sili zakona ni po samom pravu (de lege lata, ipso iure), niti putem bilo kojeg i kakvog ugovora ili akta o nasljeđivanju, testamentarno, odnosno, putem zavještaja, niti putem ugovora o prodaji, kupovini, poklonu, zamjenjivanju, a još manje odlukom nadležnih vlasti Kraljevine Crne Gore. A svakako ne nikada odricanjem od prava svojine i njenog prenošenja na drugoga od strane zakonskog i stvarnog titulara, imaoca, nosioca tih prava.
- Pravni je princip: na drugoga se ne može prenijeti više prava od onih koje titular sam već ima. Tako da ni Crnogorska crkva, koja je vjekovima bila autokefalna, sve i da je bila (a nije bila) vlasnik, a bila je samo zakoniti držalac, plodouživalac i upravljač pravoslavnim crkvenim hramovima, sve i da je to htjela (a po propisima crnogorske države i same crkve nije mogla sve i da je htjela), nije imala mogućnost da prenese svojinu koju ni sama imala nije nad istim objektima i drugim crkvenim nepokretnostima.
Jer, za takvo je nešto u pogledu otuđenja crkvenih dobara bilo neophodno odobrenje ili saglasnost, odnosno, odluka države i suverene državne vlasti Kraljevine Crne Gore i njenog suverena. A takvo odobrenje niti je ikada traženo od strane nosioca svojinskih prava, niti je dato ikada od strane nadležnih ustavnih i zakonskih faktora Kraljevine Crne Gore. To pravo nije imala, a time ni trazila, pa logično nije nikada ni dobila Crnogorska crkva u vrijeme nekanonskog i nasilnog njenog pripajanja Pravoslavnoj crkvi u Kraljevini Srbiji i novonastaloj Ujedinjenoj SPC KSHS, u procesu koji je trajao od 1918. do 1920. godine, odnosno, do 1922., kada je Carigradska patrijaršija izdala tomos o priznavanju novostvorene Srpske pravoslavne patrijaršije.
Elem, pravoslavne hramove u Crnoj Gori do 1920. godine nije gradila, ni finansirala, Crkva Srbije, odnosno, Srpska pravoslavna crkva formirana 1920. godine i oni nijesu njeni, i ne mogu joj pripadati svojinski ni državinski.
