Preciznije rečeno, bio je protivan prisajedinjenju Kraljevine Crne Gore-Kraljevini Srbiji i njenom nelegitimnom i nelegalnom inkorporiranju, apsorbovanju Kraljevini SHS, te bio je suprotstavljen detronizovanju kralja Nikole i dinastije Petrović-Njegoš i konfiskovanju njenih imovinskih dobara, kao i zabrani njegovog povratka i članovima njegove porodice u Crnu Goru, što je, pod patronatom srpske Vlade, odlučila, izglasala antiustavna i nezakonita tzv. Podgorička skupština krajem novembra 1918. godine.
Kad je, početkom 1919. godine, podignut crnogorski narodni ustanak za pravo, čast i slobodu Crne Gore, te, potom, tokom intenzivnog trajanja ustaničkog zelenaškog i komitskog pokreta u Crnoj Gori (1919-1923), jedan dio stanovnika i mještana plemena Mrkojevića, odnosno, pripadnika sela i naselja koje su, nekoliko, potonjih, decenija trajanja Kneževine/Kraljevine Crne Gore sačinjavale Kapetaniju Mrkojeviću(ustanovljenu 1879., u vrijeme Knjaževine Crne Gore, koja je trajala i u doba crnogorskog Kraljevstva, sve do njegovog, bespravnog faktičkog uništenja krajem 1918. godine i potom), pridružio se aktivno, djelimično, s puškom u ruci, crnogorskom ustaničkom, oslobodilačkom pokretu i bilo je njegov sastavni dio. Takođe, jedan, značajan dio Mrkojevića, odnosno, stanovnika kapetanije Mrkojevićke, bio je od 1919. do 1923., logistička potpora, podrška, u smislu pomaganja, jatakovanja, crnogorskim političkim zelenaškim komitima i emigrantima, koji su se vraćali iz Italije da vode borbu protiv vojske, žandarmerije, bjelaških i drugih antiustaničkih formacija, koje su se nalazile pod egidom beogradskog Dvora i Vlade dinastije Karađorđevića. Time su Mrkojevići, značajno, potvrdili, subjektivnu i, nadasve, objektivnu, pripadnost ondašnjem emancipatorskom crnogorskom zelenaškom i narodnom pokretu za slobodu, suverenost i državnost Crne Gore.
Prostor plemena Mrkojevića i kapetanije Mrkojevićke bio je, uglavnom, tada, sigurno utočište, bezbjedan prolaz i, komptabilno tome, jaka podrška, te emanat posebno iskazane blagonaklonosti prema crnogorskoj ustaničkoj, emigrantskoj i državotvornoj, velikoj grupi od 130 oficira i vojnika, koji su se polovinom jula 1919. g., vratili iz Italije u domovinu Crnu Goru, sa ciljem ponovnog podizanja ustanka u Crnoj Gori protiv velikosrpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore.
Tome valja posvetiti naročitu pažnju, jer činjenice, evidentno govore da je crnogorska vojno-politička ekspedicija iz Italije, predvođena komandirom (majorom, docnije brigadirom) crnogorske vojske Krstom Zrnovim Popovićem, koja je, nakon brojnih prepreka, stigla na područje Crne Gore, prošla slobodno i dočekana sa odobravanjem od strane većine stanovništva plemena Mrkojevića i kapetanije Mrkojevićke, sredinom 1919. godine. Ona je prošla, kroz njeno područje, bez ikakvih poteškoća i problema, a ista se sa teškim mukama i gonjenjima od strane vojske, žanarmerije i bjelaša, tek suočila nešto kasnije, kad je napustila prostor Mrkojevića. Potom je ona bila izložena, sinhronizovanim akcijama oružanog progona od strane oružanih snaga vlasti KSHS i to kad je došla na sasvim drugo područje, daleko od Mrkojevića i bez njihovog učešća u progonu crnogorskih zelenaša, oficira, vojnika, gerilica.
Relevantno je da se konkretno, ali i podrobnije, osvrnemo na navedenu crnogorsku vojno-političku ekspediciju, koja je polovinom 1919. stigla iz Italije u Crnu Goru i da rezimiramo odos Mrkojevića prema istoj. Naime, komandant crnogorske vojske u egzilu, u Gaeti, general Andrija Raičević je 28 juna/10. jula 1919. godine, uputio službeni dopis komandi II bataljona crnogorske vojske stacioniranom u italijanskom gradu Formija, kojim je pozvao crnogorske oficire: Đura Kapu, Marka Vučerakovića, Mila Lekovića, Iliju Vukmanovića i Todora Borozana, da mu se hitno jave u Gaeti, đe je bilo sjedište “Komande Crnogorskih trupa”. Pomenuti crnogorski oficiri su se odazvali na upućeni poziv generala Andrije Raičevićai 28. VI/10. VII 1919. godine u 10 sati ujutro bili su u Gaeti kod njega. General Raičević je njima, kao i oficirima Krstu Popoviću, Andriji Dragutinoviću, Savu Čelebiću, Dušanu Vukoviću, Jovanu Nikoliću, Savu P. Martinoviću, Matu Todoroviću, Peru Vukoviću i Mirku Božoviću saopštio naredbu crnogorskog ministra vojnog iz Neija kod Pariza divizijara Milutina M. Vučinića, u kome je od njega zahtijevao da se izvrši odabir, selekcija, od 130 ljudi iz sastava nacionalne vojske u egzilu i da se od njih formira jedinica, koja će otputovati u Crnu Goru u cilju izvšavanja specijalnih zadataka političkog i vojničkog karaktera. Pristupilo se, zatim, ažurno i akutno pripremama za realizaciju postavljenog cilja.
Grupa od 130 crnogorskih oficira i vojnika dobili su oružje i novčana sredstva i otputovali su za Crnu Goru. Komandant te ekspedicije bio je komandir Krsto Z. Popović. Ekspedicija je bila podijeljena u pet grupa: katunski pod komandom Đura Kape, riječki pod komandom Sava Čelebića, crmnički pod komandom Marka Vučerakovića, Nikšićki pod komandom Mata Todorovića i zetski pod komandom Pera Vukovića iz Pipera.
U prvoj polovini jula 1919. godine, crnogorska ekspedicija na čelu sa Krstom Z. Popovićem je željezničkim vozom otputovala iz Formije za pristanište Monopoli, uniformisana crnogorski. Potom, ukrcala se na jedan brod sa jedrima i u osvit zore otplovila za Crnu Goru. Jadranskim morem, rečena crnogorska ekspedicija plovila je nekoliko dana i usljed vrlo nepovoljnih vremenskih prilika (bila je snažna oluja) njeni članovi stigli su, konačno, pod Medovu, a odatle su su se uputili u pravcu Ulcinja i Bara. Dospjeli su, kada su se iskrcali i konačno kopna dohvatili, nakon određenog vremena i na područje Mrkojevića, preko kojega su bezbjedno i uz, uglavnom, blagonaklonost i podršku stanovništva, produžili dalje u cilju realizacije dobijenih zadataka i ciljeva širom okupirane Crne Gore, a sa ciljem pokušaja njenog oslobođenja.
Prema izvorima crnogorske Vlade u emigraciji, tada je sa Krstom Popovićem u Crnu Goru upalo 69 crnogorskih oficira, ostali članovi navedene ekspedicije, do broja 130. bili su pooficiri i vojnici, sa ciljem podizanja opštenarodnog ustanka protiv srpske okupacije i aneksije Crne Gore. Oficiri su bili: komandiri-Petar Lekić, Marko Vučeraković, Krsto Popović, Pero Vuković, Savo Čelebić, Đuro Kapa, Mato Todorović, kapetani-Milo Lekić, Andrija Dragutinović, Niko Kašćelan, Todor Borozan, Dušan Vuković, Krsto Ivanović, Božo Bećir,-poručnici-Jovan Nikolić i Vaso Marković,-potporučnici Mašan Borozan, Petar Lekić, Petar Nikolić, Marko Popović, Majo Vujović, Boško Vujović, Ilija Raičević, Mladen Gluhović, Ilija Konjik, Jovo Kojić, Marko Đ. Popović, Đoko Tomanović, Milovan Kalezić, Niko P. Martinović, ŽivkoĐurović, Todor Grgur, Ilija Đukić, Milo Đukić, Butor Batrićević, Petar Batrićević, Đuro Popović, Nikola Knežević, Simo Lazetić, Ćetko Jovanović, Ilija Vuković, Savo Pejović, Stevan Radonjić, Boško Vučinić, Đorđije Božarić, Filip Vrbica, Milo Šikmanović, Mašo Borilović, Pero Ivanović, Ferid Abazović, Radovan Turčinović, Petar Perišić, Andrija Pejović, Andrija Popivoda, Krsto Vuković, Đuza Vukmanović, Radisav Nikezić, Niko Niković, Mićo Niković, Stevo Dabanović, Nikola Crnojević, Janko Jovanović, Savo Marković, Jovan Zlatičanin, Ilija Leković, Đoko Račić, Milan Orović, Savo Pavlović i barjaktar Savo Martinović [1]. Ta ekspedicija je bezbjedno došla i prošla kroz Mrkojeviće i, uz njihovu večinski podršku, potom je, stigla do Surormana i nastavila dalje.
Toj ustaničkoj, patriotskoj, vojno-političkoj ekspediciji crnogorskih suverenista treba u daljoj elaboraciji posvetiti posebnu pažnju u našoj istoriografskoj analizi, jer je ona naišla na podršku i odobravanje i pomoć od strane većine matičnih Mrkojevića. Kako smo naveli, u prvoj polovini jula 1919. crnogorska ekspedicija, na čelu sa Krstom Z. Popovićem, je željezničkim vozom, otputovala iz Formije za pristanište Monopoli, uniformisana crnogorski, potom, se ukrcala na jedan brod, sa jedrima i u osvit zore, zatim otplovila za Crnu Goru. Jadranskim morem crnogorska ekspedicija plovila je nekoliko dana i usljed vrlo nepovoljnih vremenskih prilika (bila je snažna oluja) njeni članovi stigli su, konačno, pod Medovu, a odatle su su se uputili u pravcu Ulcinja i Bara. Dospjeli su, kada su se iskrcali, i konačno kopna dohvatili, zatim, i na područje Mrkojevića, preko kojega su bezbjedno i uz, uglavnom, blagonaklonost i podršku stanovništva, produžili dalje, u cilju realizacije dobijenih zadataka i ciljeva.
Posebno je relevanto apostrofirati da je komandir Krsto Zrnov (Todorov) Popović, u svojstvu Načelnika Štaba Komande Crnogorskih trupa u Gaeti (Italija), jula 1919. godine, bio na čelu ekspedicije za izvšenje specijalnih zadataka vojnog i političkog karaktera, koja je brojala 130 ljudi, od kojih je bilo 69 oficira, a koji su se vratili iz Italije u Crnu Goru, đe su izbjegli, nakon sloma Božićnog ustanka januara 1919 i docnije. Oni su se, tada, jula 1919. godine, iskrcali u Medovo, a potom se prebacili na prostor između Bara i Ulcinja. Krsto Popović je odatle produžio preko Mrkojevića i drugih lokacija, za Sutorman, sa kojega je, nešto docnije, sa svojom gerilskom grupom, otišao u pravcu Cetinja i Katunske nahije, sa ciljem podizanja naroda na ustanak.
Jako je bitno naglasiti, što je činjenički utemeljeno, da ekspedicija crnogorskih suverenista od strane organa okupacione vlasti, nije otkrivena, dok su oni, njeni pripadnici, prolazili i boravili na teritoriji Mrkojevića. To puno kazuje, o, direktnoj i indirektnoj, privrženosti stanovnika Mrkojevića ustaničkom crnogorskom zelenaškom vojno-političkom pokretu. Za dolazak te vojno-političke ekpedicije u Crnu Goru, vlasti su saznale prilično kasnije, i to iz drugih izvora, krugova, a Mrkojevići su istoj, zelenaškoj oružanoj eksediciji, pružili punu podršku, te ničim isti, niti bilo kome, iz oragana vlasti, nijesu odali njeno pristustvo na njihovom plemenskom području. Naprotiv, podržali su je, t.j., crnogorsku oružanu oslobilačku akciju, i to su, učinili,patriotski, za razliku od drugih njenih protivnika i agentura i agenata režima, koji su prošpijali organima vlasti dolazak iste ekspedicije i učestovali, potom, u njenom naoružanom, masovnom gonjenju, odnosno, teroru nad njenim sljedbenicima i pristalicama, koji su joj se pridružili.
Komandir Krsto Zrnov Popović kao, »šef svih ustaša«, iz šume 27. septembra 1919. godine podnio je kraljevskom crnogorskom generalnom konzulu u Rimu g. Velimiru- Veljku Ramadanoviću opštiran izvještaj, u kojemu stoji, između ostalog i sljedeće:
»...14. jula u 3 sata izjutra ukrcali smo se na brod Jedrenjaku pod Monopoli. Od naše pratnje tražio sam da se iskrcamo između Bara i Budve, kako bismo se što prije uhvatili Lovćenskih šuma i uputili određenom cilju. Istodobno upozorio sam ih da mi tim brodom ne možemo u određeno vrijeme na željeno mjesto stići, našto mi je odgovoreno: da će brod- Jedrenjaku-neki parabrod privući do obale za iskrcavanje. Tom prilikom g. Baldaći obećao mi je, da će doći na Vir Pazaru naročiti Kralj. Italijanski poslanik za naše poslove sa kojim imam komunicirati i od kojega za naše pristalice imam tražiti i primiti: oružje, municiju i novac, kao i sve ostale potrebite nam stvari. Ovaj povjerenik, prema njihovom kazivanju, imao je stići na Viru prvoga dana našega stupanja na Crnogorsku teritoriju, ali od svega toga ne bi ništa što je upropastilo uspjeh, kojega sam prvih dana mogao učiniti. Jedrenjakom smo otplovili i usljed velike morske bure lutali po Jadranskom moru, te smo 16. jula u jutro osvanuli pod Drač, a odatle za Medovo i da Italijanska posada iz Drača nije javila Italijanskoj Komandi na Medovu da nas spasavaju i mi i naša Jedrenjaka bili bismo pod vodom, te tako, sa dvije torpiljerke stigosno u 11 sati noću u Meduanski zaliv. Čim sam se iskrcao pošao sam kod Komandanta mjesta i kazao mu u čemu je stvar pošto mu o našem dolasku nije bilo ništa ranije poznato. Istoga sam molio da nam dade sredstva da se iskrcamo između Bara i Budve, na šta mi je odgovorio da to nije njegov sektor, pa niti može niti smije to bez prethodnog naređenja učiniti, a da će nam pomoći da se od Bara do Ušća Bojane iskrcamo gdje ja hoću. Da se ne bi gubilo vrijeme na to sam pristao i tražio da nas prevezu na obalu kod Starog Ulcinja pod Mrkojeviće, kako bih se što prije uhvatio planinskog lanca između Bara i Skadarskog blata, te tako jedva 18. jula u 4 sati popodne krenuli smo iz Medova na određeno mjesto, a 19 u 3 sata u jutro prevezli smo se kraju i iskrcali.
Obzirom na iznurenost vojnika koji su, usljed rđavog putovanja, bili veoma u slaboj moći, kao i pogledom na ukrivenost kretanja upotrijebio sam dan za odmor, a noć za kretanje i kako bi se na taj način mogao brže i što sakrivenije prodrijeti u unutrašnjost Crne Gore.
Neprijatelj je saznao o našem iskrcavanju, ali nije znao za našu snagu i pravac prodiranja, usljed čega je nastala od strane našeg neprijetelja velika komešancija i priprema. Srbijanska vojska iz Boke-Kotorske, Hercegovine i Sandžaka forsiranim maršom hitala je za Crnu Goru sa cijelom ratnom opremom, a u Crnu Goru na cijeloj teritoriji Srbijanske vlasti u zajednici sa našim domaćim izdajnicima, preduzeli su najhitnije mjere mobilizacije i koncentracije trupa. Sve naše pristalice silom su namoravali da uzmu oružje i da se bore protivu nas. Koji nije htio to učiniti oni su ga ubijali ili zatvarali, imanje mu pljačkali, kuće palili, familije zatvarali i internirali, ili gole i bose nesretnje po šumama razagnali, toljagama ih prebijali i primoravali ih. Takvih familija i sada ima po šumama gdje krepavaju, a koje se ne smiju niti imaju kud povratiti. Uputili smo se preko Mrkojevića, Rumije, Bijele Skele i 21. jula došli u Krajinu kod sela Gureze......Da nebi sa onako malim i iznurenim brojem vojnika zapao u kritičan položaj i time se osujetila naša dalja akcija, a da bi se crnogorskim plemenima dao vidni znak našeg dolaska- i oficire i vojnike podijelio sam u pet grupova, i pošto sam svijema na okupu objasnio ulogu i zadatak uputio sam ih na svoja mjesta, a ono malo novca dao starješinama grupova sa instrukcijama, na kakve ih svrhe imaju trošiti i sa njima udesio način za komuniciranje i organizaciju dotadanjih u Crnu Goru ustaša, kao i onih koji bi se nam pridružili. Katunski grup pod komandom Kom. Kape, da noću prijeđe Crmnicu, lati se lovćenske šume sa glavnim objektom Cetinje. Sa njime sam uputio i Nikšićki grup sa Kom. Todorovićem. Riječko-Lješanski grup sa Kom. Čelebićem preko blata za Bobiju i Lješansku nahiju. Zetski grup sa Kom. Vukovićem preko blata za Zetu i Pipere. Primorsko Crmnički grup sa Kom. Vučerakovićem ostao je u svome mjestu. Svijema je preporučena čvrsta međusobna veza, saglasnost i aktivnost. Iz Medova nam se pridružio kapetan Krsto Ivanović sa 12 druga, a plemenski Kap. Mićo Ivović, kao bolestan vratio se natrag...«
Istorijske činjenice eksplicitno govore da su, u vezi navedene vojno-političke ekspedicije pripadnika crnogorske vojske u Italiji (1919), Mrkojevići, dominantno, pružili istoj značajnu podršku i da su istu odobravali i pomogli, o čemu posebno govore objaveljni Dnevničko-memoarski zapisi Marka Vučerakovića, koji su, u koatuorstvu istoričara Jasmine i dr Šerba Rastodera, publikovani 2014. godine.
Jedan od glavnih vođa Crnogorskog (decembarsko) januarskog ustanka 1919. protiv okupacije i nasilne aneksije Crne Gore komandir (od 1920. godine brigadir) Marko Vučeraković, koji je potom bio jedna od najznačajnih ličnosti u crnogorskoj vojno-političkoj emigraciji u Italiji i drugim evropskim zemljama, prononsirani junak i borac za pravo, čast i slobodu Crne Gore, u dnevničko-memoarskom tekstu, piše veoma opširno o toj vojno-političkoj ekspediciji, a što se prostora i stanovnika Mrkojevića tiče i njihovog učešća u oslobodilačkom pokretu i podrške istome, to njegovo svjedočenje predstavlja primaran istorijski izvor.
Ustanički vođa i visoko rangirani crnogorski oficir Marko Vučeraković, između ostalog, svjedoči, da je nakon svih dramatičnih i brojnih peripetija, nakon otplovljavanja navedene crnogorske ustaničke vojno-političke ekspedicije, koja je krenula 14. jula 1919. godine, iz italijanskog pristaništa Monopoli, ista polovila jedrenjakom Jadranskim morem, 14 i 15 jula 1919., pod uticajem snažnog vjetra, te da je ona 16. jula stigla u Medovo, i tu bila dva naredna dana, a 18 jula da je ista morem stigla do Ulcinja i nastavila dalje. Pored ostalog Marko Vučeraković u dnevničko-memoarskim zapisima, precizira, sljedeće:
» 19 jula (1919-nap. N.A) pošto je nastupio mrak krenuli smo se za Mrkojeviće, noć je bila mračna, putovi sasvim slabi, a mi veoma iznureni od onakvog putovanja po moru, za pratioce imali smo dva Baranina, koje bješe naša straža uhvatila, oni nas vođahu obilazeći Srbijanske postaje i straže, kolona se protegla, ljudi počeli već zapirati, jer osim puške i trista fišeka, svaki grup nosaše i jedan mitraljez, a povrh toga hrane i odjeće i obuće, u samom svanuću stigli smo u Mrkojeviće, pola nas je već bilo zaprlo.
20. jula odmorili smo se u Knež-Do, u podnožju Rumije, na onoj divnoj planinskoj vodi i ladovini. Odavde sam se javio pismeno komandantu Mrojevićkog batal. Komandiru Mehmedu Pekoviću, od koga sam dobio veoma povoljan odgovor, on mi bijaše poručio da se sa svojim ljudima stavlja meni na raspoloženje i da je gotov da ustane, on nam je uputio po svojim ljudima bogat ručak.
Odgovor kom. Mehmeda Pekovića, veoma me je zadovoljio, po njegovim ljudima koje bijaše k nama poslao, ja sam mu poručio, da ostane mirno kod svoje kuće, ali da sa svojim ljudima bude gotov kad bude od mene dobio naređenje.
20. jula uvečer krenuli smo sa Knež-Dola, za Bijelu Skalu k Šestanima, putovođe nam bijaše uputio kom. Peković, ove noći putovanje nam bijaše mnogo lakše od prošle noći, bijasmo se dovoljno odmorili, nahranili i napili, a putovi bijahu lijepi jer smo se kretali svuda putovima«
Oficir crnogorskog Kralja Nikole, komanidir Marko Vučeraković objašnjava da mu je komandir Mehmed Peković iz Mrkojevića, podnio izvještaj da su Mrkojevići spremni da se podignu na ustanak i da se, s puškom u ruci, pridruže navedenoj crnogorskoj ustaničkoj ekspediciji, te, potom, isti, konstatuje da je postignut dogovor i donijeta odluka da se crnogorske ustaničke grupe iz Primorske i Crmničke oblasti podijele na dva dijela i da one ujutro 28. jula 1919. godine izvrše »napad na srbijansku vojsku u Krajini i Ostrosu i na Pečuricama u Mrkojeviće, a poslije pada ove dvije Srbijanske postaje izvršiti napad na Ulcinj i Bar«
Marko Vučeraković, dalje, eksplicira da je Sava Raspopovića uputio da djeluje u rejonu ulcinjskom, te da »našim ljudima« tamo saopšti odluku ustaničkog zbora da ustanici iz okoline Ulcinja »u Međurečje drže vezu s Mrkojevićima, a Savo da se ima vratiti na 27. na zborno mjesto. Uputio sam izvještaj svim viđenim našim ljudima u Mrkojeviće, Bar, Krajinu, Šestane, Krnjice, Lekiće i Godinje, dokazujući im zborno mjesto za 27. jula i zadaću za 28«[5].
Vučeraković piše da su se, krajem jula 1919. godine, odvijale žestoke borbe u Primorskoj i Crmničkoj oblasti, između ustaničkih snaga i srbijanske vojske i kontrakomitskih, bjelaških (para)militarnih formacija, te da je uslijedilo gonjenje i ubijanje crnogorskih ustanika, gerilica i progon njihovih porodica i uništavanje njihove imovine, kao i to da je srbijanska vojska i žandarmerije zaposjela, zauzela, pored ostalog i prostor plemena i kapetanije Mrkojevića 25. jula 1919. godine i tu koncentrisala jake snage iz 29 pješadijskog puka sa jakom artiljerijom, kojim je komandovao potpukovnik srpske (srbijanske) vojske Grgur Ristić, a operativni komandant bio je major srbijanske vojske Svetolik Nikolić-obojica Srbijanci.
O tome komandir Marko Vučeraković, između ostalog, saopštava: »Srbijanska vojska u ovoj oblasti je 29 puk pješadije, jurišni bataljon, nekolike bater. brd. i polj. topova i suviše izvjestan dio žandarmerije, a razmještena je po postajama, na Vir-Pazaru, Sutormanu, Krajini, Mikuliće, Bijela Skala, Dobra Voda, Pečurice, Kunje, Ulcinj, Katr Kola, Sukobinj i svuda duž granice Bojanom do mora. Ostatak vojske, t.j. rezerva nalazi se u Baru«[6].
Mnogobrojne oružane borbe, vođene između crnogorskih ustanika, političkih emigranata, suverenista, zelenaša, s jedne strane, i srpske vojske, t.j., vojske KSHS, njene žandarmerije, bjelaša i kontrakomitskih snaga, s druge strane, sa velikom žestitom emanirane, odvijale su se i na području nekadašnje Mrkojevićke kapetanije, odnosno, na brojnim lokalitetima i u selima, koji su do 1918. godine i docnije bile u njenom sastavu.
Žrtve tih obračuna bili su, kako pripadnici zelenaških, ustaničkih, komitskih četa, tako i srpske (srbijanske) vojske, žandarmerije i bjelaških snaga pod njenom upravom i kontrolom, koja je bila u rukama beogradskih vlastodržaca. Velike žrtve i stradanja tada su pretrpjeli i Mrkojevići, kao pleme, ali i brojni stanovnici sela koji su sačinjavali Kapetaniju Mrkojevićku.
Brojne porodice iz Mrkojevića (odnosno, kapetanije Mrkojevićke), t.j., njihovi članovi, bili su žrtve progona, pljačke i stradanja, djejstvom okupacionih snaga i njihovih eksponenata, primarno zbog toga što su Mrkojevići odbijali prihvatiti nasilnu aneksiju Crne Gore i likvidaciju njene državnosti. Zapravo, stradali su Mrkojevići uglavnom zato što su, objektivno, direktno ili indirektno, pripadali crnogorskom oslobodilačkom ustaničkom pokretu. Pojedini Mrkojevići su životom platili, svoju patriotsku lojalnost, odanost i pripadnost Crnoj Gori i njenoj borbi za opstanak u slobodi i odbrani i restauraciji njene državnosti.
U tom smislu je karakterističan slučaj stradanja, ubistva istaknutog zelenaša crnogorskog rodoljuba i komite Šaba Ahtetova Dabčevića (Dapčevića) iz Mrkojevića. Naime, Dabčević (Dapčević) Ahmeta Šabo (rođen 1892. godine), bio je crnogorski ustanik, patriota i borac za slobodnu i suverenu Crnu Goru. Komitovao je od 1919. do 1922. godine. Bio je u komitskoj grupi oficira, najprije potporučnika, zatim poručnika i dalje kapetana, a potom komandira (majora) crnogorske vojske Sava Raspopovića. Na prevaru je, u starom Baru, zarobljen 1922. godine od strane srpske okupacione žandarmerije i bjelaša i zatim odveden na barski Belveder, đe su ga, uz zid, organi okupacione vlasti ubili (izboli su ga bajonetima). Kako se to odvijalo? Evo istoriografske rekonstrukcije tog događaja. Naime, Šabo Dapčević je uhvaćen na pijaci u Starom Baru. Sa njim je bio i njegov 15-godišnji brat Alil, kojega je uspio spasiti: rekao mu je na vrijeme da bježi i on je, kad je uvidio srbijanske žandarme prvavemeno njima umakao, poslušaši savjet starijeg brata. Zarobljenog Šaba Dapčevića potom su odveli osvajači Crne Gore, pod Belveder barski i uz zidine istoga su ga ubili bajonetima sa pušaka, pa ga potom sahranili u jednom obližnjem maslinjaku. Par godina kasnije, otac Šaba Dapčevića i sestra Šabova su, u planini, u padinama Lisinja, pošli da beru drva, i tada je naišla ustanička (komitska) grupa predovođena oficirom crnogorskim Savom Raspopovićem. Kad je ugledala Sava Raspovića, kad se srela sa njim, sestra Šaba Dapčevića je počela da plače. Komitski, ustanički vođa, oficir crnogorski Raspopović je pitao tada: »zašto plačeš«?. Ona mu je odgovorila: »Da je moj Šabo živ, bio bi sada s vama«. Kad je to čuo, Savo Raspopović je zaustavio komitsku četu i rekao svima da daju sve što od novca i drugih vrijednih stvari imaju kod sebe porodici komitskog borca i stradalnika Šaba Dapčevića. Tada je jedan od komitskih vođa Savo Raspopović sakupio novac i druge, koliko-toliko, vrijedne predmete od saboraca iz svoje ustaničke komitske čete i dao ih sestri svog ubijenog saborca Šaba Dapčevića, te joj je, tom prilikom, rekao: »Ovo Ti je za miraz od nas, umjesto ubijenog brata, iz poštovanja prema našem palom saborcu«
Takođe, saglasno kontekstu naracije, relevantno je navesti da su znameniti Mrkojevići, odani Crnoj Gori i njenoj slobodi, njenom vladaru kralju Nikolu I Petroviću-Njegošu i barjaku države Crne Gore, aktivni učesnici i podržavaoci crnogorskog komitskog pokreta, doživljavali progone i torturu, paljene su im kuće i uništavana im je imovina, zbog pravedne borbe za Crnu Goru. Među njima treba posebno istaći komandira (majora) crnogorske vojske i komandanta Mrkojevićkog bataljona iz Velikog evropskog rata (1914-1918), patriotu Crne Gore Mehmeda Pekovića i takođe, komandira (majora) crnogorske vojske, iz kapetanije Mrkojevićke- Alila Šabovića, čiju su kuću, kao i Mehmeda Pekovića, zapali i imovinu opljačkale i uništile okupacione kohorte tokom 1920. godine.
Od posebnog značaja je naglasiti da, jedan od ustaničkih, u domovini i političkoj emigraciji, suverenističkih, zelenaških, ondašnjih istaknutih pripadnika pokreta »Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore« Crne Gore, kapetan crnogorske vojske Luka Đurković (porijeklom iz Kosijera, cetinjska opština, njegova porodica se kasnije nastanila u Zeti), iz Barskog Pristana, 18. januara 1920. godine, u izvještaju upućenom ministru crnogorske Vlade u egzilu Milu M. Vujoviću u Rimu, opisuje borbe u Mikulićima (u okolini Bara; Mikulići su bili sastavni dio Kapetanije Mrkojevićke u doba Knjaževine i Kraljevine Crne Gore) i pogibiju crnogorskih ustanika Mušike Rajkovića i Vasa Pavićevića, te ranjavanju u borbi ustanika Milovana Kalezića (iz Bjelopavlića, pripadnika ustaničke čete Sava Raspopovića) na tom području, kao i tadašnjem stradanju sela i stanovništva Mrkojevićke Kapetanije. Luka Đurković, u navedenom izvještaju, piše da su okupacione snage ranile, te potom, mučile i ubile pomenute ustanike i komite Mušiku Rajkovića i Vasa Pavićevića, tvrdeći: »...počeli da ih ispitivaju. Rajković nije htio jednom riječi ništa da kaže, na muke su mu duh uzeli. U Mikuliće su ga ukopali, Pavićevića su doveli i u Baru ispitivali ga i skoro sve što je znao kazao im je, naposljetku su i njega na muku stavili bili: kidali komate bajonetima dok su ga sa dušom razdvojili i naposljetku su ga predali ciganima Barskim te su ga odnijeli pod pratnjom svih tambura i ukopali na Gvozdeni brijeg kod Belvedera«[9], navodi Luka Đurković. On dalje piše da je tada ranjen iz istog društva Milovan Kalezić, ali da je uspio da pobjegne i tako spase svoj život.
Po crnogorskom oficiru i zelenaškom ustaniku Luki Đurkoviću, okupacione srpske (srbijnanske) snage su izvršile pljačku i paljevinu po Mrkojevićima i Mikulićima (u pitanju je ista Kapetanija Mrkojevićka u doba nezavisne Knjaževine i Kraljevine Crne Gore, odnosno, Mikulići su tada pripadali Kapetaniji Mrkojevićkoj). Prema izvještaju crnogorskog oficira Luke Đurkovića, crnogorski ustanici, koje on karakteriše »naši«, su nakon toga »odstupili u pravcu Bojane a omladina (bjelaška omladina, velikosrpski »ujediniteljski« od režima naoružani i plaćeni kontrakomiti-Nap. N.A) zauzela svuda po sela, čak i u Mrkojevića i okolini i sve popljačkali da ni kokoške nijesu ostavili u Mikuliće zapalili su tog dana kuću Kom. (komandira-majora –op. N.A) Mehmeda Pekovićai u nju sve što je bilo i kuću jednih Šabovića (riječ je o kući porodice komandira Alila Šabovića) i još nekoliko pojata a zatvorili su 4-5 ljudi. Pljačka upropasti sve uopšte...«
U tom izvještaju Luke Đurkovića, pored osralog, ističe se i poziv Crnogorskoj Kraljevskoj Vladi u emigraciji, na čijem se čelu nalazio Jovan S. Plamenac, da »preduzme najhitnije korake da bi se stalo na put ovom najbezobzirnijem tirjanstvu kojeg rade srbijanski tirjani nad ovim narodom«
U izvještaju crnogorskog komandira (majora) i jednog od usatničkih vođa, zelenaša i političkog emigranta Petra Lekića, upućenog 20. januara 1920. godine, iz San Đovani di Medua,ministru crnogorskom u Rimu Milu Vujoviću, pored ostalog, govori se o napadu družine Sava Raspopovića i Marka Vučerakovića na brod "Škodra", njegovom zaustavljanju, kretanju komita Sava Raspopovića na području Ulcinja, Bara i drugih mjesta, itd. U tom izvještaju navodi se i to kako se Savo Raspopović sa svojim komitima ,10. januara 1920. godine, u Mikulićima sreo i sukobio sa četom kontrakomita, gonećih odreda, vojske i bjelaša, te kako je ta borba trajala od jutra do mraka; kako su u društvu Sava Raspopovića poginuli njegovi saborci Vaso Pavićević i Mušika Rajković (starinom iz Pipera, živio u Baru) a ranjen Milovan Kalezić (iz Bjelopavlića), a da je sa strane neprijatelja bilo znatno više gubitaka. Raspopović i Vučeraković su, sa komitskom grupom, pred najezdom moćnih neprijateljskih snaga, bili prinuđeni da se povuku i odstupe u Medovo, đe su ostali do 18. januara 1920. godine, kad su se ponovo vratili na teritoriju Crne Gore da bi preduzimali gerilske oslobodilačke akcije.
U tome aktu komandir (major) Petar Lekić navodi i sljedeće: "protivnik je selo Mikuliće gotovo uništio. Izgorjeli su kuće-komandira Mehmeda Pekovića i Alila Šabovića, za koje se zna, sve staje (trnice) kotare rumetina, stogove slame, po kućama opljačkali sve i živo, jedan veliki dio poklali i opljačkali"
"Glas Crnogorca", godina izlaska 48, broj 82, od 8/21. februara 1920. godine, Nej, na Seni kod Pariza, na strani 3 objavljuje i tekst pod naslovom "Krvave borbe u Crnoj Gori", u kojemu se veli i ovo:
"10. januara bile su kod Bara borbe crnogorskih ustaša, koji su stojali pod komandom Sava Raspopovića, protivu srbijanske vojske. Borba je bila krvava, te je, s jedne i s druge strane, bilo teških gubitaka“, te se dodaje da su borci ustaničkih četa potom „svoje ranjene drugove poslije borbe sklonili u selo Mikuliće. Kad je, poslije nekoliko, iza borbe na drugim položajima (takođe protivu srbijanske vojske) jedan dio srpske vojske proćeran u selo Mikuliće, oni su sve tamošnje crnogorske ranjenike, ležeće na nosilima, isjekli na komade; najviše su mučili teške ranjenike, poznate i glasovite junake, Vasa Pavićevića i Mušiku Rajkovića iz Pipera, koji su u ranijem boju izgubili noge. Kožu s leđa odrli su im kao bravima, a tako igornji dio kože koji pokriva lobanju glava zajedno sa ušima; oči su im bajonetima izvadili, i zatim, pošto su ih pola dana tako držali, poubijali su ih i seljacima su zabranili da ih ne smiju kopati. – Ne mogući to gledati pred svojim kućama, seljaci su ih ipak pokopali: iza toga je opet došla srbijanska vojska da izvrši kaznu, selo je opljačkala, stanovništvo povela u zatvor, a kuće komandira Mehmeda Pekovića i Alila Šabovića izgorjela".
U ovom kontekstu je relevantno navesti da je snažnu podršku crnogorskom ustaničkom pokretu i gerilskom vođi kapetanu (komandiru) Savu Raspopoviću, tokom komitovanja, pružao i Bećir Braima Kalamperović iz Dobre Vode, Mrkojevići, kod Bara. Bećir je rođen 1880. godine, a umro 1963. godine, u Istanbulu. Bio je crnogorski rodoljub, islamske konfesije, pristalica kralja Nikole i slobodne i samostalne Crne Gore. Od početka komitskog pokreta bio je u saradnik i pomagač Sava Raspopovića i njegove komitske grupe. Naime, jedna od najsigurnijih Raspopovićevih baza bilo je područje Bara, posebno u plemenu Mrkojevići, značajnim dijelom zahvaljujući i Bećirovom uticaju, kao i njegovog bratstva Kalamperovići, ali i drugih uglednih i važnih bratstava i plemena iz Mrkojevićke kapetanije. Svojim prisustvom, na području barske obale, đe su pristup imali Mrkojevići, isti su omogućavali prihvat plovnih objekata crnogorskih državotvornih rodoljuba. Snage režima u KSHS su, zbog aktivnosti crnogorikih komita, masovno terorisali područje Bara, dakako i Mrkojeviće, posebno pljačkajući i ucjenjujući seosku sirotinju zbog podrške koju je ona pružala crnogorskim komitama.
Jednog dana, tokom 1922. godine, kada su snage, koje je predvodio Savo Raspopović bile na drugom terenu, tzv. omladinska, bjelaška četa je organizovala potjeru za Bećirom Kalamperovićem. Bećir im je uspio umaći i preko Albanije otišao je potom za Istanbul. Tamo se oženio, radio je kao bankarski činovnik. Poslije Drugog svjetskog rata je penzionisan. Okupljao je u Istanbulu procrnogorsku emigraciju i pomogao istomišljenike u rodnom kraju. Umro je u već dubokoj starosti i sahranjen je na groblju Čamlidža u Istanbulu.Poroda nije imao. Praunuk njegovog brata Usa, nosi njegovo ime, u znak porodičnog sjećanja na ovog hrabrog i odvažnog crnogorskog patriotu.
