Mentalno zdravlje ispušteno i na papiru i u realnosti

Postoji dokument Program za unapređenje mentalnog zdravlja u Crnoj Gori 2025-2026, sa akcionim planom koji je izrađen u martu ove godine, ali još nije usvojen na Vladi.

Kada je riječ o sistemskom unapređenju i zaštiti mentalnog zdravlja, do 2023. godine Crna Gora nije uradila gotovo ništa, 2024. godina je bila potpuno „nepokrivena“, a strategije za naredne godine još nema.

Na pitanja poslanika, zbog nalaza DRI, u ponedjeljak će odgovarati ministar zdravlja dr Vojislav Šimun, ministar socijalnog staranja, brige o porodici i demografije Damir Gutić, ministarka prosvjete, nauke i inovacija Anđela Jakšić-Stojanović, ombudsman Siniša Bjeković i v. d. direktorice Instituta za javno zdravlje Crne Gore doc. dr Snežana Barjaktarović-Labović.

Nije urađeno ništa

Pred odborom će govoriti i prof. dr Branislav Radulović, senator DRI, koja je i izradila Izvještaj i objavila ga 18. februara ove godine.

Prema tom Izvještaju, a koji je Pobjeda ranije detaljno objavila, Ministarstvo zdravlja nije uradilo gotovo ništa od planiranih aktivnosti kojima je trebalo unaprijediti mentalno zdravlje u Crnoj Gori.

Čak 76 odsto aktivnosti nije realizovano, a Ministarstvo je uspjelo da ostvari samo 15 odsto aktivnosti, ali je DRI istakla da one nijesu imale značajan efekat na unapređenje mentalnog zdravlja, a svega devet odsto aktivnosti je djelimično realizovano.

Prof. dr Branislav Radulović je Pobjedi kazao da su sproveli reviziju jer smatraju da je mentalno zdravlje jedan od značajnih segmenata zdravlja, kojem Svjetska zdravstvena organizacija (STO) i ostale međunarodne institucije poklanjaju pažnju kroz aktivnosti i program zaštite mentalnog zdravlja, u sklopu politike svake zemlje.

On je pojasnio da su mentalnо zdravlje, blagоstanje i zaštita prava оsоba sa invaliditetоm integrisani kaо jedan оd glоbalnih priоriteta u оkviru UN Prоgrama оdrživоg razvоja dо 2030. gоdine, kоji su države članice Ujedinjenih nacija (UN) usvоjile na Samitu о оdrživоm razvоju 2015. godine. U Ciljevima održivog razvoja (SDG) u cilju broj 3 Zdravlje i blagostanje (tačka 3.4) utvrđuje se „da do kraja 2030. godine treba smanjiti za jednu trećinu broj prijevremenih smrtnih slučajeva od nezaraznih bolesti (kroz prevenciju i liječenje) i promovisati mentalno zdravlje i blagostanje.

- Unapređenje mentalnog zdravlja stanovništva Crne Gore predstavlja jedan od ključnih segmenata politika zdravstva u Crnoj Gori, što je bilo i definisano u okviru Strategije zaštite i unapređenja mentalnog zdravlja u Crnoj Gori 2019-2023. (donesena novembra 2018. godine) – kazao je Radulović.

Što je sve trebalo

Ta strategija je predviđala razvoj aktivnosti na promociji mentalnog zdravlja i prevencije mentalnih poremećaja sa posebnim naglaskom na najranjivije grupe i one koji su najviše izloženi riziku. Trebalo je uspostaviti i razvijati pristupačne, sigurne i efektivne službe zaštite mentalnog zdravlja, u skladu sa potrebama zajednice, koje ispunjavaju psihičke, fizičke i socijalne potrebe i očekivanja osoba sa problemima mentalnog zdravlja i njihovih porodica.

Jedan od ciljeva je bio i stvaranje uslova da ljudska prava osoba sa problemima mentalnog zdravlja budu u potpunosti cijenjena, zaštićena i promovisana i da im bude osigurana mogućnost da ostvare najbolji mogući kvalitet života, uz smanjenje stigme i diskriminacije, da se upravljanje, planiranje i pružanje usluga iz oblasti mentalnog zdravlja zasniva na kvalitetnim informacijama i dokazima.

Crna Gora ima „Nacionalu strategiju razvoja zdravstva za period 2023-2027. godine“ u kojoj se navodi da „uprkos naporima posljednjih godina da se unaprijedi mentalno zdravlje i dobrobiti u zemlji, Crna Gora se i dalje suočava sa mnogim izazovima povezanim s lošim stanjem mentalnog zdravlja u opštoj populaciji, kao i visokom učestalošću mentalnih poremećaja među djecom i mladima“.

Slabosti sistema

Radulović naglašava da su slabosti sistema zaštite mentalnog zdravlja, a što je revizija i pokazala, fragmentacija i slaba integracija zdravstvenih i socijalnih usluga, nedostatak promotivnih i preventivnih aktivnosti ali i nedovoljni kapaciteti za ranu dijagnostiku, liječenje i rehabilitaciju.

Istakao je i da su slabi kapaciteti prikupljanja podataka za praćenje statusa mentalnog zdravlja i ishoda potrebnih za generisanje dokaza za usmjeravanje kliničkog odlučivanja i politike, te da je evidentan nedostatak ljudskih resursa ali i

nepostojanje kontinuirane medicinske edukacije i ažuriranih smjernica za stručnjake. Jedna od slabosti je i pretjerana koncentracija njege unutar bolnica, uz male mogućnosti da ljudi pristupe liječenju u ustanovama u okviru zajednice ili primarne zdravstvene zaštite.

Revizijom, koja je sprovođena od juna do decembra prošle godine, ispitivano je da li su nadležne institucije efikasno i efektivno sprovodile planirane aktivnosti iz Strategije, a posebno u odnosu na vulnerabilne grupe stanovništva.

Radulović ističe da visok procenat nerealizovanih aktivnosti (čak 76 odsto) i podaci o vrijednosti jednog broja indikatora učinka, ukazuju da nije ostvaren napredak u ostvarivanju operativnih ciljeva, odnosno da realizovane aktivnosti nijesu imale značajniji efekat na unapređenje mentalnog zdravlja.

- Nova strategija u 2024. i prvom kvartalu 2025. godine nije donijeta, a izrađen je Program za unapređenje mentalnog zdravlja u Crnoj Gori 2025–2026, koji još nije usvojen) – istakao je Radulović.

Ključni razlog za veoma mali broj realizovanih aktivnosti, kako je kazao Rdulović je odsustvo delegiranja odgovornosti za sprovođenje konkretnih zadataka i nedostatak kontinuiranog praćenja implementacije i preduzimanja korektivnih mjera u toku sprovođenja Strategije.

Definisati odgovornost

Radulović ističe da je potrebno da Ministarstvo zdravlja, prilikom izrade novog strateškog dokumenta u oblasti mentalnog zdravlja obezbijedi preduslove, a to je definisanje i nadležnosti i odgovornosti svih nosilaca aktivnosti i osigura njihovo pravovremeno delegiranje.

Ističe da bi Ministarstvo zdravlja trebalo da obezbijedi i učešće NVO u radnoj grupi za izradu strateškog dokumenta ali i da organizuje javnu raspravu o nacrtu strategije kako bi se omogućilo prikupljanje povratnih informacija i osigurala veća transparentnost i inkluzivnost u donošenju ključnih odluka.

Jedna od preporuka DRI je da Ministarstvo zdravlja u saradnji sa Institutom za javno zdravlje Crne Gore treba da formira funkcionalno tijelo ili radnu grupu koja će biti zadužena za upravljanje i praćenje sprovođenja strateškog dokumenta.

Crna Gora nema pravilnike, metodološka uputstva i obrasce prijava za registar psihoza i registar djece sa smetnjama u razvoju. Ne postoji ni registar psihoza ni registar djece sa smetnjama u ravoju.

DRI najavila reviziju nacionalnih programa ranog otrkivanja raka grlića materice i raka debelog crijeva 

Rak grlića materice je jedan od vodećih uzroka obolijevanja i umiranja od malignih bolesti u ženskoj populaciji Crne Gore, iako je bolest koja se može spriječiti i izliječiti, ukoliko se otrkije na vrijeme.

Prema podacima GLOBOCAN-a Crna Gora prva u Evropi po obolijevanju i smrtnosti od raka grlića materice.

Analize Kliničkog centra Crne Gore pokazuju da su tokom 2023. godine pred Onkološkim konzilijumom bile 93 novooboljele žene. Kod 57 žena (61odsto) rak grlića materice je otkriven u inoperabilnom stadijumu bolesti, što ukazuje da se u najvećem broju slučajeva bolest dijagnostikuje kada je uznapredovala, kada liječenje postaje otežano i neizvjesno, što smanjuje šanse za izlječenje.

Uveden je Nacionalni program za rano otkrivanje raka grlića materice koji omogućava otkrivanje promjena. Ciljnu grupu čine žene bez simptoma ove bolesti, koje imaju između 30 i 50 godina.

Zbog toga što je visok procenat smrtnosti i obolijevanja od nezaraznih bolesti u Crnoj Gori, Državna revizorska institucija je sa Državnim zavodom za reviziju Republike Sjeverne Makedonije otpočela paralelnu reviziju uspjeha pod nazivom „Uspješnost sprovođenja Nacionalnih programa za rano otkrivanje malignih bolesti“.

- Predmetna revizija koja će se sprovesti u Crnoj Gori obuhvatiće aktivnosti vezane za sprovođenje Nacionalnog programa za rano otkrivanje raka grlića materice i Nacionalnog programa za rano otkrivanje raka debelog crijeva - kazao je Pobjedi prof. dr Branislav Radulović.

Zasad Crna Gora sprovodi tri programa za rano otkrivanje raka: Nacionalni program za rano otkrivanje raka dojke, debelog crijeva i raka grlića materice.

Radulović je podsjetio da je DRI 2022. godine izvršila reviziju uspješnosti progrma „Uspješnost sprovođenja Nacionalnog programa za rano otkrivanje raka dojke”.

On je tada Pobjedi kazao da je revizija pokazala da zdravstveni sistem Crne Gore nije obezbijedio osnovne preduslove za uspješno sprovođenje Nacionalnog programa za rano otkrivanje raka dojke. U periodu od pet i po godina, od donošenja Nacionalnog programa za rano otkrivanje raka dojke 2010. godine, pa do početka njegovog sprovođenja 2015. godine, nijesu obezbijeđeni potrebna oprema i kadar. Nije uspostavljen registar skrininga, nijesu donijete potrebne procedure kojima se jasno definišu obaveze i odgovornosti svih učesnika u programu. Niti je uspostavljen odgovarajući sistem prikupljanja i upravljanja podacima.

Senator Radulović rekao je tada Pobjedi da u toku sprovođenja Nacionalnog programa za rano otkrivanje raka dojke nije obezbijeđeno da 70 odsto populacione grupe bude pozvano u skrining program dojke. Programom je kao cilj bilo definisano da minimum 70 odsto žena starosne dobi 40 do 69 godina bude obuhvaćeno ovim programom.

Od tada su prošle tri godine, pa je od ukupno datih 10 preporuka subjektima revizije do sada realizovano osam.