Za epidemije poput ove koju preživljavamo, možemo reći da su stalni pratilac ljudskog roda. Zabilježene su razne vrste zaraznih bolesti, počev od kuge pa do današnjeg covid-19, koje su bile permanentna prijetnja ljudskoj vrsti. U pojedinim periodima epidemije su uzimale toliko maha da su desetkovale stanovništvo u određenim djelovima svijeta.
Jedna takva zarazna bolest pojavila se početkom 1918, a trajala je do kraja 1920. godine. Zvala se ,,Španska groznica“ ili ,,Španski grip“, u narodu poznata – španjolica… Po nekim podacima ova infektivna bolest, koja je poprimila karakter pandemije, pokosila je između 50 i 70 miliona ljudi.
Dostupni podaci govore da su epidemije odnijele više ljudskih života nego svi ratovi koji su vođeni na zemljinoj kugli. Da bi se odbranili od ovakvih pošasti, ljudi su razmišljali kako da im na najefikasniji način odgovore.
Prvi lazareti: Zato su počeli da grade objekte za smještaj svih onih koji su bili nosioci zaraznih i smrtonosnih virusa. Takvi objekti zvali su se lazareti (po Hospitalu Sancti Lazari u Rimu, dr Ante Martinović, „Pregled zdravstvene djelatnosti u Baru“).
Objekti su počeli da se otvaraju i na drugim mjestima, a Venecija je bila među prvima. Upravo 1423. godine Senat Mletačke Republike odlučio je da se jedno ostrvce (Lazzarett Vecchio) u Venecijanskoj laguni opredijeli za smještaj ljudi i roba koji su dolazili iz sumnjivih mjesta i za koja se pretpostavljalo da su izvor moguće zaraze.
U početku su lazareti građeni na izolovanim područjima, a kasnije iz ekonomskih razloga u nenaseljenim mjestima bliže gradovima.
Na prostoru bivše Jugoslavije prvi lazaret je otvoren u Dubrovniku i to 27. VII 1377. godine kada je Veliko vijeće Dubrovačke Republike donijelo odluku da se napravi jedan ovakav objekat. Mjesta koja su određena za izolaciju ljudi i smještaj roba nazvali su karantini. Dubrovčani su procijenili da bi najbolje lokacije za ovakvu vrstu izolacije bila ostrva Mrkan, Bobari i Supetar. U ovim karantinima je svaki potencijalni nosilac zaraznih bolesti morao provesti u izolaciji 40 dana.
Na našim prostorima, a po ugledu na Veneciju i Dubrovnik, počeli su da se otvaraju slični objekti ponajprije na Primorju.
Stara Crna Gora nije mogla biti izolovani geografski prostor, pa su i u njoj često harale epidemije koje su ostavljale za sobom veliki broj mrtvih. Stari Crnogorci su pokušavali da se odbrane od tih pošasti najprije crpeći ,,domaće resurse“, odnosno trave, a poznato je da su bili dobri poznavaoci ljekovitog bilja...
Bolesti koje su harale: Zabilježeno je da su se na ovim prostorima u periodu od VI do XIX vijeka zarazne bolesti javljale preko dvije stotine puta (dr Risto Jeremić, istoričar medicine).
Po pisanju Maša Čekića, hroničara Tivta, prvi pomeni zaraznih bolesti datiraju još iz 897. godine kada je desetkovano stanovništvo Boke Kotorske. Takođe je zabilježeno da je jedan brod koji je doplovio u Boku iz Molfete zadržan u karantinu ispred Đurića u Tivatskom zalivu 1431. godine (Jelena Antović, kotorska arhivistkinja).
Leprozorijum (objekat za smještaj oboljelih od lepre/gube poznat još iz antičkog doba), pominje se u Kotoru 1431. godine, a nalazio se iza manastira sv. Franje na Gurdiću.
Pored pomenutih, istorija je zabilježila mnoge zarazne bolesti koje su harale Bokom i ovim prostorima, pa se pominju 1503, 1572 (kada je stradalo 3.500 ljudi samo u Kotoru), 1690, 1742, 1763, 1766, 1771. godine, itd.
Prema pisanju J. Antović, prvi sanitet u Boki formiran je 1434. godine u Kotoru, a 1552. godine članovi ovog tijela bili su predstavnici uglednih kotorskih familija: Bizanti, Paskvali, Buća. Cilj njihovog djelovanja je bio sprječavanje prodora zaraznih bolesti u Boku Kotorsku i Primorje. Kroz arhivsku građu mogu se naći podaci i za karantin na ostrvu sv. Gabrijel u Tivatskom zalivu, đe je bio smješten početkom marta 1623. godine izvjesni Raiccho Pettrof (Rajko Petrov(f) koji je bio obolio od kuge. Najstariji pravi lazaret u Crnoj Gori nastao je na ostrvu Stradioti (danas ostrvo sv. Marko), sagrađen 1623. godine, dok su druga dva nastala u Dobroti i Kastel Lastvi (danas Petrovac). U Herceg Novom je lazaret otvoren 1700. godine, da bi ga mletačke vlasti nešto kasnije preselile u Meljine. Bio je to najopremljeniji lazaret u Boki. Posjedovao je svu prateću infrastrukturu, što znači prostorije za ljekare i sanitetsko osoblje, malu crkvu, pristan za brodove, itd.
U XVII i XVIII vijeku, turska vlast je izgradila lazaret u predjelu Valdanosa. Generalni providur za Boku Kotorsku Z. Grimaldi, na osnovu odluke Zdravstvenog magistrata u Veneciji, 25. septembra 1733. godine donosi dekret o osnivanju Zdravstvenog ureda u Perastu. Prvi doktori u Boki pominju se u notarskim spisima 1326. godine, a apotekari 16. XII takođe 1326. godine.
Obredi sahranjivanja u doba epidemija: Preminulima od zaraznih bolesti posvećivana je posebna pažnja. Sahrane su vršila posebno obučena lica koja su bila izolovana od ostalog građanstva, a nosila su posebne katranisane ogrtače i rukavice. Nakon polaganja pokojnika u grob, tijelo je prekrivano živim krečom, pa zatim zemljom i sa dva reda kamenih ploča.
Daleko bi nas odvela nabrajanja svih istorijskih izvora koji govore o žarištima zaraznih bolesti na prostoru današnje Crne Gore. Jasno je da stara Crna Gora nije mogla biti izolovani geografski prostor, pa su i u njoj često harale epidemije koje su ostavljale za sobom veliki broj mrtvih.
Stari Crnogorci su pokušavali da se odbrane od tih pošasti najprije crpeći ,,domaće resurse“, odnosno trave, a poznato je da su bili dobri poznavaoci ljekovitog bilja. Prilika je da istaknemo da su na prostoru Crne Gore nastale 16 ljekaruša (rukopisne knjige sa receptima za liječenje raznih „boleština“), pomoću kojih su narodni vidari liječili mnoge Crnogorce (braća Iličković, i drugi).
Ovi ,,doktori“ su bili mnogo cijenjeni u narodu i što je posebno interesantno - mnogo im se vjerovalo. Dr Filip Šoć u svojoj knjizi ,,Narodna i naučna medicina u Crnoj Gori“ objavio je dokument iz kojeg se vidi da je 1818. godine Crmnica bila zahvaćena kugom, pa su austrijske vlasti bile primorane da zatvore svoje granice što je dodatno pogoršalo stanje u Crnoj Gori (nijesu mogli prodavati svoje proizvode).
Prof. Risto Dragićević, takođe, piše o pojavi „krasta“ u Crnoj Gori. Sa istim problemom se srijetao i Njegoš, pa 16. I 1832. godine piše M. Marteliniju, guverneru Kotora da u Crnoj Gori nema nikakvih boleština, nego da te vijesti pronose ,,novine od onih ljudi koji od toga svoju korist imaju”.
Uvjerava ga da će u slučaju pojave bolesti „colera morbus“ o kojem pišu, a koja se pojavila u Skadru, blagovremeno ga obavijestiti. Takođe piše i G. Ivačiću, guverneru Kotora (1 XII 1837. godine) o pojavi kuge u Albaniji, pa kaže da je ,,danas razaslao okružno pismo po Crnoj Gori, da se svuda po granicama Turske Arbanije, postavi kordun i da straža strožajše paze, a u slučaju pojave kužne bolesti da će ga obavijestit ,,ta čas”.
Pošto smo na početku pomenuli Špansku groznicu koja je harala i Crnom Gorom, zabilježen je i jedan tragičan primjer. Naime, krajem 1916, odnosno početkom 1917. godine u Vuksanlekićima, mjestu pored Tuzi, austrougarska monarhija je formirala koncentracioni logor u kojem je stradalo po nekim procjenama i do 2.500 Crnogoraca. U samom logoru su harali glad i infektivne bolesti, pa je zabilježeno da su ,,dvoje djece od 2 i 6 godina sisali svoju mrtvu majku“ (A. Lainović).
Kao što se vidi iz navedenih podataka, epidemija i pandemije su stalni pratilac ljudskog roda, pa i ova koju živimo ovih dana i koja će, naravno, proći kao što su prošle i sve prethodne ostavljajući za sobom manje ili veće gubitke.
Dakle, nama danas ne preostaje ništa drugo nego da slijedimo naše stare koji su i u tom vremenu znali za karantine, lazarete i izolacije. Ako su mogli oni u tom teškom vremenu poštovati mjere predostožnosti valjda možemo i mi danas. Zbog toga je poznato crnogorsko čojstvo ovih dana na ispitu - "čuvati drugog od sebe", ali ovaj put - samodisciplinom!
