Srpski narod se prvi put u svojoj istoriji proklamovao nacijom za vrijeme vladavine ustavobranitelja (1838 – 1858), u vremenu buđenja nacionalne svijesti pod uticajem liberalizma i građanskih revolucija.
Međutim, za razliku od ostalih evropskih nacija koje su svoj identitet gradile na liberalnim idejama, srpski nacionalni identitet se formira na konzervativnim idejama. Korijeni konzervativizma kod srpskog naroda nalaze se u geografskoj nepovezanosti njegovog bića sa civilizovanom Evropom (dobar primjer je otpor izgradnji željeznice koju je nametnula Austrougarska Berlinskim kongresom, zbog straha da evropski uticaji ne “pokvare” srpski narod) i , velikim djelom, na dogmatskoj vezanosti za religiju i običaje. Srpski narod nikada nije razvio građansku klasu, nego će tradicionalno ostati zakovan za patrijarhalni egalitarizam, koji će postati čuvar konzervativnih političkih ideja sve do danas.
Velika Srbija kao izvorište spoljašnje i unutrašnje katastrofe: Veselin Čajkanović i Svetozar Marković pišu da je srpsko pravoslavlje bilo veliki “kočničar” prvo duhovne, a onda i ekonomske emancipacije srpske nacije. U “deceniji punoj izazova” (carinski rat, aneksija BiH, Prvi i Drugi balkanski rat, Prvi svjetski rat, ratovi sa Turskom i Austrougarskom, militarizacija drustva, Crna ruka, šovinisticki Pijemont), srpski socijaldemokrati, kao “načelni protivnici rata, žestoki kritičari militarizma i nacionalizma” su zagovornici Balkanske federacije. “Spoljašnja ili unutrašnja katastrofa” poduhvata Velike Srbije, piše Marković, leži u činjenici da srpski narod živi izmiješan sa drugim narodima, nema geografske i etnografske granice, tako da bi morao “uzeti ulogu osvajača”, samim tim bi njegova nova država, nastala osvajanjem, po nuždi postala vojnopolicijska država i snagu bi potrošila u odbrani od spoljnih neprijatelja, zanemarujući sopstveni umni, kulturni razvitak. U idejama Svetozara Markovića o duhovnom, kulturnom jedinstvu srpskog naroda koji živi na različitim teritorijama, ističe se njegovo načelo “o politički slobodnom i ekonomski pravičnom društvu”, koje ne podrazumijeva i državno jedinstvo: U osnovi, on rješenje srpskog pitanja nije vidio u nacionalnoj državi. Takva država, čak i kao teorijska pretpostavka, nikada za Markovića nije mogla biti centralistička drzava. On u srpskoj političkoj misli utemeljuje ideju federacije, “saveza srpskog sa balkanskim i južnoslovenskim narodima”. Nažalost, njegove ideje su ostale izgubljene u dominantno konzervativnoj Srbiji, dodatno zatrovanoj mitomanijom i povećanim nacionalnim zanosom.
Na međunarodnom planu srpski konzervatizam se prvi put iskazao u toku balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata, koji se naziva i “trećim balkanskim ratom” jer ga Srbija doživljava kao dio kontinuiteta rješavanja “svoga nacionalnog pitanja”. Kada je rat počeo, svoje ratne ciljeve prva je definisala Kraljevina Srbija Niškom deklaracijom, koja se nije bavila pravom naroda na samoopredjeljenje ili utemeljenjem demokratskih načela prirodnih i političkih prava, kao načinom rješavanja nacionalnog pitanja balkanskih naroda i njihovog prava da slobodnom voljom odlučuju o svojoj budućnosti. Otuda teritorijalna proširenja koja su uslijedila uoči i nakon potpisivanja akta 7. decembra 1914. u Nišu, Srbija smatra “ratnim plijenom” a ne idejom o oslobođenju “neoslobođene braće”. Takvo poimanje izgradnje države činiće okosnicu svih sukoba koji će obelježiti novu državnu zajednicu, Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, sve do njenog sloma 6. aprila 1941. godine.
Istočna i zapadna varijanta “velike države”: Nacionalni projekat srpskog naroda o stvaranju velike države slovenskih naroda na Balkanu imao je svoje dvije varijante: istočnu kao ideju stvaranja države od srpskog i bugarskog naroda i zapadnu - oličenu u Načertaniju Ilije Garašanina (1844. g.) o stvaranju države južnih Slovena pod vođstvom Srbije. Nikola Pašić je svoju političku ideju priključenja južnoslovenskih naroda Srbiji podijelio u dvije faze: prva faza je bila ujedinjenje svih “srpskih” zemalja u okviru Otomanske imperije uz pomoć Crne Gore i Bugarske (kao djelova “srpskog” naroda) i druga oslobođenje slovenskih naroda (kao djela jednog naroda sa tri imena) u okviru Austrougarske monarhije uz pomoć Rusije.
Balkanski ratovi stvorili su nacionalnu frustraciju gotovo kod svih naroda koji su u njima učestvovali. Svakome je ostao makar mali dio neostvarenih želja, što je kod svih ojačalo velikodržavne pretenzije. Na njima su se, tokom čitavog 20. stoljeća, zasnivali separatistički i iredentistički pokreti, što je bio jedan od bitnih faktora nestabilnosti regiona. Zato je svaki balkanski rat vodio u novi rat, svaka podjela u novu podjelu. To je bila posljedica potpuno logičnog i jedino mogućeg ishodišta pokušaja stvaranja etničkih država na etnički mješovitom tlu. Na teritorijama koje je Srbija “oslobađala” (Kosovo, Sandžak i Makedonija) ona se nije ponašala tako što je razvijala politički sistem u kome bi narod na toj teritoriji politički odlučivao o svojoj sudbini, već je odnos bio skoro kolonijalan. Na pitanje opozicije u Skupštini da li vlast namjerava da stanovnike „novih oblasti“ nešto pita o obliku vlasti koji bi se odredio, jedan od najuticajnijih ideologa vladajuće stranke (stranka Nikole Pašića), Stojan Protić, rekao je: „Mi njih nismo pitali ni onda kad smo ih oslobađali, a onda će nam sigurno naša braća dopustiti da sa njima upravljamo pet do šest godina onako kako mi najbolje nađemo i zato što mi bolje tu stvar znamo, što smo stariji i zreliji, nemamo ih nikakvih razloga pitati kako treba da se oni upravljaju“.
Necivilizovano iseljavanje i nasilne aneksije: Usvojena je Uredba o novim krajevima kojom je na Kosovu uveden poseban vojno-policijski režim. To je značilo da Ustav nije proširen na te krajeve srpske države, da građani nijesu dobili ista prava koja su uživali srpski građani unutar starih granica. Balkanske ratove je obilježilo nasilje nad albanskim življem. Izvještaji o masovnim zločinima nad civilima brzo su stigli u svijet. Pratili su ih i izvještaji diplomatskih predstavnika zapadnih zemalja koji se danas nalaze u arhivima i mogu se pročitati. Nasilje se produžilo i u periodu nakon Prvog svjetskog rata, naročito oličeno u necivilizacijskom iseljavanju 255.878 muslimana iz Jugoslavije u Tursku, od čega 215.412 Albanaca.
U dvovjekovnim pokušajima da „oslobode i ujedine srpski narod“ i da stvore veliku nacionalnu državu, srpski državnici nijesu umjeli da se prema tim oblastima odnose tako da novi stanovnici tu državu prihvate kao svoju, već su se isključivo bavili svojim i interesima srpskog naroda.
Došao je Prvi svetski rat, pa stvaranje nove države koja do kraja svog postojanja nije uspjela da usaglasi različite pravne i društvene sisteme koji su se, sticajem istorijskih okolnosti, u nju ulili. Stanovništvo „novih krajeva“, stoga, sve do druge polovine 20. stoljeća nije imalo ravnopravan tretman vladajućih krugova u Srbiji.
Godine 1918. nasilno je anektirana Crna Gora od strane Srbije, posredstvom Podgoričke skupštine, organizovane od strane beogradskih vlasti i uz pomoć i jednog broja domicilnog stanovništva.
Drugi dio tzv. Skupštine činili su lica iz Srbije koja vode porijeklo iz Crne Gore (to će biti snaga koju će Srbija često koristiti sve do današnjih dana). To je bila tipična slika i obrazac ponašanja prema “novim” teritorijama koje su stavljane pod kontrolu. Ili sa potpunim odsustvom demokratske volje ili u simulakrumu privida njenog provođenja. Brutalnom samovoljom ugašena je Crnogorska pravoslavna crkva. Kao dio srpske teritorije Crna Gora je ušla u sastav novoformirane Kraljevine SHS. Pobuna Crnogoraca je ugušena u krvi, praćena strahovitim, neshvatljivim nasiljem. Te događaje su takođe pratili izvještaji predstavnika zapadnih zemalja i oni se takođe danas nalaze u arhivima i mogu se pročitati.
Težnja za dominacijom i suverena prava drugih: Katonovo pravilo "Quod ab initio vitiosum est non potest tractu temporis convalescere”, (Ono što je nevaljano od početka ne može se osnažiti protokom vremena) neporecivo se može primijeniti na sve pokušaje stvaranja državne zajednice južnih Slovena na temeljima konzervativnih ideja i pokušajima da se napravi država na multietičkom prostoru koja nije u osnovi imala rješavanje nacionalnog pitanja balkanskih naroda i njihovo pravo da slobodnom voljom odlučuju o svojoj budućnosti. Svako stvaranje države kao ploda jugoslovenske ideje, završavalo se razočarenjem i nezadovoljstvom neispunjenih očekivanja. Nažalost u Srbiji i danas preovladava mišljenje da se Druga Jugoslavija raspala davanjem prava narodima Jugoslavije da suvereno odlučuju o sebi, ne razumijevajući da je upravo težnja za dominacijom razlog njenog raspada.
Mnogi autori (Divjak, 2006.) smatraju da su sukobi među balkanskim narodima krajem XX stoljeća i krvavi raspad Jugoslavije nastavak života nasilnog samozaborava nacionalnog određenja koji je nastavio svoj život u sferi potisnutog i koji je pucanjem različitih istanci samokontrole izbio na površinu noseći u sebi mnoge ekcesivne i iracionalne elemente. Nacionalistički ideali teže povezivanju prava na teritorije s mitom o porijeklu uz potpunu političku i kulturnu dominaciju nacije koja je nosilac ovog ideala. “Nacionalisti teže posjedovanju povijesnog tla svojih predaka koje je bilo svjedok cvjetanja duha nacije.” (Giddens, 1996). Pritom se iz povjesti biraju periodi kad je teritorija predaka bila uvećana osvajanjima ili kombinuju različite periode. Odsustvo identiteta između granica nacija i granica država vodile su stanju koje Ištvan Bibo označava pojmom egzistencijalnog straha malih nacija koji je onemogućavao formiranje stabilnih političkih poredaka, stvarajući formu permanentne fragmentacije prouzrokovane insufijencijom liberalne tradicije i demokratskog ponašanja u poštovanju prava naroda na posebnost i različitost od strane tzv. velikih nacija.
Nacionalno sjećanje – projekt imaginacije: Tradicionalizam se riječima Eric-a Hobsbawm-a naziva „izmišljena tradicija“. Nancy Wood piše da je poput svakog sjećanja, nacionalno zajedničko sjećanje projekt imaginacije. (Wood, 1995, 169) Nacionalizam je upravo na temelju iracionalnosti kojoj su ljudi skloniji nego racionalnosti, utemeljio krilatice o pripadnosti izmišljenoj zajednici i projektu imaginacije. Najveći problem je što nacionalistička ideologija teži ove kulturne i etničke razlike uzdignuti na nivo političkog principa. Nacionalistička ideološka politika je radikalna politika koja uspostavlja primat ideološkog nad realnim, težeći radikalno da izmijeni stvarnost, usklađujući je s nekakvim a priori konceptom. Čak i tako konstituisani etnički principi ne moraju ugrožavati postojanje i poštovanje građanskih principa, kao ni funkcionalnost demokratije, pa shodno tome i građanski princip ne znači nužno anuliranje etničkog principa. Ta svijest je neophodna građanima Crne Gore kao preduslov razrešenja stanja status quo-a i izlaska iz pozicije vezivanja političkog i nacionalnog identiteta kao jednoznačnog, a negaciju građanskog koncepta kao zadovoljenje nacionalnih ambicija i zaštitu svojih prava. Nejednakost manjinskih zajednica je strukturan, a ne kontigentan.
Rolsova formula, koja počiva na drugom principu pravde i koja kaže da nejednakosti treba raspodjeljivati tako da u raspodjeli nejednakosti najmanje budu oštećeni oni koji su u najlošijem položaju, svakako je najbolji, ali ne i dovoljan odgovor moderne ustavne države na ovaj problem (Rawls,1998).
Slobodan JOVANOVIĆ
