Ekološke stramputice: Hoće li nas preživjeti planeta?

 

Piše: Blažo SREDANOVIĆ

 

Na nedavno završenom međunarodnom skupu za ekologiju u gradu Doha (Katar) nije postignut glavni cilj: poslije dvadeset godina nema smanjenje gasova sa efektom staklene bašte, kao nusprodukta sagorijevanja fosilnih goriva, od kojih je najstetniji karbon-dioksid (CO2). Zemlje trećeg svijeta zahtijevale su od Zapada veće smanjenje štetnih gasova, a istovremeno očekuju od Zapada finansijsku pomoć za rješavanje problema uzrokovanih klimatskim promjenama.

Na skupu je usvojena godina 2015. kao krajnji rok za potpisivanje sveopšteg međunarodnog ugovora o kvantitativnoj  podijeli  emisija štetnih gasova između industrijalizovanog Zapada i nerazvijenih zemalja. Puna primjena ovog ugovora, sa svim legalnim obavezama, bila bi najkasnije do 2020.godine, kada ističe produženi rok Protokolu iz Kjota, kojeg Amerika nikad nije ratifikovala.

Treba se prisjetiti da se svijest o uticaju kvaliteta vazduha na  ljudsko zdravlje najprije javila kod zagađivanja u zatvorenom prostoru (indoor polution).  Masovnom gradnjom oblakodera u Americi, sa prozorima koji se ne otvaraju, dim od pušenja prestavljao je veliki problem, jer je migrirao kroz otvore centralnog sistema za hlađenje. Međutim, o direktnom  uticaju pušenja na zdravlje šira javnost je doznala kad su naučnici u jednom institutu u Njujorku 1953. godine demonstrirali da supstanca od  sagorelih cigareta ubrizgana u koži pacova izaziva opasnu formu raka.

Pušenje, zdravlje i duvanska industrija: To je privuklo veliku pažnju vodećih medija. Duh je izašao iz boce, a duvanska industrija se digla na oružje. Finansiraju razne grupe da diskrediju svaku vezu između pušnja i raka. Ulažu stotine miliona dolara da dokažu površnost i nepotpunost pronalaska. U svojim laboratorijama prave “ispitivanja” čiji su se rezultati unaprijed znali. Šalju brošure ljekarima pušačima o potpunoj bezopasnosti pušenja. No, slijedi novo otkriće da je pušenje, odnosno nikotin adiktivna (zavisna) droga, baš kao i drugi opasni narkotici. Anti duvanski talas  se širi.

Američka federalana komisija za komunikacije zabranjuje reklamu cigareta na radiju i TV, a Kongres propisuje da na svakom paklu cigareta mora biti istaknuto upozorenje da je pušenje štetno za zdravlje. Istovremeno oboljeli od raka pokreću brojne sudske procese protiv duvanske industrije, ali se ona ne predaje lako. Počinje da proizvodi “bezopasne” cigarete sa  “sigurnim”  filterom i plasiraju u javnost njihova kvazi otkrića da bi skrenuli pažnju sa istinskih i provjerenih naučnih dokaza, “kao što mađioničar maše svojom desnom rukom da odvrati pažnju šta radi sa lijevom”- kako reče jedan komentator. No, i poslije više od pola vijeka duvanska  industrija je još veoma snažna i pravi značajne profite. Svjetska zdravsvena organizacija objavljuje da pušenje uzrokuje ne samo rak, već desetine drugih bolesti od kojih svake godine umire oko pet miliona ljudi.

I pored toga, nijedna država još nije zabranila proizvodnju cigareta, tog  “najsmrtonosnijeg artifakta u istoriji civilizacije”, jer su i same  države postale zavisne ("second addiction"!) od ogromnih poreza koje  ubiraju od prodaje. I Crna Gora je donijela zakon o zabrani pušenja na određenim mjestima, ali se i taj zakon, kao uostalom i mnogi drugi, tretira više kao sugestija nego kao obavezno pravilo ponašanja!

Problem kisjelih kiša: Drugi globalni izazov bila je pojava kiša zasićenih kiselinom (acid rain) Odavno je poznato  da zagađivanje vazduha u industijskim oblastima i velikim gradovima, kao i  erupcija vulkana, uzrokuju otrovnu kišu. No, ta pojava u oblastima veoma daleko od gradova prestavljala je novi fenomen. 

Švedski meteorolog, Bert Bolin, iznio je problem pred UN. U laboratorijskom istrazivanju  sa svojim kolegama naučnicima, on je  dokazao,  koristeći izotope, da se ne radi o prirodnoj pojavi, već su to “otisci prstiju” ljudskih aktivnosti. Gasovi od fosilnih goriva iz fabričkih dimnjaka, termo-elektrana i auta, prije svega sulfat i nitrogen, nošeni daleko vazdušnim strujama, sjedinjuje se u atmosferi sa molekulima vode i ostalim elemenatima. Bolin je objasnio hemijski proces kako se formira i kako se siri  acidna kisa, kao i efekat koji moze imati ili već ima na ljudski život, sume, vegetaciju, kao i jezera i rijeke i ribe u njima. Čak i na fasade zgrada, posebno na koroziju čeličnih konstrukcija. Naglasio je da se sa visokim dimnjacima problem samo ublažava lokalno, ali globalno to jos više doprinosi da se zagađivanje širi i preko državnih granica. Taj “neighborhood effect” izazvao je međunacionalne konflikte, posebno između Amerike i Kanade. Kritičari su ignorisali vaznost i velicinu problema i sve proglasili  pretjerivanjem i histerijom ekologa".

Mada se primjenom postojece  tehnologije stanje moglo značajno popraviti to za kritičare nije bilo  fizibilno,  jer bi  “slomilo kičmu industrijskoj ekonomiji”. Milijardu dolara rješenje za million dolara problem - bio im je omiljeni odgovor.

Danas  se uređaji koji absorbuju ili neutralisu te gasove (catalytic  convertors) primjenjuju gotovo na svim motornim vozilima, a u industriji  prečistači (scrubbers) raznih tipova.

Na snazi su i nekoliko  medjudržavnih i regionalnih ugovora i protokola, kojima je drastično smanjeno ispuštanje ovih gasova u atmosferu. Crna Gora je postala član UNECE (United Nation Economic Commission for Europe)   28 juna 2006.  godine zajedno sa  56 drugih  država.

U  vrijeme dok je otrovna kiša na veliko politizovana pojavio se novi veliki problem- smanjivanje ozonskog sloja u stratosferi. Ideja da ljudske aktivnosti ugrožavaju Zemljin zaštitni sloj ozona zainteresovala je javnost kad je Amerika počela da radi na komercijalnom supersonik avionu (Supersonic transport- SST) koji bi letio brzinom većom od zvuka, unutar stratosfernog sloja ozona. Turbodžet motori proizvode kod sagorijevanja, pored drugih štetnih gasova i velike količine nitro-oksida i vodene pare.

Profesor hemije na Berkli (Berkeley) univerzitetu u Kaliforniji  Harold Johnston dokazao je 1970. godine laboratoriskim iztrazivanjima da bi nitro-oksid više od svih ostalih gasova mogao oštetiti sloj ozona u stratosferi. Prognozirao je da bi flota od pet stotina boeinga tipa SST, koji bi lećeli u Atlanskom koridoru između Amerike i Evrope, na visini od 18-20 kilometara, mogli da uništite više od polovine sloja ozona koji nas štiti od sunčevih UV zraka. Količina radijacije koja bi stigla na Zemljinu površinu mogla bi izazvati, pored velikog povećanja raka na koži i masivno sljepilo- zaključuje Johnston. Međutim, njegov izvještaj se pojavio u javnost kad je američki Kongres, zbog ekonomske recesije i krize nafte na Srednjem istoku, već ukinuo finansiranje za SST projekat.

U to vrijeme Anglo-Francuzi su već realizovali prve komercijalne letove sa ograničenim brojem svojih supersonik aviona tipa Konkord, koji se pokazao neprofitabilnim, pa je kasnije, poslije katastrofalnog udesa 2000.godine, “penzionisan”. Sada se desetak njih nalazi u muzejima sirom svijeta. Tako je jedna nova tehnologija  dozivjela kraj i prije siroke upotrebe.

Pogubni uticaj freona na ozonski omotač: Tokom druge polovine prošlog vijeka hemijska supstanca, popularno nazvana freon, bila je u širokoj upotrebi svuda po svijetu  kod proizvodnje frižidera, klima uređaja i spreja za kosu. Britanski naučnik James Lovelock dokumentovao je prisustvo velikih kolicina freona u troposferi-nižem sloju atmosfere.

Milioni tona koji su proizvedeni jos se i danas zadržavaju u atmosferi i ne postoji hemijski proces da se ovaj stetni gas neutralise. Lovelock je zakljucio da bi freon mogao vazdusnim strujama sticu u stratosferu i pod uticajem UV zraka  kompleksnim hemijskim procesom rastvoriti na svoje sastavne elemente od kojih je hlorin najopasniji, jer uništava ozon, a da pri tome zadrži sva destruktivna svojstva. To je alarmiralo svjetske naučnike i vlade, pa je 1989.godine međunarodnim ugovorom zvanim Montreal protocol produkcija freona  drastično  smanjena, a uskoro će biti i potpuno zabranjena. Ugovor je potpisalo i ratifikovalo 197 država sto se smatra velikim uspjehom (ecological success story).

Naučnici su dugo proučavali cikličke promjene ozona na Antartiku i njegovo obnavljanje jednogodišnjim rađanjem sunca. Britanska naučna ekspedicija objavila je 1985.godine postojanje  oblasti na Antartiku đe ozon svake godine biva sve više razrijeđen, što su nazvali ozonskom rupom (ozone hole). To je izazvalo nove kontroverze, jer su neki  meteorolozi smatrali da su u pitanju atmosferska strujanja koja vazduh  siromasan ozonom iz donjeg sloja potiskuju u stratosferu. Dvije godine  kasnije američki specijalista za atmosfersku hemiju, Susan Solomon,  boravila je sa svojim naučnim timom na Antartiku i koristeći najsavremeniju tehnologiju za ispitivanje stratosfere  dosla do novih  saznanja. Naime, ekstremne hladnoće na Antartiku stvaraju distinktivne  polarne oblake od kristala leda. Ovi oblaci dramatično ubrzavaju hemijski proces kojim se freon rastvara, a hlorin, kao najopasniji za ozon izdvaja, što je kasnije potvrđeno u laboratorijama. Tako je ubjedljivo dokazana korelacija visokog nivoa hlorina i niske koncentracije ozona iznad Antartika.

Kontroverze  o uzrocima klimatskih promjena se i dalje nastavljaju. Nesumnjivo više karbon dioksida (CO2) u atmosferi povećava temperaturu, jer više toplote od sunca ostaje zatrapljeno, kao što zatvoreni prozori na kolima vise ugriju sjedišta i volan, što je poznato svakom vozaču. Međutim, topljenje leda na Antartiku ne potvrđuje pretpostavku o globalnom zagrijavanju, već je,prema mnogim naucnicima, kontradiktuje. Naime,globalno zagrijavanje uslovljava veće isparavanje vode iz okeana, a time i vise kiše, odnosno više snijega na Antartiku. A pošto je temperature na njemu uvijek daleko ispod nule, onda i više leda. Pa, ipak, dešava se obrnuto, a da nema sasvim pouzdanog odgovora.

Topljenje leda i globalno zagrijavanje: Prema Richardu Mulleru, profesoru fizike u Kaliforniji, topljenje leda na Antartiku nije dokaz globalnog zagrijavanja, jer su nivo mora i temperatura planete prolazili vremenom kroz velike fluktuacije.

Nekada je nivo mora bio toliko nizak da je postojala kopnena veza između Azije i Amerike (sadašnji Beringov moreuz). Kada bi se čitav led sa Antartika otopio nivo mora bi porastao blizu sto metara. On tvrdi da su promjene u atmosferi uzrokovane promjenama orbita i položaja osovine naše planete. Po njemu karbon-dioksid reaguje na promjenu klime, a ne obratno.

Kad je toplija voda iz okeana ispusta karbon-dioksid u atmosferu, što pojačava koncentraciju u  vazduhu. Međutim, drugi naučnici smatraju da je proces obrnut - promjena koncentracije karbon-dioksida utiče na promjenu klime. U svom poznatom dokumetarnom filmu “The inconvenient thruth”, bivši potpredsjednik Amerike i dobitnik Nobelove nagrade za ekologiju, Al Gore, samo je istakao da je problem kompleksan i da se proces veoma sporo odvija. Inače, ovaj film je mnogo doprinio da svjetska javnost obrati pažnju na globalno zagrijavanje. Čak je inspirisao savremenog italijanskog kompozitora Batiselia da film adaptira za operu, koja je na  na programu La Scale ove godine.

“Ekoteroristi” i branitelji industrije: Kako se nauka o globalnom zagrijavanju sve više prihvata i postaje ubjedljivija istovremeno atak na nauku raste. To vodi u paradokse ne samo u promjeni klime i ekologije, već i u politici i ekonomiji. Industrija uglja i nafte utrošila je prošle godine 300 miliona dolara na lobi da bi zadrzali status quo, a sve po matrici dezinformacija iz duvanske industrije.

Pojavljuju se "ekoteroristi” za koje nista nije stvarno niti  naucno dokazano. Cilj im je da vještački podgrijavaju debate, naglašavanjem neizvjesnog. To su manje grupe, a lideri su im bivši neostvareni naulčnici, ili penzionisani fizičari koji se kultivišu i propagiraju kao eksperti pogodni za korišćenje prilikom sudskih sporova. Tvrde da se samo radi o varijaciji u prirodi i da je atmosfera Zemlje toliko moćna da joj nikakve ljudske aktivnosti ne mogu nauditi. Neki od njih su stekli reputaciju u toku hladnog rata na programima nuklearnog naoružanja, pa iako nijesu bili atmosferski stručnjaci stekli su moć i javni uticaj. Naročito su "ubjedljivi" ako imaju svoje laboratorije (ekoloska Potemkinova sela). Jedan visoki funkcioner u Reagenovoj vladi svojevremeno je  predložio rješenje za slabljenje ozonskoj sloja i povećanje UV zrake košulju sa dugim rukavima i meksikanski sombrero, jer je to za njega lokalni i  privremeni fenomen!

Ovi kritičari upoređuju  ekologe sa lubenicom-zelena spolja a crvena iznutra! Tvrde da im nije cilj zaštita životne sredine, već promjena postojećeg ekonomskog sistema,  da bi došlo do centralnog planiranja svjetske energetske industrije zbog globalnog zagrijavanja, što nazivaju “Obamunizam”. Richard Darman, koji je bio na celu menadžmenta budžeta u Bušovoj vladi poručuje: Amerika nije vodila i dobijala ratove u XX vijeku da bi svijet bio sigurniji za zeleno povrće!

Kapitalizam, sloboda i odgovornost: Pozivaju se na Miltona Friedmana, monetarnog eksperta, koji je apsolutno vjerovao u magiju slobodnog tržišta za rješenje svih problema.

U njegovoj knjizi “Kapitalizam i sloboda” naglašava da su ekonomske slobode isto toliko važne kao lične i građanske, jer je samo pitanje vremena ako izgubiš jednu kad ćeš izgubiti i drugu. Međutim, podsjednja svjetska ekonomska kriza je pokazala kakve su konsekvence nedovoljne regulacije ekonomije i finansijskog tržišta.

George Soros, milijarder i filantrop, naziva ovu perspektivu “fundamentalizam slobodnog tržišta” i konstatuje da se  doktrina  današnjeg kapitalizma da ponuda i potražnja dovodi do ekvilibriuma i do najboljeg korišćenja prirodnih resursa, a opšte blagostanje najbolje postiže neograničenim slijedom ličnog interesa, pokazala potpuno pogrešnim aksiomom.

Naučna izučavanja nikad nijesu potpuno završena. Pitanje je samo da li su kod donošenja odluka raspoloživa fakta i dostignuća dovoljno ubjedljiva da prevagnu nad sumnjama i  neizvjesnostima. Međunarodna naučna organizacija INTERGOVERNMENT PANEL ON CLIMATE CHANGE- IPCC  ustanovljena je od Svjetske meteorološke organizacije i UN da bi vršila kompletnu procjenu tekućih naučnih saznanja o klimatskim promjenama, socio-ekonomskim konsekvencama i preporukama za smanjenje globalnog zagrijavanja.

Njihova su najnovija predviđanja da je planeta Zemlja na putu da krajem ovog stoljeća dostigne prosječni rast temperature od pet stepeni Celzijusa, što je mnogo više od dva stepena koji bi po procjeni naučnika bili podnošljivi.

Fundamentalna je dilema klimatologa što je globalno zagrijavanje veoma dug proces koji zahtijeva preduzimanje mjera u sadašnjosti, a odluke koje se donesu imaće efekat na život budućih generacija.  Uz to, postoji opasno velik raskorak između nauke i politike.

U knjizi “Most na ivici svijeta” Gus Speth, profesor na Yale univerzitetu,  tvrdi da je degradacija čovjekove sredine uzrokovana ekonomskim aktivnostima, pa se mora razmotriti da li postoje fundamentalni nedostaci u našem ekonomskom sistemu i kaže: “Poslije dugog ispitivanja i studiranja uz veliko oklijevanje mogu zakljuciti da se radi o promasaju kapitalizma kojeg imamo danas i za dugotrajno rjesenje mora se prici transformativnim promjenama tekuceg ekonomskog i finansijskog sistema.

Blažo SREDANOVIĆ