Pišući prošli tekst iščitavao sam stranice i stranice naučnih pogleda na pojmove nacije, naroda i etniciteta pokušavajući na kraju to sažeti u formate teksta prihvatljivog za formu portala kakav je Analitika. Sada mislim da je šteta da ne podijelim sa čitaocima još neke elemente i opservacije na pojmove vezane za prošlu temu, za koje mislim da su temelj za razumijevanje onoga što jesmo. Vrlo često smo se srijetali u javnom životu sa terminima poput idenditetska pitanja, vezujući ih uvijek za pitanje nacionalnog identiteta, iako identitet ne mora biti isključivo nacionalni.
Identitet kao svijest o sopstvenom postojanju: Svaki pojedinac se socijalizuje i gradi svoj identitet od rođenja, pa do kraja života. Identitet se ostvaruje kroz sopstvena opažanja i aktivnosti i formira se uvijek u odnosu na „druge“, odnosno na svoje okruženje (porodica, društvene grupe, država, etc.). Činjenica je da su sintagme poput lični/individualni, kolektivni/grupni, nacionalni, vjerski, politički, rodni, kulturni, socijalni, profesionalni identitet sve češće prisutne u nauci, publicistici, političkom i svakodnevnom životu. U novovjekovnu socijalnu i filozofsku misao Dejvid Hjum je među prvima uveo pojam identiteta kao svijest, odnosno svjesnost svakog subjekta o kontinuitetu svoga postojanja.
Pitanje nacije i nacionalnog identiteta zauzima značajno mjesto u mnogim naučnim disciplinama: psihologiji, sociologiji, politikologiji, antropologiji. Svaku raspravu o naciji, etničkom i nacionalnom identitetu, o društvenom identitetu, otežavaju ozbiljne terminološke poteškoće. Bez sumnje da su etničke grupe, etničke zajednice (etnije) i etnički identiteti vezani za istoriju čovječanstva. Nalazimo ih u svim dijelovima svijeta i u svim istorijskim razdobljima. Etnička i kulturna raznolikost postoje i u prošlim vremenima i u savremenom svijetu. Praktično, ne postoji nijedna država na svijetu koja je etnički čista i homogena (jedinstvo krvi i porijekla). Prvobitne proto-etnije, etničke grupe i etnički identiteti su po svom postanku starije istorijske kategorije od nacije i nacionalnog identiteta, koji su fenomeni modernog doba. U nauci je postignut konsenzus da su ranije upotrebe pojma nacije (Srednji vijek i rani Novi vijek) imale potpuno drugačiji smisao. Tada je pojam nacije (sve do XVIII stoljeća) označavao mala lokalna, svrsishodna zavičajna udruženja, grupe ili podgrupe unutar nekih većih grupa na nekom određenom prostoru. Razvojem i ulaskom u moderna društva etnije, etničke grupe i etnički identiteti (i na nivou organizacije sub-zajednica, sub-etnija, sub-kultura, pa i na nivou ličnog ili grupnog i kolektivnog identiteta) stalno se mijenjaju i transformišu u savremenom svijetu. U procesu modernizacije nastaje njihova organizacija suglasna procesima, nastaju i izgrađuju se novi moderni društveni sistemi, što sve zajedno utiče na mijenjanje identiteta.
Određenja etničkog identiteta, tj. etniciteta, u početku su karakterisala dva suprotstavljena pristupa: primordijalnistički i instrumentalistički. Nešto kasnije je pridodat i konstruktivistički pristup, koji identitet određuje kao proces, a ne datost. Time smo se već bavili kao i što smo pisali da po A. Smitu (Smith 1998) nacija utemeljena na etničkoj pripadnosti zahtijeva šest atributa: “ kolektivno vlastito ime, mit o zajedničkim precima, zajednička istorijska sjećanja, jedan ili više različitih elemenata zajedničke kulture, povezanost sa određenom domovinom, te osjećaj solidarnosti kod značajnog dijela populacije“.
Lutanja sa određenjem identiteta Crnogoraca: Ovo navodim kao značajan argument za dalju raspravu jer, A. Smit pripada najtvrđem jezgru primordijalističkog pogleda na pojam etničkog i nacionalnog. Vrlo je teško u ponuđenoj definiciji naći elemente osporavanja, (bez obzira na njen primordijalan diskurs, poodavno odbačen od savremene nauke), utemeljenosti crnogorske nacije čak kao nacije formirane na etničkoj pripadnosti. Kada je, međutim, riječ Crnoj Gori, dobro bi bilo kritički sagledati da li su društvene nauke temeljito izučile izgradnju modernih fenomena kad je u pitanju identitet. Nesumnjivo je da je malo istorijskih pojava u istoriji Crne Gore, naročito u XIX i XX stoljeću, koje su izazvale toliko lutanja, ideoloških sukoba i neizvjesnosti kao što je određenje identiteta Crnogoraca i prije svega izgradnji moderne crnogorske nacije. Naročito je u istorijskim naukama prisutno istraživačko lutanje, i to u institucijama koje su vrhunske naučne institucije Crne Gore, finasirane od strane države Crne Gore, posebno u proučavanju višestrukog društvenog i nacionalnog identiteta (jezičkog, kulturnog, obrazovnog, političkog, državnog, državo-pravnog, vjerskog itd.), kao i u određenju odnosa crnogorske nacije prema okruženju: prema drugim etnijama, narodima, nacijama i kulturama.
Weber je, upoređujući rasnu i nacionalnu pripadnost, pisao da je rasna pripadnost zasnovana na zajedničkom porijeklu, a nacionalna na subjektivnom vjerovanju u zajedničko porijeklo (Weber 1922). To subjektivno vjerovanje u zajedničko porijeklo je suštinska karakteristika , bez obzira je li realno ili nije. Suvišno je pisati o postojanju nacionalnog dvojstva kod velikog broja građana Crne Gore čiji su preci stoljećima prisutni na njenim prostorima, a koje je posljedica konstrukta jednog njegovog dijela o zajedničkom porijeklu sa drugim narodima koji su u Crnoj Gori bili prisutni samo kao zavojevači. Nacije predstavljaju političku dimenziju i to su uglavnom grupe koje dijele zajednički jezik, običaje, sjećanja, ali IMAJU i POLITIČKU MOĆ. Što je nacija politički moćnija to je veza između nacije i države veća.
Neophodno učešće države u formiranju nacionalnog identiteta: Dominantne struje savremene sociologije u nacijama ne vide prastare, prirodne zajednice, već naciji pristupaju kao socijalnoj konstrukciji, proizvodu organizovanog, svjesnog i metodičnog rada razlicitih društvenih aktera, a prije svega INTELEKTUALNO/POLITIČKE ELITE i DRŽAVNE VLASTI. Dobar primjer ovog pristupa pružaju dvije vrlo uticajne studije iz 1983. godine, studije Andersona i Hobsbauma. Šmit definiše državu kao entitet koji razlikuje javnog prijatelja od neprijatelja. Država to čini jer je to osnov njenog autoriteta – suverenosti. U suprotnom, njen autoritet može biti osporen i preuzet od strane drugog entiteta. Ono što hoću da izvučem kao zaključak iz ovih par natuknica je da država i njene elite moraju aktivno da učestvuju u formiranju nacionalnog identiteta. Da se putem obrazovanja, nauke, publicistike mora stvarati nacionalna svijest koja je u svim državama jedan od uslova opstanka. Bez svijesti o nacionalnom identitetu, određenoj dozi patriotizma, uključujući i ekonomski, gube se kohezione snage u društvu, društvo se rastače i gubi potrebnu dozu entuzijazma u njegovom razvoju, što može dovesti i do njegovog potpunog nestanka.
Crna Gora je uveliko poligon svojevrsne enkulturacije. Za one koji ne znaju - enkulturacija je antropološki pojam koji predstavlja proces prenošenja kulturnih tvorevina iz jedne društvene zajednice u drugu, na taj način što se određeni elementi kulture lansiraju u drugu zajednicu od strane pojedinca ili pojedinaca. Kolika je svijest o značaju enkulturacije na gubljenje identiteta i identifikacije, naročito mladih ljudi sa “vrijednostima“ drugih entiteta najbolje govori primjer mladog gradonačelnika prestonog grada Crne Gore i njegovo potpuno odsustvo svijesti kakav značaj ima pojavljivanje likova pod imenom “Zvezde granda” manje od stotinjak metara od mjesta đe su stolovali stubovi crnogorske državnosti. Treba li reći da je enkulturacija jedan od elemenata procesa asimilacije, naročito kad se radi o susjednim i veličinom i brojem stanovnika asimetričnim entitetima.
Kad se tome doda da se u Cnoj Gori guslarskim argumentima i ojkačkim tumačenjima daje ista težina kao naučnoj argumentaciji po pitanjima nacionalnog i etničkog identiteta, kada ne postoji svijest o značaju fukcionalizma u razvoju posebnosti u kulturi, obrazovanju, kada se naučnom djelatnošću u sferi društvenih nauka bave ljudi koji ne razumiju njenu suštinu, nespremni da prihvate savremena naučna tumačenja ili ih formiraju kao desetarac, onda bavljenje identitetom postaje fenomen i entuzijazam pojedinaca. Pa dokle traje…
Slobodan JOVANOVIĆ
