Načrtani Crnogorci

U drugoj polovini stoljeća, a zapravo i sve do Prvog svjetskog rata, vladalo je uvjerenje da njegova moć slabi. To se, međutim, ne može reći za naše balkanske prostore na kojima je baš nakon Prvog svjetskog rata nacionalno pitanje postalo središna tačka međusobnih sukoba i sukoba različitih aspiracija u stvaranju nacionalnih država, nastavljajući se sve do danas.

Možda je svijest o nacionalnom identitetu stara koliko i sama svijest. Međutim, malo je vjerovatno da je nacionalizam postojao u antičkom ili klasičnom dobu; tu se može govoriti o plemenskom osjećanju i ksenofobiji, s kojima je on povezan ali s kojima se ne smije izjednačavati. Tada su postojala druga težišta kolektivne lojalnosti.

Floskule o srednjovjekovnoj nacionalnoj svijesti: Često se govori o jakoj nacionalnoj svijesti pojedinih naroda u srednjem vijeku. Ista floskula važi za ljude na balkanskom prostoru. Međutim, to malo odgovara istini. Brojni feudalci - velikaši su formirali partikularnu, uskogrudu, posjedničku svijest sa krajnjim ciljem da povećaju svoju zemljišnu teritoriju sa kmetovima i to na uštrb svojih susjeda feudalaca. Osvajajući tuđe teritorije i stvarajući vazalstva od potčinjenih, vladari nijesu nametali obavezu prihvatanja nacije kod pokorenih, već su od njih uzimali danak u vidu poreza, radnu snagu ako su stekli novu zemljišnu imovinu, i regrutovali mlade ljude u svoju vojsku.

Prof. Radivoj Radić sa Beogradskog univerziteta, komentarišući spis vizantijskog Cara Konstantina VII Porfirogenita koji je napisan polovinom X vijeka “De administrando Imperio”, piše između ostalog: “…Valja naglasiti da je Porfirogenitov Spis o narodima zbog svoje prirode i svojstava sačuvanih podataka najvažniji izvor za ranu istoriju, kako evropskih, tako i vanevropskih naroda … Iz perioda 7-11. veka ostalo je sačuvano više od dvadeset imena slovenskih skupina sa velikog prostora od Koruške do Peloponeza i Crnog mora. Idući od zapada ka istoku i jugu, uzimajući samo nesporna imena, susrećemo: Karantance (Horutane),  Hrvate, Guduskane, Neretljane, Zahumljane, Srbe, Travunjane, Konavljane, Dukljane, Moravljane, Timočane, Severce, Druguvite, Velegezite, Verzite, Sagudate, Rinhine, Strimonce, Vajunite i na Peloponezu Jezerite i Milinge … “Čini mi se da navedeni citat vrlo dobro govori o besmislu nacionalističkih i velikonacionalnih teorija koje svoju verifikaciju traže u dubokoj prošlosti.

Akademik SANU Radovan Samardžić piše: „Srpski narod u Turskoj morao je da se u XVIII veku iz temelja obnovi kako bi ponovo izašao na istorijsku scenu u borbi za oslobođenje.”  Samardžić na istoj strani piše: "...posle sklapanja Beogradskog mirovnog ugovora 1739. godine. U tom trenutku prema podacima V. Čubrilovića Srbija nije mogla imati više od 50.000 – 60.000 stanovnika." („Istorija srpskog naroda, Četvrta knjiga, tom I, Srbi u XVIII veku”, Beograd 1986, str. 321). Mnogo je izvora koji govore u prilog činjenici da u tom periodu nije postojala svijest o naciji kod pravoslavnog življa na prostoru Srbije. Otomansko Carstvo je dopuštalo zajednice sa lokalnom samoupravom koje su bile utemeljene na čisto religijskim načelima: mileti (vjerske manjine) su „bili podjeljeni shodno etničkim, jezičkim i regionalnim kriterijumima“. Ovakav sistem tolerancije dopuštao je pravoslavnom življu da ispovijeda svoju vjeru i osniva autonomne organizacije, nezavisno od podređenosti islamu kao zvaničnoj religiji carstva. Formiranjem srpske države i oslobađanjem teritorija od Otomanske Imperije, uvećavao se i broj stanovnika prilivom sa okolnih teritorija. Nacionalnom ekspanzijom i buđenjem nacionalne svijesti rasli su i apetiti o proširenju države i objedinjenju južnoslovenskih naroda pod jednom kapom.

Načertanije, prvi doktrinarni nacionalni program: Nacionalizam u obliku koherentne doktrine vjerovatno se prvi put javio u osamnaestom vijeku u Njemačkoj, posebno s idejama Volkgeist-a i Nationalgeist-a koje je u svojim djelima izražavao veoma uticajni pjesnik i filozof Johan Gotfrid Herder. Na prostorima Balkana, koji se u devetnaestom vijeku polako oslobađao od vladavine Osmanlijskog carstva, kao prvi doktrinarni nacionalni program smatra se „Načertanije“ Ilije Garašanina (1812-1874), objavljeno 1844. g.

Garašanin je bio ministar „unutrašnjih dela i spoljnih poslova“, jedan od najmoćnijih srpskih političara u XIX vijeku. Osnovna ideja „Načertanija“ bila je obnova carstva srpskog cara Dušana iz XIV svijeka, uz određene promjene koje su bile rezultat političke situacije u XIX vijeku. Idejni tvorac tog spisa bio je poljski knez Adam Czartoryski i njegov specijalni agent za južnoslovenske zemlje panslavistički orijentiran Čeh Franjo Zach. Franjo Zach je napisao “Plan za slavensku politiku Srbije”, što će biti i idejna i politička osnova “Načertanija”. Garašanin je, doduše, u mnogim bitnim segmentima ponudio sasvim novi tekst. Iz Zachovog “Plana” izbacio je sve ono što se odnosi na srpsko-hrvatsku saradnju na stvaranju zajedničke države, kao i pojmove “Južni Slaveni”, “južnoslavenska drzava” a na ključna mjesta ubacio je samo Srbe  “Srpsko carstvo”, “Dušanovo carstvo” i sl.

Posebno poglavlje posvećeno je Crnoj Gori, zajedno sa Bosnom, “Ercegovinom” i Sjevernom Albanijom. “U političeskom obziru imalo bi ovo sredstvo ne manju važnost, jerbo će se nov agent srbski nalaziti medu žiteljstvom srbskim i ova prilika prinela bi jače upliv Srbije na sjeverne Arbaneze i na Crnu Goru, a ovo su upravo oni narodi koji imadu ključeve od vrata Bosne i Hercegovine i od samoga mora Adrijatičeskog” – piše Garašanin.

U svom tekstu Garašanin se bavi i idejom upotrebe Crkve u ostvarenju velikonacionalne ideje. Doduše u “Načertaniju” je to u funkciji privođenja Bugara “srpstvu”, no ta doktrina je poslužila kasnije i prema drugim narodima, naročito prema crnogorskom.

„Privođenje“ srpstvu preko crkve: “... Za to bi vrlo poželatelno, i polezno bilo da bi neko čislo mladi Bugara bogosloviju u Srbiji svršilo, pa kao sveštenici u njihovo otečestvo među svoj rod se vratilo… Valjalo bi štampati bugarske molitvene i druge crkvene knjige i bugarska djela u Srbiji …” Ništa manje je zanimljiva sljedeća teza: “Bugari nemaju vaspitajuća i učevna zavedenija, zato bi trebalo da Srbija svoje škole Bugarima otvori, i osobito da nekoliko blagodjejanija za Bugare mlade, u Srbiji učeće se, naredi.” Koliko god se upirali političari u Srbiji da negiraju aktuelnost “Načertanija” u kasnijim periodima, uključujući i današnje vrijeme, mnoge stvari iz djelovanja političkih elita srpskog naroda neodoljivo podsjećaju na sadržinu ovog programa.

“Neka Srbija i u Crnoj Gori primier Rusije sleduje i neka dade vladiki pravilnu svakogodišnju podporu u novcu. - Srbija će na ovaj način za malu cjenu imati prijateljstvo zemlje, koja najmanje10.000 brdnih vojnika postaviti može … odlaganje ove podpore … (može) u podozrenije dovesti i Crnogorci bi onda rekli: Srbi nisu nama pomagali kad smo u nuždi bili, što je dokazateljstvo da nam nisu prijatelji, nego nas samo za sad upotrebiti žele.”

Na osnovu ovih riječi moglo bi se reći da kod Garašanina postoji svijest o posebnosti Crnogoraca i potrebi za njihovo pridobijanje.

Čini se da je ideja okupljanja južnoslovenskih naroda, s jedne strane, i politička ideja o srpskom narodu “sa tri imena” i “tri vjere”, sa druge strane, činila osnov za formiranje budućih zajedničkih država jednako kao i za njihov raspad. Slično izmjeni Zachovog “Južni Slaveni”, “južnoslavenska država” od strane Garašanina, svaka ideja države Južnih Slovena pretvarala se na kraju u ideju “Srpskog carstva”, “Dušanovog carstva”.

Još je Vuk Karadžić u svom djelu “Srbi svi i svuda”, pisanom 1836. g. naveo: “Zaista se zna da Srbi sad žive u današnjoj Srbiji (između Drine i Timoka, i između Dunava i Stare planine), u Metohiji (od Kosova preko Stare planine, gdje je Dušanova stolica Prizren, srpska patrijaršija Peć, i manastir Dečani), u Bosni, u Hercegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Banatu, u Bačkoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju od više Osijeka do Sentandrije, u Slavoniji, u Hrvatskoj (i Turskoj i Austrijskoj krajini), u Dalmaciji, i u svemu Adrijatičkom primorju gotovo od Trsta do Bojane”. “Ovako ja, otprilike, mislim da su rimski i turski Srbi izgubili svoje narodno ime” kaže dalje Karadžić, iznoseći tezu o jednom narodu koji je mijenjajući vjeru izgubio svoje srpsko ime. Gotovo sam siguran da su popisi u Kraljevini Jugoslaviji 1921. i 1931. godine bili na tragu ovakvog Vukovog “promišljanja”, te da su slični razlozi naveli vlasti da u popisu izostave nacionalnost, a da konfesija bude jedino kolektivno izjašnjavanje.

Prevladavanje osjećanja o posebnoj crnogorskoj naciji: Doći do precizne naučne definicije što je nacija nije izvodljivo; uistinu to je beskrajna rasprava, kao što često biva sa društvenim fenomenima. Ipak, često se navode neke karakteristike koje se smatraju važnim za njeno određenje, kao što su porijeklo, jezik, religija, teritorija, običaji itd. Tokom XVIII vijeka u manjoj mjeri i XIX vijeka u značajnijoj mjeri, naročito tijekom njegove druge polovine, kod Crnogoraca se paralelno razvijala šira srpska, pored uže crnogorske nacionalne svijesti. Izgledalo je da će od ove dvije prevagu odnijeti srpska nacionalna svijest, ali je uslijed budućih istorijskih dešavanja kod dijela Crnogoraca koji su duže vremena bili sudbinski vezani za svoju slobodnu državu Crnu Goru, na površinu isplivala crnogorska nacionalna svijest.

Naročito između dva svjetska rata je kod dijela Crnogoraca sazrela svijest da su oni pripadnici nacije koja je posebna u odnosu na sve ostale. Šira srpska svijest je bila izraz “slavjanosrpstva” kao vjerske pripadnosti, istorijskih okolnosti u kojima se Crna Gora nalazila i političkih ambicija pojedinih crnogorskih vladara. Na isti način kako je jedno vrijeme postojalo kod crnogorskog naroda snažno osjećanje zajedništva u  “srpstvu”, na isti način je prevladalo osjećanje o posebnoj crnogorskoj naciji kroz svoju vezanost za sopstvenu državu u trenucima ugroženosti njene suverenosti, kao najelementarnijeg u formiranju nacija. Sama nacionalna pripadnost je proizvod ljudske svijesti i osjećanja pripadnosti određenoj zajednici i ne može se dovoditi u vezu sa rodnom povezanošću ili zajedničkim porijeklom.

Uzmimo za primjer porijeklo srpske nacije. U potpunosti je jasno da svaki Srbin predstavlja kombinaciju nekih od raznih nasleđa: slovenskog, ilirskog, keltskog, grčkog, dačanskog, tračanskog, turskog itd. Religija, takođe, nije jasno povezana sa nacionalnim određenjem. Brojne su nacije koje okupljaju vjernike više religija, kao i agnostike i ateiste, i ne prave razliku među njima. Razumijevanje nacije kao neraskidivo povezane za jednu religiju predmoderno je i duboko nepravedno prema onim njenim pripadnicima koji imaju drugačije sentimente. Religioznost je intimna stvar čovjekove duše, ili bi bar tako trebalo da bude. Drugim riječima, nacija može da se vjerski samoodredi, ali riječ je o modelu apriorno usmjerenom protiv velikog broja pojedinaca koji bi sebe, u drugačijim okolnostima, smatrali njenim pripadnicima. Ova greška je jedan od važnih istorijskih uzroka balkanskih podjela i netrpeljivosti. Sa druge strane, vjersko  samoodređenje je bio i način za “prisvajanje” drugih istovjernih naroda, pod što se može podvesti etnofilsko djelovanje SPC u Crnoj Gori i njen pokušaj uticanja preko vjere na nacionalnu svijest građana Crne Gore, kako kroz istoriju tako i u današnje vrijeme.

Religija sa nacionalnim ili etničkim predznakom: Kada  danas govorimo o religioznosti u Crnoj Gori, primjećujemo da se na religiju gleda kao na nešto što ​​obavezno sadrži nacionalni ili etnički predznak ili etiketu. "Kada razgovaram sa mojim studentima, od kojih je jedan dio vjernika, ja sam zaključio da oni apsolutno nemaju nikakve informacije o hrišćanstvu. Oni ne znaju koliko ima apostola, ne znaju šta se sve dešavalo sa Isusom. Pričam o ovima koji su u hrišćanskoj vjeri. Nose krstove i ispoljavaju se kao ljudi koji su u nekom pravoslavlju i slično. Dakle, oni su na izvjestan način izmanipulisani tako da tu politika strašno mnogo uticaja ima." - kaže istoričar umjetnosti i Cetinjanin Aleksandar Čilikov. I zvanični podaci koji govore o hiljadama vjernika u Crnoj Gori samo su privid za suštinu da se vjera u Crnoj Gori usko vezuje za politiku a ne za suštinu religije. Na to dobrim dijelom utiču i određene vjerske organizacije koje više liče na parapolitičke nego na vjerske i u funkciji su određenih nacionalnih programa.

Kralj Nikola I Petrović Njegoš pisao je iz Neja kod Pariza, 24. XII 1918/6. I 1919. : "Kad je neprijatelj slomljen silnim udarcima udruženih saveznika, napuštio našu milu Crnu Goru, okupirala ju je, u ime vlade Srbije, njena vojska. Ona je ušla ne s grančicom mira i bratske ljubavi nego s namjerom da sruši najveće dobro svakog naroda i države - suverenitet njen, i uništi njeno državno biće, koje je tekovina vjekovnih napora i krvavih borba Crnogoraca. Da bi se pred svijetom, kao Pilat, mogla od ovoga bogomrskog i u istoriji nezapamćenog zločina pravdati i preturati ga na narod crnogorski ona je falsifikovala volju narodnu … Zašto sve ovo? Zato što žele stvoriti od Crne Gore jedan ili dva okruga srbijanska, kojima će oni gospodariti, a ne ravnopravnog brata.”

Slika koja je građena u srpskom narodu o Crnogorcima kao dijelu srpskog naroda, a u koju je crnogorski narod u jednom dijelu svoje istorije skoro povjerovao, ne prestaje da se gradi do današnjeg dana. Sva srpska publicistika, naučno izdavaštvo, elektronske prezentacije, pa sve do porodičnog vaspitanja, produžava svijest u glavama pripadnika srpskog naroda o “privremenom” bijegu Crnogoraca od onoga što oni misle da jesu, održavajući na taj način živim nacionalne doktrine koje su postavljene još u XIX vijeku. Bez promjene takvog ponašanja svi apeli o poboljšanju odnosa između dva “bratska” naroda biće “ Blowin' In The Wind”. “…How many roads most a man walk down, Before you call him a man ? … ”

Slobodan JOVANOVIĆ,

Beograd