Piše: Ivan KERN
“Država neće dozvoliti da neko na njenoj teritoriji ne poštuje njene propise”, odlučna je bila u oktobru 2005. godine tadašnja ministarka kulture Vesna Kilibarda. “Cilj izvještaja je da pogledamo istini u oči”.
Istina koja se tada mogla pročitati u izvještaju pod radnim naslovom Stanje kulturne baštine Crne Gore je izgledala ovako: sedamdeset odsto od ukupnog spomeničkog fonda, pokazao je izvještaj, devastirano je, registri spomenika kulture ne valjaju, ne znaju se granice zaštićene okoline spomenika kulture...
Investitori radova: Tada je prepoznato da se kao investitori radova na sakralnim spomenicima javljaju različiti subjekti (vjerske organizacije, crkvene opštine, organizacioni odbori, mjesne zajednice, udruženja građana i dr.).
Izvođenje radova na ovim objektima bez valjane dokumentacije neminovno je dovodilo do povrede njihove izvornosti. Tada je i rečeno da su posebno štetni za kulturnu baštinu Crne Gore nelegalni radovi koji su se izvodili upravo sa namjerom unošenja elemenata koji joj istorijski i kulturološki nijesu svojstveni i kojima se “novim materijalnim dokazima” nastoji izmijeniti istorijski i kulturni tok zbivanja na ovim prostorima.Među pojedinačnim uticajima koji su ugrožavali kulturna dobra najizraženiji su bili nelegalni i nestručno izvedeni radovi.
Naime, prisustvo ovog faktora prepoznato je na 138 spomenika kulture, od kojih su na 48 spomenika tada oni isključivi uzrok devastacija.
Zaključeno je da je karakteristika uticaja nelegalno i nestručno izvedenih radova u tome što u najvećem broju za posljedicu imaju trajno oštećenje pojednih spomeničkih vrijednosti.
U izvještaju je tada rečeno: “Veoma značajan i najbitniji segment kulturne baštine Crne Gore pripada sakralnoj arhitekturi i čine ga manastirski kompleksi, crkve i džamije. Ovaj dio kulturne baštine sastoji se od 205 spomeničkih jedinica. Vjerskim objektima na ovim prostorima vrijeme nije bilo naklonjeno. U periodu poslije Drugog svjetskog rata bili su zarasli u rastinje i prepušteni propadanju. Sa oživljavanjem vjerskog života početkom 90-tih godina XX vijeka otpočeo je i proces vraćanja osnovnih funkcija sakralnim objektima. Prilikom ovog, za zaštitu spomenika kulture važnog procesa, najčešće je izostala saradnja imalaca spomenika sa stručnim službama u institucijama zaštite, tako da je nepoštovanje konzervatorskih principa i planskih dokumenata prilikom obnove sakralnih objekata umanjilo očekivane efekte na zaštiti ovog dijela kulturne baštine. Naime, umjesto pozitivnog efekta koji u principu dolazi sa oživljavanjem vjerskog života i obnovom funkcija vjerskih objekata, radovi na obnovi vjerskih objekata bez stručnog udjela institucija zaštite imaju za posljedicu narušavanje njihove izvornosti. Negativne posljedice odnose se ne samo na arhitekturu, već i na živopise, ikonostase i kulturni pejsaž, odnosno prirodni ambijent spomenika. Pri tome poseban problem predstavlja unošenje raznih elemenata koji mijenjaju izvornost spomenika i iskrivljuju njegovu dokumentacionu i istorijsku vrijednost.
U procesu obnove sakralnih objekata kroz sanaciju ili rekonstrukciju najčešće intervencije kojima se mijenjala njihova autentičnost mogu se svesti na: preoblikovanje fasada, izmjenu rješenja krova i krovnog pokrivača, uvođenje i provođenje instalacija, izmjenu stolarije i poda, izmjenu ikonostasa i ikona, kao i uvođenje novog mobilijara.”
Pravoslavni objekti: Davne 2005. godine je rečeno da su od 138 spomenika kulture na kojima su evidentirane posljedice nelegalnih i nestručnih radova, u 99 slučajeva u pitanju su sakralni objekti svih vjerskih zajednica, a od toga su 79 pravoslavni objekti. Prema tome, 71% ukupno nelegalno i nestručno izvedenih radova na spomenicima kulture u Crnoj Gori odnosi se na sakralne objekte, a među njima 80 % se odnosi na pravoslavne objekte.
Istaknuto je da je devastacija spomenika kulture bila prisutna u čitavom periodu postojanja sistema zaštite, s tim što je po osnovu nelegalnog vršenja investicionih radova naročito izražena u posljednjih 15 godina. I pored relativno korektnog odnosa imalaca spomenika kulture prilikom uvida u stanje spomenika koji su u funkciji, izostala je njihova spremnost za davanje informacija u pogledu vremena vršenja određenih radova i njihovih izvođača.
Na zahtjev Ministarstva kulture, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture 1999. godine sačinio je informaciju u kojoj su prezentovani pojedini primjeri devastacija na spomenicima kulture sa posebnim osvrtom na drastične primjere ugoržavanja spomeničkih vrijednosti na objektima koje u Crnoj Gori koristi Srpska pravoslavna crkva.Informacijom su bili obuhvaćeni sljedeći spomenici kulture: manastir Stanjevići – Budva; manastir Duljevo, Kuljače – Budva; manastir Podostrog, Maine – Budva; manastir Gornji Brčeli – Bar; manastir Starčevo – Bar; Cetinjski manastir – Cetinje, manastir Kom – Cetinje; manastir Ždrebaonik – Danilovgrad; donji manastir Ostrog – Danilovgrad; manastir Duga, Bioče – Podgorica; manastir Ćelija Piperska – Podgorica, i manastir Dajbabe – Podgorica.
Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, zbog nepoštovanja zakonske procedure za izvođenje radova na zaštićenim spomenicima kulture tada bio podnio tužbe protiv počinioca.
Devastacija kroz rekonstrukciju konaka: Prepoznato je i da se poseban vid degradacije sakralnih objekata odvija se kroz proces obnove konaka manastirskih kompleksa koji se sprovodi na sljedeće načine:
-sanacijom i rekonstrukcijom postojećih konaka i njihovim privođenjem funkciji, sa ciljem prilagođavanja savremenim uslovima života, premašuju se postojeći gabariti objekata, bez objektivne potrebe za tim (npr. manastir Duga – Podgorica),
-izgradnjom novih na temeljima starih konaka, sa svim novim elementima arhitektonskih rješenja u pogledu gabarita, volumena i izgleda (manastir Sv. Nikole, Podvrh – Bijelo Polje, manastir Dajbabe – Podgorica, manastir Ćelija Piperska – Podgorica),
- izgradnjom novih konaka (stambenih objekata) arhitektonski riješenih u savremenom duhu, na novim lokacijama u okviru manastirskih kompleksa.
Nezavisno od odabira načina izgradnje konaka, sa konzervatorskog aspekta intervencije su izvedene nestručno, neprimjerenih dimenzija i arhitektonske obrade. Proces funkcionalnog i tehničkog, tj. infrastrukturnog prilagođavanja konaka novim potrebama je u ekspanziji posljednjih 15 godina. Novi konaci po gabaritu i oblikovanju (tip hotela–pansiona) neprimjereni su sakralnim kompleksima kao i objektivnim potrebama monaštva.
Pregled površina novih konaka (stambenih objekata) po opštinama 2005. godine izgledao je ovako:
-Opština Bar - Manastir Gornji Brčeli 150 m2
-Opština Bar - Manastir Beška, Skadarsko jezero 350 m2
- Opština Berane - Manastir Šudikova 350 m2
- Opština Bijelo Polje - Crkva Sv. Nikole Podvrh350 m2
-Opština Budva - Manastir Podostrog, Maine300 m2
- Opština Cetinje - Manastir Kom80 m2
- Opština Danilovgrad - Manastir Ostrog – više objekata2.500 m2
- Opština Danilovgrad - Manastir Ždrebaonik- više objekata1.000 m2
- Opština Mojkovac - Manastir Dobrilovina 500 m2
- Opština Nikšić - Manastir Župa Nikšićka1.100 m2
- Opština Podgorica - Manastir Dajbabe 600 m2
- Opština Podgorica - Manastir Duga260 m2
- Opština Šavnik - Manastir Podmalinsko260 m2
- Opština Šavnik - Manastir Bijela200 m 2
Tada je konstatovano 8.000 m2 novih konaka.
Nelegalni upis: I tada je rečeno da su vlasnički odnosi na pojedinim spomenicima kulture, a naročito sakralnim objektima, uspostavljeni i upisani u katastar nepokretnosti bez sagledavanja statusa vjerskih organizacija i njihove sposobnosti da budu nosioci prava i
obaveza. Takođe, rečeno je, utvrđivanje svojinskih prava vršeno je isključivo na osnovu stanja prethodnog državinskog upisa i bez valjanog dokaza o pravu svojine.
Nepostojanje zabilješke u evidenciji nepokretnosti da je određeni objekat ili lokalitet spomenik kulture negativno utiče na tretman tog objekta prilikom promjene vlasništva, privođenja namjeni i preduzimanja investicionih aktivnosti.
Prepoznato je i da kasniji proces otklanjanja posljedica nelegalnih i nestručno izvedenih radova na spomenicima kulture i povraćaj objekta u prvobitno stanje nosi sa sobom rizik dodatnog oštećenja spomenika kulture i potebu za njegovom konzervacijom na zatečenom nivou.Saniranje posljedica nelegalnih i nestručnih radova i neophodna konzervacija spomenika culture nakon toga iziskuju značajna materijalna sredstva koja zavodi nemaju i koja se, po pravilu, ne mogu nadoknaditi od imalaca spomenika ili drugih izvršenika. S obzirom na postojeće stanje degradiranosti spomenika kulture, ovaj proces je u narednom periodu neminovan.
Međutim, perspektiva tadašnjeg sistema zaštite spomenika kulture viđena je prvenstveno u preventivnom djelovanju zavoda i nadležnih državnih organa.
Predložene mjere: Tada je, dakle 2005.godine, rečeno da će u cilju poboljšanja stanja u oblasti zaštite nepokretne kultune baštine biti potrebno preduzeti sljedeće mjere:
1. Izvršiti reorganizaciju Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture i Centra za arheološka istraživanja i njom obezbijediti vršenje javnih ovlašćenja i poslova od javnog interesa iz nadležnosti ovih institucija zaštite, a naročito: donošenje rješenja o upisu spomenika kulture u registre, kategorizaciju spomenika kulture, utvrđivanje granica zaštićene okoline, ustanovljavanje i vođenje registara, pripremanje predloga za proglašavanje spomenika kulture i za utvrđivanje gubitka spomeničkih svojstava, pripremanje predloga za stavljanje
objekata sa spomeničkim svojstvima pod prethodnu zakonsku zaštitu, kopnena i podvodna arheološka istraživanja, formiranje baze podataka o arheološkim lokalitetima i arheološkom materijalu, rekognosciranje terena, izradu arheološke karte Crne Gore, izdavanje konzervatorskih uslova, izdavanje saglasnosti na projektnu dokumentaciju,
izdavanje prethodne dozvole za izvođenje radova, konzervatorski nadzor, zabranu, izvođenja radova kojima se može oštetiti spomenik kulture, povraćaj objekata u prvobitno stanje i njihova konzervacija.
2. U okviru Ministarstva kulture i medija, organizaciono i kadrovski ojačati Sektor za kulturnu i prirodnu baštinu i
na taj način obezbijediti ostvarivanje nadzora nad vršenjem zakonitosti rada institucija zaštite i nadzor nad primjenom
Zakona o zaštiti spomenika kulture. Ova mjera podrazumijeva obrazovanje posebnih organizacionih jedinica za nepokretnu i pokretnu kulturnu baštinu i uspostavljanje inspekcijskog nadzora.
3. Donijeti nova rješenja o upisu u Centralni registar i Registar spomenika kulture na području opština Kotor,
Tivat i Herceg-Novi za sve spomenike kulture koji su taj status imali do stupanja na snagu Zakona o zaštiti spomenika
kulture (»Sl. list RCG«, br. 47/91).
4. Izvršiti kategorizaciju svih spomenika kulture na području opština Kotor, Tivat i Herceg Novi, kao i ostalih spomenika kulture koji nijesu upisani u Centralni registar, a koji su taj status imali do stupanja na snagu naznačenog zakona.
5. Ustanoviti novi centralni registar i u njega, na osnovu novih rješenja, upisati sve nepokretne spomenike kulture u Crnoj Gori koji su taj status imali do donošenja naznačenog zakona. U novi centralni registar, u skladu sa propisanim sadržajem i evropskim standardima u ovoj oblasti, treba unijeti sve podatke predviđene za identifikaciju i opis spomenika kulture. Centralni registar treba ustanoviti u štampanoj i digitalnoj formi. Dosijee spomenika culture kompletirati nedostajućim dokumentima. Ustanoviti novi Registar spomenika kulture na području opština Kotor, Tivat i Herceg-Novi i u njega, na osnovu novih rješenja o preregistraciji i kategorizaciji, upisati sve spomenike na navedenom području koji su taj status imali do stupanja na snagu nazančenog zakona. Ovaj Registar treba ustanoviti sa istim sadržajem i u istoj formi kao centralni registar.
6. Utvrditi granice zaštićene okoline svih spomenika kulture.
7. Činjenicu da je određeni objekat spomenik kulture i činjenicu da je određeni prostor zaštićena okolina spomenika kulture treba upisati u katastar nepokretnosti.
8. Formirati bazu podataka o izvršenim arheološkim istraživanjima u Crnoj Gori i o arheološkom materijalu sa tih istraživanja, izvršiti rekognosciranje terena i izaditi Arheološku kartu Crne Gore.
9. Sačiniti program sanacije nelegalno i nestručno izvedenih radova kojima su degradirani spomenici kulture, sa aproksimativnim predračunom potrebnih sredstava i dinamikom moguće realizacije.
10. Donijeti rješenja za povraćaj spomenika kulture u prvobitno stanje u svim slučajevima u kojima su degradacije
na objektima rezultat radova izvedenih bez odobrenja Zavoda ili mimo datih odobrenja.
11. Zabraniti radove na spomenicima kulture ili u njihovoj neposrednoj okolini koji se izvode bez ili mimo odobrenja Zavoda i građevinske dozvole nadležnog organa.
12. Narediti uklanjanje ili rušenje novih pozicija na spomenicima kulture, kao i objekata u njihovoj neposrednoj blizini koje su izvedene, odnosno izgrađeni bez odobrenja Zavoda i građevinske dozvole nadležnog organa.
13. Utvrditi legalnost rada izvođača radova na spomenicima kulture, kao i izmirivanje obaveza prema državi po osnovu ovih radova.
14. Sprovesti izvršenja svih rješenja donijetih od strane Zavoda i građevinskih inspektora u vezi sa bespravnim radovima na spomenicima kulture.
15. Izvršenja rješenja na spomenicima kulture sprovoditi pod nadzorom Zavoda i na način kojim neće nastati nova oštećenja na osnovnom gradivnom tkivu spomenika.Nakon sprovedenih izvršenja rješenja obezbijediti neophodnu konzervaciju spomenika na nivou zatečenog, tj. prethodnog stanja.
16. Obezbijediti sredstva za prinudno izvršavanje rješenja, kao i sredstva za konzervaciju spomenika kulture, odnosno djelova spomenika kulture na kojima je sprovedeno izvršenje.
17. Postupiti po podnijetim krivičnim prijavama za oštećenja spomenika kulture, a za sve nove slučajeve
nelegalnih radova i oštećenja na spomenicima kulture blagovremeno podnijeti krivične ili prekršajne prijave.
18. Obezbijediti sredstva za istraživanja spomenika kulture, istraživanja objekata sa spomeničkim svojstvima, izradu projektne dokumentacije i investicione radove na konzervaciji i restauraciji prioritetnih spomenika kulture.
19. Za ranohrišćanske i srednjovjekovne sakralne objekte, kao i ostale spomenike kulture za koje ne postoje
valjani dokazi o izvornom identitetu, ne odobravati obnovu i rekonstrukciju, već zaštitu ovih spomenika kulture
zadržati na nivou konzervacije osnovnog gradivnog tkiva.
20. Intenzivirati aktivnosti na izradi Nacrta zakona o kulturnim dobrima i u njega ugraditi rješenja koja obezbjeđuju
saniranje postojećeg stanja i efikasno funkcionisanje sistema zaštite.
21. Kroz izradu prostornih i urbanističkih planova obezbijediti adekvatan tretman i zaštitu spomenika kulture i njihove zaštićene okoline, kao i ambijentalnih vrijednosti spomeničkih cjelina i naselja u kojima se one nalaze.
22. Izraditi Menadžment plan za zaštićeno područje Kotora.
Da bi se poboljšala efikasnost čuvanja kulturnih dobara donijet je I novi Zakon o kulturnim dobrima koji je objavljen u "Sl. list Crne Gore", br. 49/10 od 13. 08. 2010. godine, a stupio na snagu osmog dana od dana objavljivanja.
Šta je urađeno nakon 10 godina: Skoro deset godina kasnije, na tragu ovih mjera Vlada Crne Gore je u julu 2014. godine, usvojila Izvještaj o implementaciji projekta Revalorizacija kulturnih dobara Crne Gore. U uvodnom dijelu ovog dokumenta, precizno je navedeno da su u proteklim decenijama konstatovani brojni nedostaci zaštite kulturnih dobara. Zbog čega je, kako se dalje navodi:
“Članom 142, Zakona o zaštiti kulturnih dobara predviđena obaveza revalorizacije kulturnih dobara, što je podrazumjevalo izradu elaborata za sva kulturna dobra, koja taj status imaju prema ranijim propisima, od ustanovljavanja institucionalne i zakonodavne zaštite kulturnih dobara 1948. godine."
Rezultati revalorizacije će pokazati da su se nelegalni radovi I građevine u izvođenju SPC u Crnoj Gori mnogostruko uvećali. Dovoljno je vidjeti radove koji su se izvodili ili se I danas izvode u Stanjevićima, Grblju, Ostrogu… I tako dok se država bavila institucionalnom zaštitom kulturnih dobara, neimari SPC u Crnoj Gori su nastavili da dograđuju, ne pomišljajući da učestvuju u izradi ili poštovanju istih.
Odgovarajući na pitanje „Da li, konačno, za svoj ovakav današnji položaj u Crnoj Gori SPC možda može zahvaliti svojim teološkointelektualnim autoritetima, ili sveštenstvu koje bi se podičilo respektabilnim moralnim ugledom?“ publicista Rajko Cerović u svom tekstu „Ofanziva uvozne liturgije“ iz 2006. godine kaže:
“Umjesto odgovora nevedimo nekoliko podataka koji se odnose na ukupnu kadrovsku strategiju i personalnu strukturu SPC u Crnoj Gori: U vrijeme mitropolita Dajkovića, po kazivanju tadašnjih sveštenika, SPC u Crnoj Gori nije raspolagala sa više od 35 do 40 sveštenika, da bi dolaskom mitropolita Amfilohija 1990. taj broj počeo da se munjevito povećava. Po objavljenom šematizmu iz 1999. godine SPC je imala u Crnoj Gori 119 aktivnih sveštenika, od čega 64 takozvanih mirskih, i 55 monaha, ne računajući penzionisane sveštenike koji su još uvijek bili angažovani u službi, kao i ne mali broj monahinja, iskušenica i iskušenika.O kakvom obrazovnom nivou te tobožnje ideološke sile se radi dovoljno je reći da su od ukupno 55 monaha samo mitropolit Amfilohije i vikarni episkop Joanikije imali završen Bogoslovski fakultet. Među 64 mirska sveštenika samo su petorica imali visoko teološko obrazovanje, a ostali ili započetu srednju bogoslovsku školu, rijetko završenu, a najčešće dolazili iz raznih laičkih zanimanja, krajnje oskudne naobrazbe i nerijetko problematične prošlosti.
Nastojatelj manastira Ostrog iguman Lazar Adžić, na primjer, imao je višu turističku školu, a ni jedan od tadašnjih manastirskih nastojatelja ili manastirskih starješina, nije imao visoko obrazovanje, bez obzira na to što su pretendovali na izuzetno favorizovane didaktičke ambicije među navodnim vjernicima.
Što se sve od te 1999. godine dalje radilo neka nam posluži podatak da danas u Crnoj Gori imamo čak devet manastira naseljenih ženskom monaškom posadom: Ćelija piperska, Ždrebaonik, Ćelija dobrska, Banja kod Risna, Podlastva, Gornji Brčeli, Župa, Duga piperska i Dobrilovina.
Sam Amfilohije se hvali da ima u Crnoj Gori hiljadu monaha i da će ih još toliko dovesti. Od današnjih 73 mirska sveštenika samo ih je 37 porijeklom iz Crne Gore, dok u monaškom sastavu broj domicilnih kadrova nije ni simboličan. Amfilohije stalno gradi nove crkve, pored toliko postojećih, izgrađuje ili dograđuje konake, mijenja kompletan izgled zakonom zaštićenih zdanja i spomeničkih kompleksa, praveći mjesta za novu svešteničku i monašku armadu koju dovlači iz Bosne i Hercegovine, Dalmacije, Slavonije, rjeđe Srbije.
Nije ni važno da li došljaci čestito znaju i nekoliko osnovnih molitvi ako su uspješno prošli kurs po kome sve što postoji na ovom prostoru potiće od Nemanjića, čak i rimska Doklea, ili ranohrišćanske bazilike iz četvrtog i šestog vijeka.
Naravno, jedan od najvažnijih poduhvata sračunatih na uništenje crnogorske crkvene tradicije i ukupnog crnogorskog identiteta, izveden je cijepanjem bivše Crnogorsko primorske mitropolije na Zahumskohercegovačku eparhiju, zatim teritorijalno apsurdnu Budimljansko nikšićku, i uz samo u Katunskoj nahiji postojeću Crnogorsko primorsku mitropoliju, još i Mileševsku eparhiju sa debelo kompromitovanim vladikom Filaretom na čelu.
Uvezena crkva, uvezeni sveštenici i monasi, uvezena liturgija, asimilatorska nauka i strategija, laži i falsifikati kao osnova vjeroučenja!“
Jedanaest godina kasnije se može u medijima pročitati podatak o čak 1.300 SPC sveštenih lica u Crnoj Gori, tako da se može reći da se tadašnje Amfilohijevo hvaljenje „da ima u Crnoj Gori hiljadu monaha i da će ih još toliko dovesti“ nastavlja da se sprovodi.
(Autor je diplomirao na Kulturološkom fakultetu na Cetinju 1991. godine. Kao slikar-konzervator, više godina radio je na konzervaciji i restauraciji štafelajnog slikarstva, kao i fresaka i mozaika. Kao saradnik Zavoda za zaštitu spomenika bio je angažovan na obnovi više crkava i manastira u Crnoj Gori, Srbiji i na Kosovu)
