Jedan od istorijsko arheoloških bisera Skadarskog jezera je ostrvo Beška (Brezovica). Na središnjem dijelu ostrva smješten je manastir koji se sastoji od dvije crkve, jedne posvećene Sv. Đorđu i druge - Sv. Bogorodici. Preciznih podataka o gradnji crkve Sv.Đorđa nema ali je moguće pretpostaviti da je njen ktitor bio Đurđe II Stracimirović – Balšić, te da je nastala krajem XIV vijeka.
Po arhitektonskoj koncepciji, crkva Sv. Đorđa pripada tipu trikonhosnih građevina sa kupolom i polukružnom oltarskom apsidom na istočnoj strani. Prostor ispred i oko Crkve je popločan lomljenim kamenim pločama. Crkva je zidana pritesanim kamenom, slaganim u pravilne horizontalne redove. Uz južni zid Crkve nalazi se nadgrobna ploča, i pretpostavlja da je tu sahranjen ktitor hrama Đurađ II Stracimirović Balšić.
Na zapadnoj strani se nalazi priprata zasvedena gotičkim rebrastim svodom, iznad koje se uzdiže visoki zvonik na preslicu sa tri otvora. Na zapadnoj fasadi, iznad ulaznog portala sa kamenim okvirom nalazi se jedna polukružna luneta. Izuzev ove lunete, na fasadama su jednostavni prozori pravougaonog oblika sa kamenim okvirima, dok na tamburu kupole prozorski otvori imaju polukružne završetke.
Kupolu sa kružnim tamburom, koja počiva na niskom kvadratnom postolju iznad centralnog dijela naosa, nose četiri masivna pilastra. Pod u Crkvi je popločan rezanim kvadratnim i pravougaonim pločama. Unutrašnjost Crkve bila je oslikana freskama, ali one nisu očuvane. Unutrašnji zidovi Crkve su malterisani, i u bijeloj su boji.
U okviru manastirskog kompleksa nalaze se tri zgrade od kojih su dvije konaci. Sjeverozapdno od crkve Sv. Đorđa nalaze se ostaci starog konaka. Manastir je u srednjem vijeku bio važan prepisivački centar u kome su nastala i dva poznata rukopisa: Šestodnevnik i Gorički zbornik.
Brojne izmjene: To bi bilo današnje stanje ovog kulturnog dobra koje je naočigled javnosti pretpjelo izmjene koje je teško pobrojati. Naravno, sve je to urađeno bez saglasnosti nadležnih državnih institucija RZZSK/UZKD.
Pokušaćemo da navedemo samo one najeklatantnije primjere narušavanja izgleda ovog kulturnog dobra. Širu i užu zonu karakteriše prirodno okruženje Skadarskog jezera. Zaštitna okolina definisana je granicama ostrva Beška, i nalazi se u lošem stanju očuvanosti. Postojeći dok za prilaz plovnih objekata nije funkcionalno riješen, što otežava prilaz. U okviru manastirskog kompleksa izgrađene su tri zgrade, dva nova konaka i ekonomski objekat, bez saglasnosti RZZSK/UZKD.
Od pristaništa, ka porti Manastira vodi kameno stepenište, izvedeno bez saglasnosti RZZSK/UZKD.Novoizgrađeni konaci izvedeni su bez saglasnosti RZZSK/UZKD.
Crkva Sv. Đorđa, u potpunosti je obnovljena, bez saglasnosti RZZSK/UZKD, a izvedeni radovi devalviraju kulturne vrijednosti kulturnog dobra i to:
- Kamena fasada i novi krovni pokrivač od bakarnog lima
- Kameni okvir ulaznog portala na zapadnoj fasadi Crkve
- U luneti iznad portala postoje mali tragovi fresko maltera
- Zvonik na zapadnom pročelju Crkve
- Na vrhu zvonika kao i na kupoli crkve Sv. Đorđa postavljeni su novi kameni krstovi bijele boje
- Na vratima je postavljena zaštitna mreža
-Novi pod u Crkvi, izrađen od precizno urađenih kvadratnih ploča
-Unutrašnjost Crkve je u potpunosti obnovljena, novo postavljeni malter, okrečen u bijelo, postavljena je nova električna instalacija.
-Originalni pilastri i svodovi su vidljivi, urađena je nova fuga.
Manju crkvu, posvećenu Bogorodici podigla je za svoj mauzolej Jelena Balšić, žena Đurđa II Stracimirovića – Balšića 1440. godine, kako stoji uklesano iznad vrata.
Crkva je malih dimenzija, jednobrodne osnove sa blago prelomljenim svodom, što su odlike hramova podignutih u vrijeme Crnojevića. U crkvi se nalazi i grob Jelene Balšić.
Šta je pisao Gagović: Kako je pisao konzervator Zdravko Gagović istraživanja obavljena od strane Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture 1970. godine pokazali su da je Jelenina crkva podignuta na temeljima starije trobrodne bazilike, prema nalazima brojne plastike, romanskih karakteristika – po svemu sudeći iz XII vijeka, doba Vojislavljevića. Zidovi centralnog broda iskorišćeni su za zidove Jelenine crkve, a bočni brodovi bazilike pretvoreni su kapele za sahranjivanje, što je u to vrijeme bilo uobičajeno za hramove na Skadarskom jezeru .
Bogorodična crkva je sagrađena kao jednobrodna građevina pravougaone osnove sa polukružnom oltarskom apsidom i zvonikom na preslicu sa jednim otvorom. Zidana je dobro obrađenim tesanim kvaderima kamena slaganim u vodoravne redove. Iznad središnje niše postavljena su dva kružna medaljona sa isklesanim Hristovim monogramima u plitkom reljefu, dok se ispod njih nalaze dva medaljona sa cvijetnim motivima.Ispod zvonika na preslicu ugrađena je kamena rozeta u obliku krsta. Prozori su skromnih dimenzija, pravougaonog oblika sa polukružnim završetkom profilisanim kamenim okvirima.
Unutrašnji prostor Crkve zasveden je podužnim svodom, koji se oslanja na par pilastara i ojačavajući luk između njih. Od nekadašnjeg živopisa danas su sačuvani fragmenti, u oltarskoj apsidi, na kojima se ne razaznaje sadržaj. U Crkvi se nalazi novi kameni ikonostas. Crkva je nekada imala po jedan izduženi paraklis sa apsidama uz bočne zidove, od kojih je južni bio otvoren.Ispred Crkve nalazio se i otvoreni trijem, dograđen kasnije.
U novije vrijeme, izuzev izgradnje zgrada konaka, dograđeni su i bočni paraklisi, s tim što je južni potpuno zatvoren, a nekadašnji trijem je dobio oblik priprate.
Potpuna devastacija: Crkva Sv. Bogorodice je upotpunosti obnovljena, bez saglasnosti RZZSK/UZKD, a izvedeni radovi devalviraju kulturne vrijednosti kulturnog dobra, i to:
-Novodograđeni izduženi paraklisi sa apsidama uz bočne zidove i nova priprata urađeni u kamenu i prekrivene bakarnim pokrivačem
-Na zapadnoj fasadi Crkve, iznad ulaznog portala postoje tri lunete sa ostacima originalnog fresko maltera
-Na zvoniku Crkve stari kameni krst je zamjenjen novim
-Nova ulazna vrata i prozori su od drveta i u dobrom su stanju-U polukaloti apside sačuvani dio fresko dekoracije je konzerviran. Na zidovima u unutrašnjosti okačene su ikone novijeg datuma.
-Postavljen je novi kameni Ikonostas sa ikonama novijeg datuma bez umjetničke vrijednosti - reprodukcije. U dobrom je stanju iako stilski i materijalom nije u saglasnosti sa vremenom iz kojeg Crkva potiče.
- i da dodamo dovedeni do neprepoznavanja ostaci starijeg hrama iz vremena Vojislavljevića.
Posljednjih par godina, Ministarstvo kulture je objavljivalo Javni poziv za podnošenje zahtjeva za dobijanje finansijskih sredstava od tog vladinog resora za realizaciju 28 projekata koji su se odnosili na konzervatorska i arheološka istraživanja, kao i na izradu konzervatorskih projekata i sprovođenje konzervatorskih mjera na kulturnim dobrima Crne Gore.
Na tom spisku se nalazio i Manastir Beška, koji je u poslednjih dvadesetak godina pretrpio devastiranje od znanih i neznanih “neimara” devastatora, rekli bismo “iz temelja”. Nadležni organi su konstatovali da je stepen devastacija na manastiru toliki, da je sve prerađeno i izgrađeno “iz temelja” bez dozvola institucija, koje su bile zadužene za staranje o kulturnim dobrima Crne Gore.
Vijest da će, konačno, biti odvojena sredstva, i da će ovaj dragulj doći na red da se obnavlja i prezentuje shodno kriterijumima Zakona o zaštiti kulturnih dobara, probudila je optimizam kod zainteresovane javnosti. Nakon svih neugodnih vijesti i iznenađenja prethodnih godina, izgledalo je da će i za Bešku početi da važi zakon.
Međutim, očigledno Beškoj više ni novac ni dobra volja ne pomažu, da se privede stanju koje zahtijevaju pozitivne zakonske norme Crne Gore - vezane za zaštitu i očuvanje kulturne baštine.
Za radove na Beški nema zainteresovanih: Naime, kako je Portal Analitika već pisao, ni na drugom, ponovljenom Javnom pozivu za izradu konzervatorskih projekata i sprovođenje konzervatorskih mjera na kulturnim dobrima Crne Gore, za Manastir Bešku nije bilo zainteresovanih.
Da li zbog toga što se moraju ispunjavati uslovi za obavljanje poslova u odnosu na vrstu projekta za koji se aplicira, shodno Zakonu o zaštiti kulturnih dobara, ili su neimari zaključili da se na tom dragulju u kruni manastira Skadarskog jezera nema što više raditi- pokazaće vrijeme.
Uglavnom može se konstatovati da je prilika za izučavanje i prezentovanje ostataka hrama iz vremena Vojislavljevića bespovratno propustena. Ili, da kažemo preciznije, zabetonirana.
“Pomenimo i manastire Sv. Bogorodice i Sv. Đorđa na ostrvu Beška u Skadarskom jezeru. Spomenike iz XIV vijeka, odnosno balšićkog perioda i balšićke vladarske zadužbine, koji imaju status kulturno - istorijskih spomenika prvoga reda i čiji je vlasnik isključivo država,a koje je mitropolit Amfilohije ne samo bespravno prigrabio nego pored njih nezakonito sagradio ružno i veliko betonsko zdanje i - opet zabranio stručnjacima Zavoda da privire na ostrvo. Eto takva je sila srpski mitropolit u Crnoj Gori, gospodin Amfilohije. Dok su inferiornost, ili kukavno uvlačenje glave u ramena državnog establišmenta bili donekle logični u vrijeme Slobodana Miloševića, Amfilohijevog zaštitnika i ideala, ili dok je takozvana Vojska Jugoslavije bila hitra u namjeri da mu i oružjem pritekne u pomoć, kao što se to dogodilo februara 2002. godine na Beškoj, ili kada su Arkanovi grenadiri sa uperenim cijevima sa galerije i prozora Cetinjskog manastira prijeteće gledali u okupljenu crnogorsku masu - ista inferiornost nije, ili bar ne logično, shvatljiva danas”, pisao je novinar i publicista Rajko Cerović 2003. godine u tekstu Crkva i država –Iracionalni strah vlasti.
Cerović dalje piše o događajima koji su se dešavali 2002. Godine na Beškoj i oko nje :
“Pogledajmo kako se prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi i njenom mitropolitu Amfilohiju ponašaju navodno nezavisne sudske, ili policijske vlasti u Crnoj Gori.
Odmah po dolasku mitropolita Crnogorske pravoslavne crkve gospodina Mihaila sa grupom sveštenika i povećim brojem vjernika na Bešku, 2. februara 2002. godine, kada je posječeno divlje rastinje kako bi se moglo pristupiti manastirima, očišćen debeli sloj kozjeg izmeta u tobože zakatančenoj crkvi Sv. Bogorodice, te dopremljena isključivo drvena građa za minijaturni privremeni objekat u kojem bi boravili sveštenici CPC, uslijedio je ratnički Amfilohijev poziv Crmničanima i Zećanima za krstaški pohod na navodne uzurpatore. Alarmirana je i Amfilohiju uvijek sklona Vojska Jugoslavije, a nadležnom Opštinskom sudu u Baru hitno predat zahtjev "Crnogorsko-primorske mitropolije" za izricanje privremene mjere zabrane boravka vjernika i sveštenika Crnogorske pravoslavne crkve na ostrvu. Policija je tom prilikom zamolila mitropolita Mihaila i vjernike da zbog navodne prijetnje krvoprolićem odustanu od svega obećavši da će im, po smirivanju tenzija, omogućiti brz povratak. Sve je, razumljivo, bila laž.
Već sjutradan je Vojska na ostrvo Beška helikopterom dopremila dva kontejnera za svoju i Amfilohijevu posadu, a barski sud u licu sudije Veselina lvanovića donio traženu privremenu mjeru. I to u prkos tome što se u zahtjevu SPC, odnosno srpskog mitropolita, kao okrivljeni ne pojavljuje legalno i zakonski registrovana Crnogorska pravoslavna crkva, nego građanin Miraš Dedeić sa "svojim pristalicama".
Srpska crkva pri tom ne nudi nijedan zakonski relevantan dokaz o svojem vlasništvu nad pomenutim objektima, ne prilaže obavezni dokumenat o, kako se to u sudskoj praksi kaže, "aktivnoj legitimaciji", dakle potvrdu o svom zakonskom registrovanju u Crnoj Gori na osnovu koje ostvaruje status pravnog lica i biva uključena u važeći crnogorski pravni sistem.
I tada nastaje pravna zavrzlama u kojoj su se ogledale radnje I događaji koje će, kasnije će se vidjeti, ostaviti neizbrisiv trag sa tragičnim posljedicama na crnogorskim kulturnim dobrima.
Šta kaže Cerović: Pišući o tome Cerović dalje navodi: “Crnogorska pravoslavna crkva, preko advokata Petra Kankaraša iz Podgorice i njegovog punomoćnika kolege u Baru Vladimira Hajdukovića, tražila je da podnosilac zahtjeva za takozvanu privremenu mjeru zakonski uredi svoje traženje, tj. nazove instituciju protivu koje ustaje pravim i registrovanim imenom Crnogorska pravoslavna crkva, zatim važećim dokumentom dokaže svojinsko pravo nad manastirima na Beškoj i, konačno, legitimiše se pred sudom kao pravno registrovani subjekt u Crnoj Gori, što je CPC sa svoje strane uredno priložila.
Dogodilo se malo čudo: već donesena privremena mjera je pala. Tadašnji predsjednik Opštinskog suda u Baru, gospođa Anka Vojvodić, pritiješnjena argumentima nije mogla drukčije, a imala je izgleda i dovoljno hrabrosti da po zakonu postupi.
Amfilohije, odnosnoSPC, ne odustaju već pokreću tužbu, ponovo navodeći da im "po prirodi stvari" pripada vlasništvo nad pomenutim objektima, bez katastarske ili druge odgovarajuće potvrde, i nazivaj ući tuženu stranu "Miraš Dedeić sa svojim pristalicama". Oonome "po pri rodi stvari" duhovito u svom podnesku advokat Petar Kankaraš kaže da bi SPC tako mogla reć i da joj pripada i crkva Sv. Petra u Rimu.
Nažalost, sudija Zoran Lekić iz Opštinskog suda u Baru navode Srpske pravoslavne crkve prihvata zdravo za gotovo, pa svojim rješenjem ponovo pokreće "zaključenu glavnu raspravu", pozivajući "fizičko lice Miraša Dedeića" da se izjasni u vezi sa navodima u tužbi. I stovremeno, zahtijeva od tužitelja da obrazloži na osnovu čega strahuje od ponovne opasnosti "smetanja posjeda" te kako na osnovu novinskih napisa polaže pravo na vlasništvo nad spornim objektima.
Sudija Lekić: Na prigovor advokata CPC sudija Lekić cinično odgovara da im ne važi punomoćje mitropolita Crnogorske pravoslavne crkve Mihajla, jer "on nije stranka u ovoj parnici", već, navodno, fizičko lice Miraš Dedeić. Dakle, ne samo da se sud pridružuje očiglednom vrijeđanju i falsifikovanju CPC kao zakonski registrovane institucije, nego od tužitelja ne traži odgovarajuću aktivnu legitimaciji, koju ovaj ne može pribaviti, jer SPC nije registrovana u Crnoj Gori, pa ne može ni biti stranka u sporu.
Srpska crkva, naravno uz pomoć ovakvih sudija, htjela bi da vodi i dobije spor samo na osnovu svog nepriznavanja CPC, vrijeđanja njenih vjernika i nepostojećih dokaza o vlasništvu, odnosno umišljenog prava da se može vladati kao sila iznad ustava, zakona i države. Kao đavo od krsta, kako kaže advokat Kankaraš, ona bježi ne samo od zakona nego i od imenovanja navodno okrivljenog u parnici, čime bi definitivno priznala sopstveni poraz”, pisao je tada Cerović.
O problemima na Beškoj se raspravljalo i 2003.godine u Skupštini.
-“Srpska pravoslavna crkva sve neimarske poduhvate u Crnoj Gori preduzima bez dozvole i mimo Zakona o zaštiti spomenika kulture.“ saopštila je tada ministarka kulture Vesna Kilibarda u odgovoru na poslaničko pitanje poslanika iz Građanske partije.
Ona je tada kazala da se "brojna protivpravna djelovanja SPC-a" na više od 50 objekata manifestuju kroz arhitektonsko preoblikovanje, podizanje objekata na temeljima ranohrišćanskih crkava, oslikavanje novih živopisa koji nijesu stilski utemeljeni, preseljenje relikvija...
"Pritom, SPC ni za jedan svoj potez nije prethodno tražila dozvolu od Republičkog zavoda za zaštitu spomenika", kazala je Kilibarda 2003.godine.
Zavod, međutim, nije podigao nijednu krivičnu prijavu iako je SPC kršila zakon, kazala je Kilibarda.
Kilibardino ministarstvo je uspjelo da uradi "Informacija o stanju nepokretnih spomenika kulture u Crnoj Gori" 2000. godine. U ovom dokumentu, između ostalog, popisani su sakralni objekti koje je devastirala SPC: Cetinjski manastir, Donji manastir Ostrog, Manastir Stanjevići, manastir Ćelija Piperska... Spisak je bio dugačak.
U međuvremenu, nakon 2000. Godine SPC neimari nijesu mirovali. Radovi su vršeni u Vlaškoj crkvi, na manastirima u Skadarskom jezeru - Starčevo, Kom, Beška...
"Hoće li se sačekati da prođe 50 godina, da Amfilohije sve dotjera da bude u moravskom stilu, prekreči istoriju i bude kao da Crnogoraca nikada nije bilo na ovom prostoru", upozorili su tada poslanici u Skupštini.
„Radi se o tome da SPC čini sve zarad sveopšteg posrbljivanja, pa čak i crnogorske vjerske objekte želi da obuče u svetosavsko ruho. Unutrašnjost i dijelove konstrukcije ovdašnjih crkava "prerađuje" tako da dobiju sva obilježja tipične svetosavske crkve. Uklanjaju obilježja koja potvrđuju da te crkve nijesu srpske, odnosno dograđuju ili docr-tavaju freske i druge detalje koji "svjedoče" o "svevremenom" srpstvu na ovim prostorima“, moglo se čuti u Skupštini 2003. godine.
Prije, evo skoro petnaest godina. Izgleda da je preslikavanje političkih i društvenih događanja u Crnoj Gori iz devedesetih godina prošlog vijeka, kao i njihov nastavak, uzelo i još će dugo uzimati danak u Kulturnim dobrima. Stihijsko stanje i erozija kriterijuma u društvu iz tog vremena ostaviće neizbrisive tragove na kulturnoj baštini Crne Gore. Nešto od nje će se moći obnoviti i sačuvati ali i veliki su izgledi da je i jedan dio bespovratno izgubljen.
