Na Cetinju je neposredno prije Drugog svjetskog rata, uprkos tome što je predstavljala kulturno-istorijski objekat, srušena do temelja Zgrada crnogorskog senata. Zgrada koja je bila jedan od svjedoka stvaranja novije crnogorske državnosti.
Aprila 1939. godine počelo je njeno rušenje, zajedno sa ostalim kućama do bivšeg Srpskog poslanstva, radi proširenja prostora i stvaranja trga za podizanje spomenika kralju Aleksandru I Karađorđeviću.
Vijek ranije, Petar II Petrović-Njegoš je 1831.godine ustanovio instituciju vrhovnog zemaljskog suda Crne Gore, poznatu pod imenom Praviteljstvujušči Senat crnogorski i brdski. To je bila najviša instanca javne vlasti i javne uprave. Pored vladara sa neograničenom vlašću, Senat je u stvari bio vrhovni državni organ za sve administrativne, upravne, sudske i vojne poslove, koji su se manifestvovali na relaciji između Cetinja, kao prijestonice, i teritorije čitave Crne Gore. Senat je uveliko doprinosio jačanju centralističke uloge Cetinja, jer su se u njemu okupljali, pored senatora, i glavari kao predstavnici naroda iz svih krajeva Crne Gore - da rješavaju sporove i sudbonosna pitanja naroda crnogorskog.
O sudini, položaju zgrade i tom događaju pisao je Dušan J Martinović. On kaže:
“Zgrada Senata se nalazila preko puta Dvorca kralja Nikole, na prostoru gdje se danas nalazi Spomenik Ivanu Crnojeviću. S njom je počinjala Dvorska ulica - najstarija ulica na Cetinju. Prema podacima vojvode Sima Popovića: "Još do g. 1870. Cetinje je bilo sasvijem malo, oko 60 kuća, sve u dvije kratke ulice - Dvorskoj i Katunskoj, (tj. današnjoj Njegoševoj -primj. D. M.). U Dvorskoj ulici na jednoj strani dvor Knjažev, a do dvora kuća vojvode Iva Rakova Radonjića (današnja Gradska kafana - D. M.) i do nje kuća vojvode Đura Matanovića. Na drugoj strani, prema dvoru bio je Senat. Dakle, zgrada Senata bila je jedna od najstarijih tipičnih cetinjskih kuća, svakako iz sredine XIX stoljeća. Imala je prizemlje i sprat, sa krovom prekrivenim kanalicom. Zbog svoje arhitekture, a naročito zbog istorijskog značaja institucije kojoj je pripadala, morala je biti sačuvana.”
Demonstracija sile: Ali nije, jer je očigledno proširenje trga bilo neophodno da bi se i fizički pokazalo ko se “proširio” na Cetinju. I ne samo na Cetinju, već i na cijelu Crnu Goru.
Jedan od događaja koji je otežao praćenje i sprječavanje devastacija koje su počele da se vrše na sakralnim spomenicima kulture, najviše onim kojima gazduje MCP Srpske pravoslavne crkve je bila pojela crnogorske teritorije na eparhije, čak i sa sjedištima izvan crnogorskih granica. Nije pitan niko. Čak ni vjernici SPC. Jer, što se poslije pokazalo kao novousvojeni manir ponašanja srpskih popova, nisu oni tu zbog države i vjernika, već obratno. To su u svojim kasnijim javnnim nastupima nebrojeno puta uspješno dokazali.
Podjela na eparhije: Tako da je krajnje ignorisanje crnogorskog naroda i države SPC posebno demonstrirala podjelom crnogorske teritorije na eparhije, čak i sa sjedištima izvan crnogorskih granica. Nekada jedinstvena Crnogorsko primorska mitropolija, čije su se granice uglavnom poklapale sa granicama Crne Gore, rascjepkana je na Zahumsko- hercegovačku, Budimljansko- nikšićku i Mileševsku eparhiju pod trima vladikama od kojih dvojica stoluju izvan Crne Gore.
Ostatak crnogorske teritorije pripada Crnogorsko primorskoj mitropoliji na čijem čelu stoji mitropolit Amfilohije.
Dakle četiri eparhije SPC-a, koje djeluju u Crnoj Gori – dvije ovdje imaju sjedište (Cetinje i Berane) a druge dvije u inostranstvu (Trebinje – BiH, Prijepolje – Srbija), ignorišući zakone o zaštiti kulturnih dobara, su krajem dvadesetog vijeka, devastirali crnogorsku kulturnu baštinu sa ciljem , koji je bio i ostao, da se nastavi kontinuitet prekrajanja nacionalne kulturne baštine.
Kontroverzna legitimacija SPC MCP da je pravno lice, je rezultirala netransparentnim katastarskim upisima crnogorskih sakralnih objekata, zgrada, seoskih grobalja i zemljišta u ukupnoj površini od preko 12 miliona kvadratnih metara na nju ili druge entitete iz SPC.
Nijesu izolovani slučajevi: Istoričar Zvezdan Folić je smatrao da uloga i djelovanje mitropolita Amfilohija se ni u kom slučaju ne može smatrati izolovanim postupcima jednog vjerskog poglavara, već ono proističe iz duhovne i društvene oriijentacije Srpske pravoslavne crkve.
“Nije riječ o događaju, nego o neprekidnom procesu dugog trajanja. Danas nema, niti je u prošlosti bilo i jednog velikodostojnika SPC koji je priznavao nacionalnu posebnost Crnogoraca. Uvažavanje samo novovjekovne crnogorske državvnosti, predstavlja paravan kojim se želi pokazati "neugasivi plamen srpske državotvornosti".Prema tome, u episkopatu SPC ne postoji "tvrda i meka struja", ili "jastrebovi i golubovi". Postoje samo više ili manje eksponiraniji episkopi. Koliko će neki od njih dobiti na aktuelnosti ponajviše zavisi od projekcija i gorućih interesa vrhaSPC, ali i od političkih tendencija zvaničnog Beograda”, zaključuje Folić.
O genezi tog kulturnno istorijskog prekrajanja u svom tekstu “DUHOVNA JURISDIKCIJA KAO PODLOGA SVJETOVNOM PRODIRANJU: U ime boga i vladara” istoričar Zvezdan Folić daje opširan prikaz.
“Izgubivši poslije 1945.godine, otvorenu državnu potporu, episkopat SPC se usredsredio na pomno praćenje društvenih događaja u federativnoj Jugoslaviji. Nespokojstvo i strah izazivale su konstantne tendencije makedonskog rukovodstva i naroda u kojima se tražilo obnavljanje autokefalnosti Ohridske arhiepiskopije.Uplašeni da se makedonski primjer ne trasponuje i u Crnoj Gori, srpski episkopi su odlučili da na posredan način preduprijede neželjeni tok dešavanja.Na zasijedanju Svetog ahrijerejskog sabora 1947.godine, osnovana je i Budimljansko -polimska eparhija koja je obuhvatala prostor na sjeveru Crne Gore (andrijevački,beranski,bjelopoljski, pljevaljski srez) i pet srezova u srpskom dijelu Sandžaka.
Kreiranje Budimljansko-polimske eparhije, u vremenu kada se SPC nalazil a u veoma delikatnoj situaciji i bila ekonomski iznurena, prvenstveno je bila motivisana potrebom da se istakne neraskidiva povezanost srpskog i crnogorskog prostora.
Bojazan srpskih episkopa pokazala se neosnovanom, pa je Budimljansko —polimska eparhija, poslije samo devetogodišnjeg postojanja, bila ukinuta.
Prestanak rada ove eparhije nije implicirao poklapanje duhovne jurisdikcije Crnogorsko-primorske mitropolije s državnim granicama Crne Gore. Arhijerejsko namjesništvo u Pljevljima ponovo se našlo u sastavu Dobrobosanske mitropolije, sa sjedištem u Sarajevu, što je značilo i povratak na stanje propisano Ustavom SPC iz 1931. godine.
Srpsko nacionalno pitanje: Rasplamsavanje građanskog rata u bivšoj Jugoslaviji i konstituisanje nove državne tvorevine (SRJ), nije mnogo znenadilo SPC, budući da je njen episkopat i prije ovih zbivanja, nudio rješenja srpskog nacionalnog pitanja. Na Crnu Goru se naravno nije zaboravljalo. Sveti arhijerejski sabor SPC je 1992. godine odlučio da crkvene jedinice sa pljevaljskog područja i zuzme iz nadležnosti Dobrobosanske mitropolije i priključi ih, ne Crnogorsko-primorskoj, već Mileševskoj eparhiji, s centrom u Prijepolju.Time su se slijedile granice novostvorene države,ali je, takođe,episkopat SPC rezervisao Crnoj Gori privremeno mjesto u zajednici sa Srbijom.
“Učestali zahtjevi na izmaku prethodnog vijeka, za potpunom obnovom crnogorske državnosti , uslovili su rafinirani odgovor srpskih episkopa.Na njihovu inicijativu kreirana je 2000. godine budimljansko-nikšićka eparhija,sa sjedištem u Beranama. U svom okrilju apsorbovala je nikšićki kraj i osim Lijeve Rijeke, Manastira Morače i Pljevalja teritoriju sjeverne Crne Gore. Crna Gora je, tako, došla pod duhovnu jurisdikciju tri eparhije SPC.
Društvena svrha napravljene podjele sastoji se u prikazivanju Crne Gore kao skupa raznorodnih kulturnih i ekonomskih cjelina koja se, bez oslonca na Srbiju, ne mogu prosperitetno razvijati u nezavisnoj crnogorskoj državi. Ideološka priča političkih protivnika crnogorske nezavisnosti dobila je i svojevrstan duhovni pečat.
Duhovno parcelisanje crnogorske teritorije,očigledno svjedoči, da su srpski episkopi s velikom pažnjom osluškivali aktuelne političke događaje.U tome su pokazivali zavidnu umješnost, koja je dijelom bila omogućena nesnalažljivošću crnogorskih političkih elita da prepoznaju suštinske interese SPC.Kombinatorika pravoslavnih velikodostojnika u sferi duhovne jurisdikcije je skoro uvijek bila predohrana raznim oblicima svjetovnog prodiranja.
Slobodno uobličavanje novih crkvenih jedinica i povremeno ukidanje starih eparhija,predstavljali su specifične kodove komuniciranja kojima su srpski episkopi nastojali da pravoslavne vjernike u Crnoj Gori usmjere u željenom pravcu. Parola o «spašavanju srpske Sparte », najvidniji je izraz tog djelovanja”, pisao je Folić.
Da su se u “forsiranju” na crnogorsku kultrnu baštinu uključili i naučni radnici, nije bila nikakva novost, međutim navodi o njoj koji se mogu pročitati u “Umjetnosti na tlu Jugoslavije”, izdavačkom “poduhvatu” iz 1987. godine, mogu se nazvati svakako, samo ne dobronamjernim.
Luksuzna edicija izdavača Prosvjeta Beograd, Spektar Zagreb, Prva književna komuna Mostar u jednoj od knjiga koja nosi naziv Rani srednji vijek donosi I rad “Počeci umetnosti kod Srba” Vojislava J.Đurića. Za Crnu Goru tada se nije našlo mjesta za posebnu odrednicu u ovoj ediciji.Rad Đurića: Kada pričitate rad Đurića, shvatite i zašto. Jednostavno Đurić je sve objekte i događaje sa teritorije Crne Gore stavio kao – srpske.
Navodimo samo reprezentativne primjere, od mnoštva koji se mogu pročitati u ovom reprezentativnom i luksuznom izdanju za to vrijeme:
-Primanje hrišćanstva, stvaranje određenih oblika državnosti i viši stepen društvenog razvitka postali su bitni uslovi za pojavu crkvene umetnosti u IX veku kod svih Južnih Slovena. Srpska plemena na Jadranskom moru ili u neposrednom zaleđu preuzela su je, kao i Hrvati, iz primorskih gradova, od romanskog stanovništva koje se na tom prostoru odavno naselilo ili je izbeglo pred slovenskom najezdom.
-Nema sumnje, međutim, da je umetnost jednog dela grčkog stanovništva, romanskih žitelja i srpskih i hrvatskih plemena, u vremenu od IX do XI veka bila istovetna, posebno na području koje je u pogledu kulture zavisilo od vizantijskih jadranskih gradova.
-Srpsku umetnost tog vremena za sada je teško sasvim izlučiti iz celine kojoj je pripadala. Mnoga dela na području koje su tada trajno ili povremeno naseljavali Srbi mogla su nastati njihovom zaslugom, ali isto tako i romanskih ili vizantijskih poručilaca i majstora. Najcelishodnije je, stoga, celokupno umetničko stvaralaštvo u zemljama između reka Bojane na istoku i Cetine na zapadu, koje su većinom bile naseljene Srbima, posmatrati kao nerazlučivu celinu.
Dok ne budu iskopani srednjovekovni utvrđeni gradovi i dvorovi vladara i vlastele i u njima pronađeni ostaci zdanja iz vremena od IX do XI veka, crkvena arhitektura ostaće najpouzdaniji vodič u rasvetljavanju znanja, veštine i shvatanja ktitora, graditelja i majstora. Za sada je ona i jedno od izrazitih svedočanstava o umetničkim uticajima na novohristijanizovanu srpsku sredinu. Tako se, bar, otkrivaju vladajuće umetničke ideje među Srbima, ono što ih čini sličnim ili različitim od shvatanja okolnih naroda, a samim tim i stepen kulturnog razvitka Srba u tom dobu.
-Najjednostavnija i opšteprihvaćena je podela crkvenih građevina na dve skupine: na crkve s centralnim i one s podužnim osnovama. Obe skupine sadrže zdanja raznovrsnih planova: u prvoj su okrugle crkve ili rotonde, osmolisti, šestolisti i trolisti, a u drugoj su jednobrodni i trobrodni hramovi, ali i građevine s osnovama u obliku izduženog slobodnog krsta. Najstarija poznata crkva centralnoga plana podignuta je u Kotoru 809. godine, kada je u grad preneseno telo njegovog budućeg patrona sv.Tripuna. U XII veku na njenom mestu izgrađena je nova katedrala. Za stariju crkvu znao je vizantijski car Konstantin Porfirogenit, koji je zabeležio da je bila okrugla. Ktitor je bio kotorski vlastelin Andreaci s porodicom.
-I trolisni planovi crkava pripadaju centralnim građevinama, iako se one na zapadnoj strani obično produžavaju manjim ili većim pravougaonim prostorom. Nema ih iz tog vremena mnogo, a nisu uvek ni dobro očuvane. Jedan mali trikonhosni hram ostao je ispod utvrđenoga grada Drivasta, u blizini Skadra, dok je drugi, nešto veći, Sveti Jovan u Zatonu, na reci Limu, arheološki otkriven. Oni imaju tri združene konhe oko centralnog kvadratnog prostora, nad kojim je nekada mogla biti i kupola ili šlepa kalota.
-Poseban spoj trikonhosa sa blago iskošenim kvadratom centralnog dela osnove obeležje je crkve Svetog Tome na Prčanju u Boki Kotorskoj. Četiri stuba koja su nosila kube delila su hram na devet traveja. Pošto su konhe bile upisane u pravougaone mase zidova, a izlazile upolje, izvan osnovnog kockastog zdanja, crkva je spolja izgledala kao da je zidana u obliku slobodnog krsta. Nema sumnje da je plan Svetog Tome jednak s planovima crkve iz istog vremena u Žerminji de Preu, kod Orleana u Francuskoj, i Svetog Satira u Milanu. Međutim, bočne konhe su u francuskoj crkvi izgrađene možda čak posle podizanja Svetog Tome. Sa potonjim dodacima, Žerminji de Pre je stekao izgled četvorolista povezanog sa kvadratom od devet traveja, što je navelo istraživače da tu crkvu uporede sa starijim jermenskim crkvama srodnih planova.
-Druga velika skupina spomenika, ona s podužnim osnovama, zastupljena je na srpskom području i u susednim romanskim gradovima ili u njihovoj neposrednoj okolini u daleko većem broju nego crkve centralnoga plana. Gruba podela odvaja među njima jednobrodne hramove od trobrodnih bazilika. Međutim, i u okviru tih osnovnih tipova pojavljuju se znatnije razlike u razuđenosti plana, raščlanjenosti zidova i prostornom sklopu. Jednobrodne, jednostavne crkvice s neraščlanjenim zidovima, s poluobličastim svodom i jednom apsidom mogu imati polukružnu ili pravougaonu apsidu ili, pak, polukružnu iznutra, a pravougaonu spolja. Neki jednobrodni hramovi imaju iznutra, uz podužne zidove, duboke prislonjene lukove koji počivaju na pilastrima; to je bio način da se suzi raspon svoda i olakša njegovo iziđivanje. Ponegde je brod podeljen na tri ili više traveja pomoću pilastara i iz njih izraslih ojačavajućih lukova svoda.
Vertikalno raščlanjavanje fasada lezenama koje su povezane lukovima čest je slučaj ne samo na ovom tipu građevina. Ovakav tip crkve podjednako je rasprostranjen u primorju nekadašnje Zete, po bivšim romanskim gradovima i ostrvima Dalmacije, kao i u oblastima stare hrvatske države.
S većim umetničkim težnjama podizane su jednobrodne crkve s kupolama, i to isključivo u oblasti između Cetine i Bojane. Najviše ih je u Dubrovniku (Sveti Nikola na Prijekom Preobraženje) i na okolnim elafitskim ostrvima (na Koločepu: Sveti Antun Padovanski, Sveti Srđ i Sveti Nikola; na Lopudu: Sveti Ilija, Sveti Nikola i Sveti Ivan; na Šipanu: Sveti Mihailo Pećinski; u Pakljeni i Sveti Petar, blizu Šipanske Luke).
Najizrazitiji i najlepši su među njima Sveti Mihailo u Stonu (kome je bio sličan Sveti Toma u Kutima kod Herceg-Novog, u Boki Kotorskoj, čiji su samo temelji očuvani) i Sveti Petar na Prikom, kod Omiša; najdalje na jugu je Sveti Đorđe, u staroj Podgorici (Titograd). Većinom su to crkve s tri traveja nad čijim se središnjim poljem uzdiže šlepa kupola pomoću trompi, a ponekad i posredstvom pandantifa. Kube im je, sa spoljašnje strane, kockasto i ima četvoroslivni krov. Zidovi su i spolja i iznutra najčešće raščlanjeni lezenama ili pilastrima, koji su spojeni lukovima. Nije retka pojava daše na spoljnim stranama kubeta nalaze plitke niše. Većom razuđenošću osnove i življom razigranošću unutrašnjih površina odlikuju se one crkve u čijim su zidovima, umesto niša između lezena, izvedene plitke konhe (začetak ove pojave nalazi se u Priku kod Omiša, a potpuno razrađena rešenja sreću se u Svetom Mihailu u Stonu, Svetom Tomi u Kutima i Svetom Petru na Šipanu). Zbog svoje graditeljske posebnosti i ograničenog rasprostiranja dobile su naziv južnodalmatinski tip ili zetsko-zahumska skupina.
-Po svojoj veličini među svim crkvama isticale su se trobrodne bazilike. Nije ih se sačuvao veliki broj, a sve su, uglavnom, pronađene u temeljima i datuju se u XI vek. Brodovi katedralne crkve Svetog Teodora, u zetskoj prestonici Baru, odeljeni su sa tri para stubaca; benediktinska crkva svetog Petra na Šuranju u Kotoru, sa glavnom apsidom iznutra polukružnom, spolja pravougaonom, i s bočnim polukružnim apsidama, kao da je imala bočne brodove izdvojene zidovima; unutrašnjost hrama u Martinićima, nedaleko od Danilovgrada, s tri polukružne apside i pripratom, bila je slično rešena kao i Sveti Petar na Šuranju. Benediktinska opatija Svetog Mihaila na Prevlaci, čiji su ktitori bili građani Kotora, imala je trobrodnu crkvu s tri apside: srednju polukružnu, bočne iznutra polukružne, a spolja pravougaone. Bila je ozidana crvenim kockastim kamenom. Koliko god da su benediktinci zaslužni za širenje trobrodnog plana crkve tokom XI veka na čitavom području istočnog Jadrana, i građani su se - kao u Martinićima - ne samo zalagali da se, u manjim razmerama, oponašaju veće bazilike iz ranovizantijskog doba nego da se primene i izvesna urbanistička rešenja preuzeta iz ranovizantijskih gradova.
-Naporedo sa čistim jednobrodnim ili trobrodnim crkvama građeni su u isto doba hramovi podužnih osnova s nešto drukčijim planovima i prostornim sklopom. Sveta Marija u Duklji, koja je, kako se pretpostavlja izgrađena u IX veku - a za koju pop Dukljanin tvrdi da je bila krunidbena crkva dukljanskih kraljeva - bila je jednobrodno zdanje s pripratom i apsidom iznutra polukružnom, spolja pravougaonom. Međutim, ona je sa severne i južne strane proširena dvema pravougaonim prostorijama, možda transeptima, tako da u osnovi deluje krstoobrazno. Ako su krovni pokrivači nad bočnim ispustima nekada bili jednoslivni, spolja je mogla izgledati i kao trobrodna bazilika.
I tako, ko pročita ovu “primijenjenu” istoriju umjetnosti, odmah može primijetiti da na tlu Crne Gore sve što se gradilo i sačuvalo od ranog srednjeg vijeka do današnjih dana pripada po Đuriću – umjetnosti kod Srba.
(Nastaviće se)
Ivan KERN
