Teritorija Banjana se, prema istorijskim spisima, prvi put spominje 1319. godine. Dalje, spominjanje imena Banjani navodi se u još u nekoliko navrata, 1379. i 1422. godine, dok se već 1579. godine spominju i porodice Bajčete, Ždrale, Obradovići, Banjani...“i drugi od Banjana“.
Godine 1725. godine, Banjani se spominju po crkvi Svetog Georgija, a uz to slijedi i objašnjenje da „to je crkva Svetog Georgija u zaseoku Štrpce, u Donjem Tupanu“, uz napomenu da su je zidali Vujadinovići koji su se „istražili u plemenu“.
Šta kažu istoričari: Ipak, priča o Banjanima daleko je lakša u društvu istoričara Rada Filipova Pejovića, autora bratstveničkih rodoslova i pisca knjige „Erakovići u Banjanima“.
Prema njegovom istraživanju, u rodoslovu Novljanskog bratstva Banjanin, Vojislav Pejović navodi da je ime Banjani „nametnuto“ upravo od tog novljanskog bratstva, kao i imena nekih sela, poput Cerovice koje je ime prema nekim uvjerenjima dobilo po Cerovićima ili Đurđev do po Đurđićima, a Drobnjačka Međa i Drobnjački Gradac po Drobnjacima.
“No, to je samo jedna od verzija nastanka imena. Postoje i predanja o tome da su Banjani dobili ime po banu Rusenu ili po doseljenju nekih bratstava iz Banjske sa Kosova. Sa druge strane, postoje i zapisi o naseljavanju ove teritorije nakon pada Bosne, te dolaska bratstava sa teritorije Zenice i Travnika. Ima toga... “
Nego, priča o Banjanima zahtjeva još nešto sa stranica istorije.
“Do 1856. godine Banjani su, uglavnom, bili pod turskom vlašću. Turska je, čak, 1852. godine poslala kaznenu ekspediciju na Crnu Goru, pod komandom Omer paše Latasa, sa ciljem da je konačno osvoji i kazni zbog neposlušnosti i čestih napada na njihove torine i karavane. A posebno zbog sve organizovanijeg otpora naroda, koje je direktno, ali i potajno, pomagao knjaz Danilo.
Crnogorci su tada pružali žestok otpor, a taj rat je završen intervencijom velikih sila. Međutim, u bici na Grahovcu, 1858. godine, Crnogorci su porazili tursku vojsku, što je knjaz Danilo iskoristio i uz podršku Francuske izvršio zvanično razgraničenje sa Turskom.
Od tada pa do 1867. godine Banjani su praktično bili u stanju interegnuma. Dakle, zvanično su bili pod Turskom, a držali se u svemu Crne Gore i vladara sa Cetinja. Crnogorski knjaz im je postavljao glavare i oficire koji nijesu slušali Turke, a često ni samog knjaza. Doduše, zna se da su Banjani bili aktivni i stalno učestvovali u borbama i pobunama združenih crnogorsko – hercegovačkih snaga. To je potrajalo do Hercegovačkog ustanka, odnosno do Berlinskog kongresa 1878. godine, kada su Banjani i zvanično prisajedinjeni Crnoj Gori. I tako postali najmlađe crnogorsko pleme.”
Za najstarije porodice u Banjanima, a opet prema istorijskim zapisima, smatraju se one koje vode porijeklo od Mataruga, a to su Parežani, kao i njihovi rođaci Miškovići i Kokotovići, te Matovići i Krušići. Tek, uz ove navode ističe se i da su Mataruge naseljavali prostor zapadno, a Drobnjaci istočno od Drobnjačke Međe. Prema tome, zaključak je da su Drobnjaci bili stanovnici Banjana u 15. i 16 vijeku.
Bratstva u Banjanima: O bratstvima u Banjanima, kao zasigurno nepromjenljivim činjenicama, Rade Pejović navodi da se smatra kako je bratstvo Koprivica najbrojnije i da za njih važi da ih u Banjanima i po svijetu ima bar 8.000. Oni su u Banjanima naseljeni u selima Renovac, Čista Vlaka, Crni Kuk, Brekovac, Šake...
Sela koje naseljavaju Miljanići su Dubočke i Muževice. Od ovih Miljanića potiče i serdar Đoko Radov Banjanin.
Selo Tupan, Gornji i Donji, naseljavaju Kilibarde, Erakovići, Sarići, Bakoči... U selima Dolovi i Dukat, takođe, postoje kuće Kilibarda i Erakovića.
Selo Riječani pripada porodicama Andrijaševića, Kilibarda i Nikolića.
U selu Cerovica žive Pejovići, i Rade ističe da su oni uistinu porijeklom od Erakovića, no kako su potomci kapetana Ćetka Pejova (na slici), tako su i zvani, a kasnije po njemu i uzeli prezime Pejović. U Cerovici žive još i pripadnici bratstva Elezovića i Ognjenovića.
Selo Prigradina pripada bratstvima Matovića, Mićovića i Krušića.
U selu Rusenovići žive uglavnom Ognjenovići.
Pod planinom Somina su Orbovići, Tomaševići, Đurkovići, Sarići i Mujičići, od kojih potiče i banjski serdar Todor.
U selu Macavare i danas žive pripadnici bratstva Mirkovića i Perovića.
U selu Dubočke, osim pomenutih Miljanića, ima i Milovića. A ima i Krš Milovića.
Klenak naseljavaju Baćovići, od kojih potiču jedine ovdašnje vojvode, Jovan, Maksim i Simo. U ovom selu žive Komnenovići za koje važi da su jedno od najstarijih banjskih bratstava. Tu su još Lučići, Antovići, Tomaševići i Zečevići. Iz ovog sela potiču i Đurkovići, te od njih i doktor Živko Đurković, autor knjige ''Klenčani''.
U selu Podljut su Bijelovići, Milovići, Radojevići i po jedna kuća Đurkovića i Elezovića.
U selu Petrovići i okolnim zaseocima žive Mrkajići, Pejovići, Vasiljevići, Kneževići, Popovići, Janičići. U blizini ovog sela nalazi se i, sada već čuveno, arheološko nalazište Crvena Stijena.
U Velimlju – Papići i Radojevići. I bar poneka kuća od svih banjskih bratstava. Plus, doseljenici.
Na kraju, sagovornik Portala Analitika, Rade Filipov Pejović, ističe da, pa koliko god puta pričali o Banjanima, neizostavno se mora spomenuti Vladičina voda, zapravo gustijerna u jedinoj banjskoj varoši Velimlju, kao sinonim zajedništva u jednom tipičnom krševitom i bezvodnom dijelu Crne Gore.
A onda i spomen obilježje žrtvama fašizma iz Drugog svjetskog rata i tri biste narodnih heroja Mila Kilibarde, Sava Erakovića Strahinje i Vasilja Koprivice.
Ovaj obilazak upućuje i na podsjećanje na Stevana Pavlova Kilibardu koji je poginuo u Prvom svjetskom ratu, u bici kod Verdena, kao narednik 10-tog artiljerijskog puka Američke vojske i jedinom čovjeku sa područja bivše Jugoslavije koji je bio nosilac Čeličnog krsta.
Uz to, pogled na drugu stranu, prema velikoj zgradi u okrilju banjskih brda podsjeća i na postojanje osnovne škole “Rade Perović”, te bolnice “Dr Niko Miljanić”, nazvane po ljekaru čiji je otac Petar bio osnivač bolnice “Danilo I” na Cetinju. A i da će taj pogled uvijek određivati to podsjećanje.
U svakom slučaju, biće da o Banjanima uvijek ima još nešto da se ispriča...
Željko VUKMIROVIĆ
