Piše: Miodrag Miško BAJKOVIĆ
Predmet Obnova i zaštita arhitektonskog nasljeđa predavao mi je prof. dr Peter Fister. Jedne prilike 1984. godine, profesor Fister je pred nama, studentima četvrte godine Arhitektonskog fakulteta u Ljubljani, izgovorio (citiram):
“Za mene je u Jugoslaviji najkvalitetnije i najvrjednije arhitektonsko nasljeđe - tradicionalna makedonska kuća i tradicionalna crnogorska kuća u basenu Skadarskog jezera. Kad sam viđeo što su Crnogorci poslije zemljotresa učinjeli od svojih sela i od svojih seoskih kuća - Crnogorci za mene više ne postoje (kraj citata).
Nije mi ovo bilo baš premilo čuti, ali sam i kao student znao da čovjek ima 100 pravica.
Tada je u pitanju bila tradicionalna, narodna, anonimna ili, kako je u užim stručnim krugovima sve popularnije reći - vernakularna arhitektura (sa latinskog: vernakularno/lokalno graditeljsko nasljeđe).
Tradicionalne kuće jesu izuzetno važan dio baštine svakog naroda - a, ovđe naprijed je riječ: o našim manastirima, odnosno: o devastiranim i degradiranim zakonom zaštićenim dobrima crnogorske kulture!
I, o još ponečemu!
Pet primjera: Za ovu priliku sam odabrao pet manastira (Dobrilovina, Ostrog, Ždreba(o)nik, Beška i Starčevo) - pet karakterističnih primjera devastacije i degradacije blaga naše kulture!
To što je od istih učinjeno, s strane Srpske pravoslavne crkve (najvišim dijelom u potonjih četvrt vijeka), u ništa manjoj mjeri - važi i za još neke manastire (Orahovo, Ćelija Piperska, Sveti Arhanđel Mihailo na Prevlaci kod Tivta, itd.)!
Manastir Dobrilovina: Manastir Dobrilovina je izgrađen 1609. godine. Na ovom mjestu postojao je stariji hram i konak. Više puta je pustošen i paljen od strane Turaka, samim tim i više puta obnavljan. Potonja značajna obnova je iz 1905. godine. Poslije II svjetskog rata manastir je napušten. Ponovo je “zaživio” 1989. godine.
Manastir Svetog Đorđa, kojeg čini crkva Svetoga Đorđa, poznat pod imenom Dobrilovina, izgrađen je na lijevoj bandi rijeke Tare, zapadno od Mojkovca, u rijetko impresivnom pejzažu, okružen livadama, šumama i planinskim vrletima.
Manastirska crkva, jednobrodna,kupolna građevina sa poprečnim transeptom koji formiraju pravougaone, plitke i niske pijevnice, sa polukružnom apsidom na istočnoj i pripratom na zapadnoj strani, skladno je arhitektonsko rješenje sa fino uklopljenom i originalnom drvenom kulom zvonika nad ulazom, uz pročelje priprate.
Proporcijama i rješavanjem odnosa masa, mada umanjenih dimenzija, potśeća na Manastir Moraču, pa je poznata i pod nazivom »mala Morača«.
Manastir Dobrilovina je dobro kulture od nacionalnog značaja!
Kako su vrijeme i okolnosti, nakon “zaživljavanja” manastira 1989. godine, donijeli i potrebu za izgradnjom novog konaka - isti je izgrađen na najgrđi mogući način. Od učinjenog, moglo je biti grđe samo - da je ova kuća-konak, manjim ili višim svojim dijelom, “naslonjena” na samu crkvu.
Naime, konak je izgrađen na jugozapadnom ćošku manastirske porte, tako da, kad se uskim putom, koji se odvaja sa glavnog puta Mojkovac - Đurđevića Tara (inače jedinim pristupnim), pośetilac primiče manastiru - crkvu samo djelimično vidi ili je, od novoizgrađenog konaka, uopšte ne vidi (zavisno od tačke na prilaznom putu na kojoj se potrefi), tako da se oko istog mora obigravati da bi se uljeglo u crkvu.
Nedopustiva izgradnja konaka: Što više - i da ovo nije jedini prilazni put, izgradnja konaka je bila nedopustiva na mjestu ispred manastirske crkve (jugozapadno od crkve), tim prije što je i u samoj manastirskoj porti bilo prostora, duž njenog śevernog ogradnog zida, za neuporedivo »bezbolniju« gradnju - uspješnije rješenje u konkretnomu prostoru.
Kako u današnji vakat SPC nije ničesovi finansijski problem dokupit ili, može bit, uzurpirat prostor-površine neposredno oko (skoro će cijelo stoljeće) nasilno otetih crnogorskih manastira, a okolo zanago ima dovoljno livada za tako nešto - za očekivat je bilo i mnogo više suptilnosti i odgovornosti u “nalaženju-određivanju” lokacije za gradnju konaka.
Naravno - najumjesnije bi bilo da je “novi konak” podignut na mjesto “starog konaka”, koji se nalazio śeverno i vanka manastirske porte i koji je bio “dovoljno” sačuvan još u drugoj polovini XX stoljeća - to jest, da je stari konak rekonstruisan.
Kad je potrebito i kad se planira izgradnja kuće-konaka, koja će činjet kompleks-cjelinu skupa sa dobrom kulture, prvo se mora, glede na sadržaj, a prije svega na veličinu buduće kuće/kuća (horizontalni i vertikalni gabariti), vrlo oprezno pristupit odabiru lokacije, odnosno - pazit da: svojim položajem (udaljenošću-blizinom), volumenem (veličinom) i arhitekturom (oblikovanjem masa, tipologijom, likovnošću fasada, detaljima i materijalizacijom), ta neka nova gradnja, ne ugrozi autohtonost arhitekture postojećeg dobra kulture i njegovu dominantnost u prostoru.
U ovom slučaju upravo je učinjeno sve obrnuto i naopako: konak je izgrađen ispred ulaza u relativno malu manastirsku crkvu i u njenoj neposrednoj blizini - tako da je “zaklanja” i “sklanja”, a trebalo je bočno od crkve i na pažljivo odmjerenoj razdaljini; ova građevina u osnovi ima dimenzije 13m x 11m, spratnost S+P+Pk1+Pk2 (čak četiri etaže) i površinu oko 500 m2 - tako da crkvu čini »još manjom«, a ista površina se mogla »dobit« izgradnjom konaka više površine u osnovi (primjera radi: u obliku izduženog pravougaonika), ali zato manje spratnosti (S+P), što bi bilo neuporedivo primjerenije i stručnije. Samo da spomenem i da je mobilijar u crkvi uglavnom nov i ne uklapa se u skladnost unutrašnjeg prostora.
Agresivni “SPC-graditelji” i ovđe su pokazali svoju neznavenost i nepoštovanje svega što smo stoljećima na ovim prostorima umjeli izgradit i sačuvat, jer je njihovim »činjenjem« (a ne libe se), nekadašnja slika Manastira Dobrilovina u okruženju - nestala, ka' što je ovi naš jasni mentalni orjentir u prostoru - izblijedio!
Manastir Ostrog: Manastirski kompleks Ostrog čine dva manastira - Gornji i Donji, sazidana u različitim istorijskim epohama.
Gornji manastir, smješten u praistorijskoj okapini sa potvrđenim palelolitskim nalazom, sastoji se iz dva hrama: starijeg (pećinske crkve Vavedenja Presvete Bogorodice - u donjem manastirskom nivou), po svemu sudeći, podignutog još prije dolaska Vasilija Jovanovića (Sveti Vasilije Ostroški), kojeg on obnovi 1665. godine, i centralnog hrama Vozdviženja Časnog Krsta.
Buduća istraživanja tek treba da potvrde da li ta pećinska crkva iz 1665. godine (jedna od postojeće dvije (donja)), danas uopšte postoji u izvornom obliku-izgledu. Donji manastir posvećen Svetoj Trojici, izgrađen na zaravni na kojoj je nekad bila seoska crkva, podigao je 1824. godine, tadašnji arhimandrit ostroški - po odobrenju mitropolita cetinjskoga Petra I Petrovića Njegoša. To je jednobrodni hram sa polukružnom apsidom i karakterističnim dvoetažnim zvonikom uz pročelje. Kompleks Donjeg manastira postepeno se razvijao služeći potrebama i Gornjeg manastira. Tu se nalazi većina manastirskih kuća-konaka (i ostalih pomoćnih građevina), čije je najstarije krilo sagrađeno 1742. godine.
U više navrata Manastir Ostrog se našao na udaru Turaka. Tokom pohoda na Crnu Goru 1768. godine, oni su i poharali Gornji manastir. Gornji manastir je paljen 1853. i 1877. godine, a obnovljen je 1881. godine.
U Gornjem manastiru je 1923. godine, došlo do požara. Tada su dvije male pećinske crkve ostale skapulane i predstavljaju ključne djelove ove svetinje. Manastir je od 1923. do 1926. godine, ponovo obnovljen. Današnji izgled Gornjeg manastira Ostrog je iz tog perioda obnove, kada je izgrađen i zvonik.
Manastir Ostrog je kategorizovan ka' dobro kulture od međunarodnog značaja!
Gornji manastir Ostrog je, sam po sebi, jedinstveno arhitektonsko djelo, a skupa sa Donjim manastirom, uz visinsku razliku od cca 250 m, tvore osobenu kompoziciju uprostoru.
U tipološkom smislu, ova dva manastira (manastirske crkve) su na arhitektonskom nivou, sasvim različiti, čak suprotni - što im, sporadi slike koju međusobno stvaraju, upravo daje posebni “šarm”, a samom prostoru posebnu ambijentalno-pejzažnu vrijednost.
Gornji manastir “utisnut” u okapinu okomite kamene litice i Donji, sagrađen niže, na nevelikoj zaravni, čine dva »pola« iste cjeline.
Devastacija manastirskog kompleksa: Pobrojano-opisano je devastirano na sljedeće načine: izgradnjom konaka u blizini Gornjeg manastira, u drugoj polovini prošlog stoljeća, dobili smo upravo primjer, koji se objektivno može ovako opisat: nijedan student arhitekture, na nijednom cijenjenom evropskom arhitektonskom fakultetu, ne bi položio ispit (a o diplomskom radu nema preše beśedit), kad bi ovako nešto na predmetnoj lokaciji predložio -ka' svoj projekat.
O čemu se radi?
Manastirska crkva “utisnuta” u stijenu, dobila je u svojoj blizini “konkurenciju”. Zgrada konaka je bušenjem stijene “našla” prostor u vještački stvorenom udubljenju,da bi takođe bila “utisnuta” u stijenu. Postupljeno na ovakav način ovđe nema zbora o uklapanju “novog” u/uz “staro” (prilagođavanju novoga-staromu), već je ovakvom izgradnjom konaka, zbog ponavljanja tipologije gradnje - autohtonost arhitekture Gornjeg manastira Ostrog, koja se ogleda u osobitoj i prepoznatljivoj tipologiji – “oteta”.
Drugim riječima rečeno: autohtonost arhitekture manastira je okrnjena i narušena, tako da je ono glavno što ga je činjelo neponovljivom slikom i neponovljivim mentalnim orjentirom u prostoru - izgubilo jedinstvenost. Sve je to (izgradnja konaka) moglo: i “malo” dalje (par stotina metara) i “malo” drugačije (samostojeća kuća), a najbolje je ćelo bit da “gore” nema ničega novoizgrađenog, to jest, da Gornji manastir bude jedina kuća (ovozemaljska božja kuća) koja postoji naviše-iznad Donjeg manastira.
Ovđe se mora spomenuti i naglasit da stara kuća-konak,podignuta prije 1844. godine na ovom mjestu, iakose nalazi u neposrednoj blizini (najbliža građevina) Gornjeg manastira - zbog:svojeg malog volumena, jednostavne fasade (što podrazumijeva njenu arhitektonsku vrijednost, glede konteksta u kojem je izgrađena) i zbog materijalizacije iste u kamenu, koji je “stopljen” sa stijenom pri kojoj je ova kuća-konak prislonjena i suprotan materijalizaciji i boji samog manastira - ne samo da ne “ugrožava” arhitekturu manastira, već skupa čine skladnu i jasnu cjelinu – “poštujući” gradaciju značaja.
Primjeri devastacije: Priča o likovnosti fasade predmetnog konaka iz druge polovine prošlog stoljeća, u smislu da je fasada morala više bit odraz ovdašnje graditeljske tradicije našeg komata Mediterana, je poslije priče o njegovoj: lokaciji (blizu manastira), ogromnim gabaritima(i horizontalnim i vertikalnim) i pogrješenoj tipologiji i materijalizaciji - opoznjela i bezpredmetna;
Donji manastir je, u potonjih par decenija, “prezagušen” gradnjom više novih zgrada u njegovom okruženju, što skoro bez izuzetka, nikad nije prihvatljiv i dobar pristup gradnje, kad je u pitanje dobro kulture.
Iste su: svojim lokacijama-položajem u odnosu na manastir (blizu manastira i/ili kotama iznad kote manastira), nevjerovatno prećeranim gabaritima i pobrkanim arhitektonskim “oblikovanjem” - jednostavno neprimjerene i “bez lijeka”.
Mimo već navedenog a nedopustivog je i to: da su neke od ovih kuća-konaka (i drugih sadržaja), postavljene na “osi” okle se ispred Donjeg manastira vidi/gleda Gornji manastir, što je imalo posebnu vrijednost;
Krajem 2004. godine završena je izgradnja crkve naoberu (glavici-uzvišenju) iznad Donjeg manastira. Njenom izgradnjom, uz prije opisano, dodatno je i dosljedno narušena naslijeđena i jasna logika u prostoru, koja se ogledala i u čvrsto formirana dva »pola« (postojanjem dva manastira, uz poznatu visinsku razliku njihovih položaja-lokacija) i tim, sve skupa sagledano - dovedeno je do nivoa ozbiljnih prostorno-arhitektonskih promašaja.
Sad je tu još i “nešto pomeđu”.
Kako je unešena zbrka: Tako je unešena “zbrka” (čak i haos u odnosu na staru sliku), jer je ta nova (“treća”) crkva, tu đe je, doslovce na silu uđenuta, a njenim prenaglašenim “prisustvom” na terenu - svima nama nametnuta je izmijenjena slika ukupnog prostora i ovoga kompleksa, ka' prepoznatljive i jedinstvene cjeline i njenih ambijentalno-pejzažnih osobenosti.
Postupalo se i postupaće se i dalje na isti način (a mi se nikad nećemo avizat (prizvat pameti)) - jer je SPC upravo cilj da: sve što “tamo oni” zamisle obavezno i realizuju, pa i po cijenu da naslijeđeno bude - devastirano, degradirano i prepušteno što dubljem zaboravu.
Isuviše je sve nekadašnje u Ostrogu bilo tako prirodno i u skladu sa fizičkim prostorom logično osmišljeno i tako puno arhitektonski vrijedno i moćno, da bi se u tolikoj mjeri i na opisani način dozvolilo - narušit i naružit!
“Tamo njima” očigledno niđe ništa ne znači (ne bendaju - ne begenišu) – “genius loci”!
