Lokalitet, Doljani-Zlatica, predstavljaju arhitektonski ostaci trobrodne bazilike i trikonhalne crkve. Trobrodna bazilika je monumentalnih dimenzija. Dužina sa pripratom 25 m, širina 16m, dok je širina priprate 25,65 m.
Zidovi su rađeni od pritesanog kamena i očuvani do iznad visine temelja. U prostoriji na sjevernom dijelu priprate nalazi se monumentalan sarkofag, koji je ukopan skoro dva metra ispod nivoa, dvorišta. Na sarkofagu se nalazi prolomljen orginalni mermerni poklopac.Danas se djelovi tog poklopca nalaze unutar sarkofaga, potopljeni u vodi koja se nalazi u njemu. Na zidovima bazilike ili u njoj nalaze se djelovi sarkofaga i druge kamene plastike.
Kako izgleda objekat: Drugi objekat u Doljanima, Trikonhos se sastoji od trolisnog glavnog dijela sa pripratom i atrijumom uokvirenim natkrivenim hodnicima. Dimenzije i ovog objekta su monumentalne. Dužina glavnog dijela 18 m, ukupno sa atrijumom 37 m, širina glavnog dijela 19, sa apsidom 20 m. Zidovi, na glavnom dijelu, su sačuvani do visine 1,5 m, rađeni su zidanjem neizmjeničnih redova (4-5 redova) tesanog kamena i opeke . Unutar konhi deponovani su kameni nadgrobni spomenici. U sjevernom dijelu priprate nalazi se zidana krstionica. Autori istraživanja su nastajanje crkve vezali za period Justinijanovog carstva, s tim da bi gornji datum mogao biti početak VII vijeka.
Nad trikonhalnom crkvom sada se može vidjeti metalna konstrukcija za nadstrešnicu .
Arheološki lokalitet Doljani predstavlja svjedočanstvo o slojevitom i burnom razvojnom putu naroda koji su naseljavali ove prostore. Smatra se da je zlatički trikonhos svojim karakteristikama bio uzor i značajno uticao na razvoj ovog tipa objekata na Balkanu zbog čega je lokalitet Doljani jedinstven i rijedak u okviru svoje vrste.
Postojanje subselijuma i baptisterija svjedoči da se radi o episkopskoj crkvi u kojoj se obavljao čin krštenja. Uvažavajući činjenicu da je u ranoj crkvi obred krštenja obavljao samo episkop, te da druge poznate crkve ranohrišćanskog perioda u ovoj regiji, ne posjeduju baptisterijum evidentan je izuzetan značaj trikonhalne crkve u istorijskim dešavanjima i u procesu hristinizacije.
U vezu sa zlatičkim crkvama se dovodi episkop Duklje Evandrus koji je 451. godine učestvovao na Halkedonskom saboru.
Trobrodna bazilika sa jedinstvenim, monumentalnim sarkofagom takođe svjedoči o velikom značaju ovog kompleksa.
Kulturno dobro je ograđeno niskom metalnom ogradom sa kapijom. Sa južne strane trikonhosa podignuta je manja konstrukcija za zvona, a sa istočne, sjeverne i zapadne strane kulturnog dobra podignut je veliki broj savremenih stambenih objekata. Na zapadnoj i sjeverozapadnoj strani su hangari i drugi objekti koji pripadaju stovarištu građevinskog materijala.
Pisani podaci sa kraja XIX vijeka: Prve pisane podatke o zlatičkim sakralnim objektima nalazimo kod autora s kraja XIX vijeka. Razlog tome je činjenica što je ovaj prostor bio pod turskom vlašću sve do 1876 godine.
Maksim Šobajić koji obilazi ruševine 1892. godine, tom prilikom opisuje zatečeno stanje, navodeći da je južni zid jednog od zlatičkih objekata većim dijelom sačuvan, u širini 1m i visini 5-6 m, i da mu se čini da ovaj objekat „ozgo nije imalo kamenog svoda”. Rekognosciranjem terena 1954. godine, stručni timovi SAN i Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRCG su konstatovali da su zidovi ovih objekata bili potpuno porušeni. Tokom 1956. i 1957. godine, istratraživan je južni objekat i otkriveni su ostaci trikonhalne crkve sa narteksom i atrijumom.
Crkva je zidana u naizmeničnim redovima kamena i 4-5 redova opeke, povezanih debelim slojem maltera. Srednji dio crkve je oktogon nejednakih strana sa tri apside, na istočnoj, južnoj i sjevernoj strani. Na sjeverozapadnoj i jugozapadnoj strani nalazi se po jedna polukružna niša. Na nekoliko mjesta je bio očuvan i originalni pod crkve od većih, pravougaonih, kamenih ploča a uočeni su i ostaci subsellium-a i beme uzdignute za jedan stepenik u odnosu na pod crkve. Donje partije unutrašnjih zidova bile su obložene tankim mermernim pločama, a gornje su mogle biti dekorisane u tehnici mozaika. U sjevernoj prostoriji trodjelnog narteksa otkrivena je krstoobrazna piscina koja je služila kao baptisterijum. Atrijum je dozidan sa zapadne strane narteksa sa stupcima od kamena i lukovima od opeke.
Prilikom istraživanja pronađen je veliki broj fragmenata arhitektonske plastike, od kojih se izdvajaju komadi parapetne ploče, dekorisanih krstova, rozeta i stubića. Nalazi fragmenata horizontalnih greda upućuju na postojonje templona u crkvi, pored toga su otkriveni ostaci amvona. Autori pojedine impost kapitele dovode u neposredu vezu sa stubovima u atrijumu i menoama na prozorima crkve. U istraživanom prostoru i crkvi nađeni su brojni, recentni, grobovi sa konstrukcijama od postavljenih kamenih ploča sa poklopcem, bez priloga. Autori istraživanja su nastajanje crkve vezali za period Justinijanovog carstva, s tim da bi gornji datum mogao biti početak VII vijeka.
Istraživanja na prostoru bazilike obavljena su tokom 1958. i 1959. godine, takođe, od strane SAN i Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRCG. Stručni timovi su konstatovali da su zidovi loše očuvani i izrađeni od lomljenog kamena u krečnom malteru, kada je mogla da se sagleda osnova bazilike sa polukružnom apsidom, trobrodnim naosom i narteksom konfrontiranim sa dvije manje pravougaone prostorije (protezis i đakonikon) uz koje su pridodate i dvije prostorije za sahranjivanje.
U sjevernoj prostoriji pronađen je monumentalan sarkofag, koji je nasilno probijen u ranijem vremenu. Dekoracija na sarkofagu je, po mišljenju istraživača, preuzeta sa neke parapetne ploče. Groblje registrovano na trikonhosu se širilo i preko bazilike i to naročito sa južne i zapadne strane. Autori navode da neki nalazi iz grobova pripadaju periodu ranog srednjeg vijeka.
Akcija iz 1980. godine: U organizaciji Muzeja i galerija Titograda, a uz pomoć omladinske brigade „SORA Titograd” su za 52 radna dana tokom 1980. godine izvršeni radovi na čišćenju lokaliteta: uklanjanje vegetacije, uklanjanje viška zemlje i šuta, nivelacija terena i priprema za postavljanje zaštitne ograde, koja je postavljena 1981. godine, a ostaci dekorativne plastike su sakupljeni.
„Na taj način lokalitet je pripremljen za drugu fazu radova, tj. Za Istraživačke radove koji bi prethodili konzervaciji i djelimičnoj rekonstrukciji.” (iz dokumentacije JU Muzeji i galerije Podgorice, stručna ekipa Verica Drecun, Olivera Žižić, Nataša Vukotić i Ljubomir Brajović).
Godine 1981/2 Muzeji i galerije Podgorice započinju arheološka istraživanja i tom prilikom, na prostoru južno od trikonhosa i cijelom dužinom istoćno od crkve, otkriveno je stotinak grobova, da bi radovi 1983 godine, bili obustavljeni zbog nedostatka finansija. Iz dostupne dokumentacije (grobni zapisnici) da se zaključiti da se radilo o groblju inhumiranih pokojnika, sahranjenih u hrišćanskom maniru, najčešće u grobnim konstrukcijama od kamenih ploča i bez priloga.
Postoje oprečna mišljenja po pitanju hronologije zlatičkog kompleksa. Neki stručnjaci su mišljenja da su oba objekta nastala istovremeno u VI vijeku, drugi da je trikonhalna crkva starija i da je nastala u prvoj polovini IV vijeka, a bazilika nešto kasnije, dok su neki mišljenja da je trikonhos mlađi (IX-X) nekoliko stotina godina od bazilike.
Kako osamdesetih godina prošlog vijeka tako se ovo kulturno može vidjeti I danas. Ko ga nađe. Sa malo ruiniranijim monumentalnim sarkofagom I novom metalnom konstrukcijom za nadstrešnicu.
Tajna Dukljanskih crkava: Duklja je najznačajniji antički lokalitet u Crnoj Gori, najveći urbani centar iz vremena Rima. Duklja spada u red najbolje očuvanih i najbolje istraženih rimskih arheoloških lokaliteta na teritoriji Crne Gore, o čemu govori veliki broj naučnih radova i rasprava, te samim tim ima ogroman istorijski značaj za Crnu Goru i širi region. Sačuvani fortifikacioni i materijalni ostaci iz vremena od I-VI vijeka naše ere i pohranjena stratigrafija su od izuzetnog arheološkog značaja.
Lokalitet Duklja je počeo da se istražuje 1890. godine, za vrijeme knjaza Nikole, a sistematska istraživanja počela su 1955. godine. Za očuvanje ovog arheološkog bisera pored domaće javnosti, veliko interesovanje odavno pokazuje i svjetska arheološka javnost. Neki izvanredni nalazi sa ovog lokaliteta danas se nalaze u mnogim svjetskim i domaćim muzejima.
Ipak, današnja Duklja, nadomak Podgorice, pored sve brige, izgleda i dalje zapušteno. Ne samo zbog elementarnih nepogoda, zemljotresa, koji su je vjekovima pogađali; kao i “samozvanih istraživača” koji su često odnosili vrijedne nalaze, nego i zbog odnosa lokalne i državne vlasti prema ovom značajnom arheološkom nalazištu.
Vrlo malo je urađeno na prezentaciji nasljeđa; čuvena čaša iz Podgorice danas se nalazi - u Rusiji. Arheološka istraživanja pod pokroviteljstvom države nijesu rađena u kontinuitetu jer je, kao po pravilu, uvijek nedostajalo novca. Valjda zato posljednjih godina nije nisu ni odvajana sredstva za istražvanje Duklje. Mada mora se primijetiti da to neće biti slučaj ove godine jer je planom opredijeljen dio sredstava za istraživanje I popularizaciju lokaliteta. Očigledno je I dalje pristna katkadna zainteresovanost za ovaj lokalitet bez izrađene i osmišljene državna strategija kojom bi se ovaj najvrjedniji arheološki lokalitet stavio pod potrebnu brigu i pažnju. Od iskopavanja do iskopavanja prolazile su ponekad I decenije…
U međuvremenu, sa Duklje se samo odnosilo. Kapiteli i drugi arhitektonski ukrasi ugrađivani su u privatne kuće od Rogama do Stare Varoši a kamenje sa dukljanskih hramova korišćeno je čak i za izgradnju nasipa na pruzi Podgorica –Nikšić! Na obodima Duklje danas je već niklo cijelo novo naselje, koje je već počelo da pritiska lokalitet sa svih strana.
Danas se na lokalitetu Duklja, unutar gradskih bedema, pored antičkih ostataka nalaze i savremeni objekti: elektrificirana pruga sa pružnim prelazom, lokalni asfaltni put, zgrada osnovne škole, dva stambena objekta, montažna kuća za rad i smještaj istraživačkih ekipa, objekat sazidan od kamena koji se koristi za deponovanje arheološkog materijala, manji zidani objekat za poterbe vodovoda koji je instaliran uz nasip željezničke pruge. Sa sjeverne strane, uz bedeme, se nalaze betonski stubovi za rasvjetu...
Dukljaninova crkva Sv. Marije u gradu Duklja: Značajan prostor u ljetopisu popa Dukljanina, posvećen je Svetopeleku, čiji se dolazak na presto poklapa sa vremenom kada Bugari primaju hrišćanstvo i crkvi Sv. Marije koja se po Dukljaninu nalazi u „gradu Duklja“.
Kako Dukljanin navodi, poslije uspješne misije u Bugarskoj, Papa Stjepan VI,pozvao je misionara Konstantina da dođe u Rim, a ovaj je na tom putu prolazio kroz kraljevstvo Svetopeleka. Zahvaljujući njegovom propovjedanju, Svetopelek je primio hrišćanstvo sa svim svojim kraljevstvom. Hrišćani koji su ranije pobjegli u planinska utvrđenja, dobili su od kralja Svetopeleka, blagoslov da se vrate u svoja mjesta i da obnove gradove, koje su im nekada pagani popalili i razrušili.
On je takođe pokazao namjeru da prema starim poveljama, utvrdi ranije granice naselja i imanja i u tom smislu za pomoć se obratio Vatikanu i Carigradu. Tako se na velikom saboru, koji je trajao nekoliko dana, na "Dalmae omnes populos terrae", čitane stare grčke i latinske povelje. Na završetku sabora, kralj je krunisan od strane kardinala Honorija i to "na način rimskih kraljeva".
Po tom je kralj Svetopelek, prema sadržaju starih povelja, svojim poveljama podijelio pokrajine i oblasti svog kraljevstva i njihove granice i međe "prema slivu rijeka". Kralj je takođe naredio da se posvete arhiepiskopi, jedan u Saloni a drugi u Duklji.
Prema"starom pravu", odredio je Svetopelek, Dukljansku crkvu za Mitropoliju, pod čijom su upravom proglašene sledeće episkopije: Bar, Budvu, Kotor, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivast, Polat i Sorbeum.
Kralj Svetopelek, je prema Dukljaninu, vladao 40. godina i 4. mjeseca, a sahranjen je u crkvi Sv. Marije u gradu Duklji, dostojno i uz veliki svečani sprovod.
Narod ga je uz naricanje ožalio i u istoj crkvi u kojoj je sahranjen, uzdiže na presto njegovog sina Svetolika. Tu su Svetolika, arhiepiskopi i episkopi posvetili i krunisali i od tog dana uvrežio se običaj da se u toj crkvi, posvećuju svi kraljevi ove zemlje – piše Dukljanin.
Tajna dvije građevine: Jedan od aspekata koji se javlja u studijama o poznijoj Duklji je, upravo, ta pažnja koja je od samog početka koncentrisana na otkrića iz kasnog antičkog doba. Misli se na dvije građevine nalik na bazilike i na još jednu građevinu (u obliku krsta) koje su otkrivene krajem XIX vijeka.
Povezane sa problemom sjedišta dukljanske biskupije, one su ipak inspirisale nekoliko razmatranja o sudbini grada a naročito o razlozima koji su doveli do iznenadnog i radikalnog napuštanja, koje se gotovo uvijek ishitreno povezuje sa pojedinačnim događajima, poput najezde Avara i Slovena ili katastrofalnog zemljotresa.
Ovi događaji su navodno izazvali premiještanje sjedišta biskupije na druga mjesta na obali. Ali prisustvo biskupije u Antivariju (Baru) nije zabilježeno prije osmog vijeka, dok napuštanje Duklje datira iz kraja šestog ili početka sedmog vijeka. To je, dakle, dovelo do zaključka da su postojala privremena sjedišta, poput onog u Doljanima, na primjer; ili su se iznosile tvrdnje o tome da je nasljednik Duklje bila Gradina Martinići kod Danilovgrada koje je otkriveno sedamdesetih godina dvadesetog vijeka a koji pojedini naučnici identifikuju kao Lontodocleu koju pominje konstantin Porfirogenit.
Dakle i zakašnjela istorija Duklje se analizira u ovom kontekstu i objašnjava u okviru ove debate.
Duklja je dakle, između ostalog, sjedište biskupske moći i jedne nove elite kojoj se, najvjerovatnije, pripisuje izgradnja najmanje dva od tri poznata crkvena objekta. Duklja, čini se, nestaje u potpunosti krajem šestog ili početkom sedmog vijeka, od kada datiraju poslednji pisani dokumenti u kojima se pominje.
Do sada su na nalazištu Duklje otkrivene tri crkve: jedan objekat u obliku bazilike sa predvorjem, drugi možda u obliku bazilike, i treći u obliku krsta. Od dva posljednje navedena objekta, samo je najmanji (ovaj u obliku krsta) bio predmet posebne pažnje istraživača. Stikoti smatra da su ta dva objekta dio jednog kompleksa, dok ih ostali proučavaoci tretiraju odvojeno jedan od drugog. Ima primjera gdje domaći naučnici, stariji nazivaju ‘bazilika B’ a noviji, ovaj u obliku krsta, nazivaju crkvom Svete Marije.
Ovaj naziv dugujemo činjenici da su u ovom objektu identifikovali „l’ecclesia di Santa Maria“ u ljetopisu popa Dukljanina koji sadrži podatke o istoriji ovih oblasti. Pasus koji se odnosi na život legendarnog kralja Svetopeleka, kaže: ‘… in ecclesia sanctae Mariae in civitate Dioclitana”.
Pretpostavlja se da objekti A i B datiraju iz šestog vijeka i to bi trebalo da bude potvrđeno nedavnim analizama pojedinih liturgijskih predmeta koji su pronađeni u crkvi A, dok se za treći u obliku krsta pretpostavlja da je nastao na njihovim temeljima.
Oblast Dukljanskih crkava: Oblast Dukljanskih crkava se nalazi na istočnom dijelu antičkog grada Duklje, naspram ulice koja trenutno dijeli cio grad na pola. Ovaj sektor je istražen na jedan manje temeljan način u odnosu na ostatak lokaliteta i trenutno je u mnogo lošijem očuvanom stanju, budući da nije ni na koji način postao dio muzeja. Mali broj otkrivenih i još uvjek vidljivih struktura je u stvari napušten i većim dijelom je prekriven vegetacijom i puzavicama.Tabla ili natpis kojim bi se označilo njihovo postojanje, starost I važnost na lokalitetu Duklja takođe se ne može primijetiti. Jer je nema.
Jedini objekti koji su identifikovani i proučavani u ovom dijelu grada su upravo crkve, koje se datuju u period kasne antike/ranog srednjeg vijeka.
Kao i ostatak grada, i ova je oblast po prvi put istraživana krajem XIX vijeka od strane engleskih i italijanskih istraživača. Posebno se njome bavio Pjetro Stikoti, koji je u Duklji sproveo iskopavanja velikih razmjera pod pokroviteljstvom ‘Balkankommission’ Bečke akademije Nauka kada se zadržao duže na objektu krstastog oblika, predlažući, i pored plana, jednu hipotetičku rekonstrukciju i podjelu.
Gdje je sahranjen kralj Svetopelek: Oko podatka da je kralj Svetopelek, sahranjen u crkvi Sv. Marije u gradu Duklji, dostojno i uz veliki svečani sprovod, nije se vodila velika stručna rasprava. Takođe, Dukljanin je potencirao, da se od tog dana uvrežio običaj da se u crkvi Sv. Marije u gradu Duklji posvećuju svi kraljevi ove zemlje. Tumačenje ovog podatka iz Kraljevstva Slovena, za nas je veoma važno, zbog pitanja koja ovaj podatak otvara. A to su pitanja, koja je to crkva Sv. Marije u gradu Duklja, da li je to ova čiji se temelji naziru i danas?
Dr Branislav Borozan u svom radu "Martinićka gradina - civita dioclitiana" smatra da crkvu na Martinićkoj gradini možemo poistovjetiti sa crkvom koju pominje Ljetopis popa Dukljanina.
On piše: "Ljetopis popa Dukljanina", tačnije hronika "Regnum Sclavorum" barskog prezbitera u pogledu identifikacije same Gradine, kao i istorijskih procesa koji su uslovili nastanak ovoga grada, te vremena i prostora koji su dali specifičan profil njegovoj posljednjoj ranosrednjovjekovnoj fazi razvoja, za nauku ima neprocjenjivu vrijednost, zbog čega ćemo joj posvetiti punu pažnju. Pažljivim čitanjem može se pretpostaviti da se i u ovom djelu na posredan način pominju dva grada pod istim imenom - Dioklija. U prvom slučaju to je "Civita Dioclitiana" koja se pominje u okolnostima smrti kralja Svetopeleka u IX glavi, a u kojoj prepoznajemo grad i episkopiju koji se pominju u pomenutom spisku dračkih sufragana, to jest "veliki naseljeni grad" - "Lontodokla". Drugi pomen imena grada Dioklije pojavljuje se u okolnostima rata između raškog župana Vukana i dukljanskog kralja Dobroslava: "Commisso denique bello in Dioclia supra fluvium, qui Moracija dicitur, cecidit pars populi regis Dobroslavi et ipse captus est. Post haec Cocciaparus cum Belcano mittentes vinculatum regem Dobroslavus in Rassam, venerunt et obtinuerunt Zentam...". Tačnijim određivanjem lokacije, i na osnovu konteksta, može se sasvim pouzdano utvrditi da se pomenuto ime veže za rimski municipijum Dokleu, a ne za naziv države, kako bi se moglo shvatiti iz pogrešnog prevoda ovog dijela teksta u Lučinom izdanju djela barskog prezbitera. Zanimljivo je da ga, pominjući ovaj grad, autor djela bliže određuje samo geografskim odrednicama, a ne uobičajenom kategorijalnom atribucijom: urbs, civitas, castellum, koje barski prezbiter najčešće koristi pri pomenu raznih aglomeracija. Moglo bi se zaključiti da je ovo namjerno učinjeno, s razlogom da se pokaže razlika između živog grada "civita Dioclitiana", s jedne strane, i porušenog i napuštenog grada, sa iščezlim civilnim i crkvenim institucijama, kojeg ne može identifikovati pomenutom kategorijalnom atribucijom, već samo geografskim položajem.
U slijedu ovih činjenica, crkvu na Martinićkoj gradini možemo poistovjetiti sa crkvom koju pominje barski prezbiter u već pomenutoj IX glavi svog djela: "Vladao je veoma sveti kralj četrdeset godina i četiri mjeseca. Izrodio je sinova i kćeri, a preminuo je sedamnaestog marta i bio je sahranjen u crkvi Svete Marije u Dukljanskom gradu, dostojno i uz veliki svečani sprovod. Tada narod koji se bijaše sakupio naricaše ga plačući, pa u istoj crkvi u kojoj je bio sahranjen uzdigne njegovog sina Svetolika, koga tu arhiepiskop i episkopi posvetiše i okruniše. Baš od onog dana nastao je običaj da se u istoj crkvi biraju i ustoličuju svi kraljevi ove zemlje".
Pa i da nam ove dragocjene podatke nije ostavio barski prezbiter, na osnovu svega iznešenog, crkva na Martinićkoj gradini je jedini sakralni objekat sa prostora države Duklje koji svojim arhitektonskim rješenjem i razvijenim oltarskim programom pokazuje da su se sadržaji koje pominje barski prezbiter, mogli odvijati u ovoj crkvi.
Pored svega što smo iznijeli u tekstu o ovoj katedrali i gradu u kojem se nalazi, zbog boljeg pojašnjenja iznijet ćemo i mišljenje prof. Vojislava Koraća: "Slika znatnog privrednog, političkog, verovatno i crkvenog središta nazire se u Gradini u Martinićima, kod Spuža (u oblasti kod Titograda). Ovaj spomenik privlači pažnju iz više razloga. U prvi mah možda refugijum grada Duklje (rimska Doclea), kasnije postaje očigledno važno središte. Srazmerno velika površina na vrhu brda utvrđena je dugim ravnim zidovima i polukružnim kulama, u čemu se vidi rimska antička tradicija. U sredini te površine, na njenom najvišem delu, nalazi se glavna skupina građevina, koja je organizovana po uzoru na antički forum u gradu Duklji. Ostaci bazilike, čiji plan dajemo na našoj tabli bazilika, privlače pažnju time što pokazuju da je u pitanju izuzetni kultni objekat. U srazmerno malom prostoru ostvaren je program velikih kultnih građevina opšteg tipa: u srednjem delu je razvijen oltarski prostor (glavni oltar, sa menzom i ciborijumom, sa episkopskom katedrom, i bočna odeljenja, verovatno proskomidije i đakonikona); ispred oltarske pregrade nalazili su se solea i ambon, a duž zidova zidana sedišta; u bočnim brodovima bile su organizovane posebne crkve. Uz to, u severnom brodu je bila naročito opremljena krstionica.
Tri broda naosa na zapadoj strani su povezana narteksom, u čijoj se severnoj strani nalazi velika zidana grobnica, verovatno namenjena donatoru. Interesantnosti bazilike su kameni plastični ukras, u kome se nastavlja rad lokalnih majstora i jednovremena pojava grčkih i latinskih napisa u kamenu. Baziliku smo orjentaciono datovali u XI vek. Gde treba tražiti izvore ove bazilike? Čini mi se da je u njenoj dosta jednostavnoj arhitekturi ravnih kamenih zidova primaran bio program prostora; utisak je da se nastojalo da se po svaku cenu ostvari potpuna shema funkcija nekog od najvećih tada poznatih kultnih objekata hrišćanskog sveta. Ovaj podatak mnogo govori o donatoru: on je nastojao da u onome što se ovde gradilo dosegne, u nekim mogućim, sopstvenim merama, najviše obrasce".
Pored svih karakteristika ove građevine na koje ukazuje prof. Korać, a koje smo po našem mišljenju već sasvim dovoljno obradili, u ovom dijelu teksta mi ćemo se osvrnuti samo na one koje bi se na neki način mogle povezati za iznešeni dio teksta barskog prezbitera.
Pretpostavka da je velika grobnica u narteksu namijenjena donatoru je sasvim razumljiva, jer je osoba koja je u njoj sahranjena očito imala veliku važnost, što se da zaključiti ne samo po položaju i veličini same grobnice, već i iz podataka koje možemo nazrijeti iz šavova na zidnim platnima, koji govore da je ovom grobnicom najvjerovatnije izmijenjen sistem komunikacija u samoj crkvi. Vjerovatno je, kada je ona sagrađena, zatvoren zapadni portal i otvoren drugi sa južne strane narteksa, da bi se prilikom ulaska u crkvu dao odgovarajući pijetet sadržaju groba. Ovo bi bio jedini mogući način kako bismo, bar za sada, objasnili postojanje tragova dva ulaza u narteks, jednog sa zapadne i jednog sa južne strane.
Prihvatanjem Koraćeve pretpostavke da se zaista radi o grobu donatora, dodali bismo i naše mišljenje koje proizilazi iz nekih elemenata analize zidnog tkiva samog narteksa i grobnice (narteks je naknadno dograđen uz crkvu, a grobnica u njemu još kasnije), da je grobnica bila namijenjena donatoru - obnovitelju, a ne donatoru izvorne građevine, a uvažavajući i podatke iz citata djela barskog prezbitera, pokazuje se da bi pomenuti grob mogli povezati sa imenom kralja Budimira - Svetopeleka kojem autor pripisuje zasluge pokrštavanja južnih Slovena.
Šta kaže barski prezbiter: Ovome u prilog ide i u nauci prihvaćena činjenica, koju smo već pomenuli, da su nakon pokrštavanja novoprispjelog paganskog stanovništva prvo bila obnavljana porušena i oskrnavljena kultna središta na prostorima gdje je boravilo starosjedilačko stanovništvo. O tome nam daje informaciju i barski prezbiter:
"Po završeku sinoda, dvanaestog dana, kralj bi okrunjen rukom Honorija, vikara, kardinala i episkopa, i to na način rimskih kraljeva, što izazva veliku radost kod naroda i u čitavoj njegovoj kraljevini. Zatim je kralj naredio da se posvete arhiepiskopi: jedan u Saloni, a drugi u Duklji. Isto tako je bilo posvećeno i veoma mnogo episkopa, a crkve koje su bile porušene i oskvrnute ponovo su sagrađene i osvećene".
Prepustimo li istoričarima crkve problem egzistencije arhiepiskopije u Diokliji, posmatran u svjetlu podataka koje nam pruža Gradina u Martinićima, mi ćemo akcentirati važnost posljednje citirane rečenice, jer dešavanja koja iznosi, vezujemo za cjelokupne graditeljske aktivnosti obnove crkve i nastanak oltarskog inventara koji je nastao u okviru izdvojene prve faze. Iako se, za sada, uzajamno optimalno povezuju podaci temeljeni na materijalnoj osnovi i citiranom pisanom izvoru, ipak bi za cjelovitost zaključka o pomenutom grobu bili presudni rezultati arheoloških iskopavanja same grobnice. Nažalost, grobnica je provaljena, a devastiranje lokaliteta od strane savremenih vandala traje i danas, pa se treba pribojavati da je već nestao, za nauku tako važan, njen sadržaj.” Zaključuje Borozan.
Martinićka Gradina: Za razliku od mnogih kulturnih dobara koja su neobilježena kada putujete iz Podgorice do Danilovgrada, starom cestom, primijetićete " putokaz" koji vam pokazuje pravac kad želite posjetiti arheološki lokalitet Martinićka Gradina. A kada ste pročitali relevantne informacije na web stranici Opštine Danilovgrad koje kažu - “Dolina Zete sa komunikacijskim i geomorfološkim prednostima, posjeduje tragove kulturnog kontinuiteta od praistorije. Arhitektonski ansambli i nekropole na Tarašu, Crkvinama, Sigama, Podvrhu i Šipkovoj Glavici svjedočanstva su o prestižnim kulturnim dometima ovdašnjih stanovnika iz antičke epohe. Sva ova naselja egzistirala su na važnoj komunikaciji od Skadra, pored Skadarskog jezera ka Duklji i dalje dolinom Zete prema sjeverozapadu. Na tom kontaktu antičkih ostataka u posljednjim decenijama VIII i prvim decenijama IX vijeka nastao je grad – utvrđenje na Gradini u Martinićima, koji nauka identifikuje sa Porfirogenitovom Lontodoklom, centrom ranosrednjevjekovne Zete.”, shvatite da se isplati odvojiti vrijeme I trud da se upozna jedno od najznačajnijih antičkih nalazišta u Crnoj Gori.
Raskrsnica seoskih puteva: Nažalost, kao i mnogo puta ranije pokazalo se da ipak ne mora da znači da kada slijedite putokaze stignete na mjesto gdje ste namjerili. Ko ne zna tačnu lokaciju ovog kulturnog dobra - na kraju će stići – na raskrsnicu seoskih puteva.
Naime, kada skrenete sa glavnog puta, vozeći se uzbrdo I nakon još jednog lokalnog putokaza, put se završava i vidjet ćete tri makadamske ceste. Nedaleko ispred vas stoje i obrisi velikog brda sa ravnim vrhom. Očito je odmah da ste na privatnom vlasništvu, vidi se tabla sa natpisom “Imanje Janjević”.
Mnogi će turisti, koji bi htjeli posjetiti ovo kulturno dobro, vjerovatno nakon kraćeg lutanja odustati od daljnje avanture i vratiti se na glavni put jer do lokaliteta ne postoji ni obilježena staza, niti bilo kakvo obavještenje kako stići do njega. Mada, mala je vjerovatnoća da bi I sa tim informacijama uspjeli da se probiju kroz zarasle staze i bogaze do njega.
Tako da ko je spreman na tu vrstu avanture probijanja kroz prepreke koje je priroda i ljudska nebriga već dobrano postavila i nakon napornog uspona može uspjeti da dopre do ostataka kulturnog dobra Martinićka Gradina.
Prolazeći ispod visoke i ne samo naizgled opasne okomite stijene, uskom stazom kroz šumu, a zatim dalje kroz gusto grmlje stignete do vrha platoa.
Na platou na vrhu koji je sav pokriven travom i grmljem, vide se i ostaci ranohrišćanske bazilike. Svuda unaokolo mogu se raspoznati djelovi stubova ukrašenih spiralama i razni drugi kameni arhitektonski elementi nemarno razbacani po zemlji.
Nekada očišćeni sada se jedva primjećuju i veći arhitektonski oblici, zidovi tvrđave, vrata tvrđave. Vegetacija ih je sada već skoro prekrila.
Osamdesetih godina prošlog vijeka, mnogi arheološki predmeti su odneseni u Muzej u Danilovgradu, tako da je danas ipak tamo pravo mjesto gdje se može vidjeti monumentalnost objekta sa ovog lokaliteta. Ostali fragmenti koji se nalaze na Gradini jednostavno su ostavljeni brizi “prirode”.
Utisak kome se posjetioc ne može oteti da je i ovo danas postojeće kulturno dobro, zaboravljeno i gotovo nevidljivo.
Ne čini se da danas ima zainteresovanih da se neke od tajni koje krije Gradina osvijetle. Zainteresovanosti da daju potpuniju sliku o ovom drevnom mjestu. Ili će, možda, biti po onom domaćem običaju: da pored nas tavore, lagano se krune i nestaju kulturno-istorijski spomenici koji govore o našoj istoriji?
Vjerovatno ćemo odgovore na ovu i još mnoge nepoznanice vezane za istoriju Duklje morati da otkrivamo i dokazujemo u nekim sledećim iskopavanjima koja će se vršiti na ovim za crnogorsku istoriju neprocjenjivim lokalitetima.
Tako da gledajući današnje stanje ovih ranohrišćanskih kulturnih dobara, mora se primijetiti već akutna nezainteresovanost za njihovo bivstvovanje. Dok svi gledaju da svoja kulturna dobra promovišu i približe ih zainteresovanoj javnosti kod nas je izgleda na sceni pisanje nekih novih istorijskih i turističkih vodiča – kako svoja kulturna dobra ućiniti nevidljivim I sakrivenim.
Ivan KERN
