O istorijskom značaju kralja Mihaila dokumentovano je govorio za Portal Analitika akademik dr Radoslav Rotković koji je decenijama proučavao istoriju Duklje, kao i sudbinu kraljevstva Slovena. On nije ostavljao mjesto sumnji da li je prva država predaka Crnogoraca, naših direktnih predaka, bila kraljevina 1077. godine. Dakle za njega nije bilo dvojbe - prvi kralj Duklje bio je Mihailo Vojislavljevic 1077. godine.
- Mihailo Vojislavljević je naš prvi kralj za kojega imamo arhivsku potvrdu, jer ga tako oslovljava papa Grgur VII 9. I 1077. godine. Ali ako se Nova godina računa od 1. marta, to je 1078. godina. No, u tome pismu papa ne raspravlja sa Mihailom pitanje kraljevske titule, niti mu dodjeljuje krunu, nego ga obavještava da nije mogao donijeti konačnu odluku o pitanju Barske nadbiskupije, s obzirom na dubrovačke pretenzije na južni Jadran. Naime, u vrijeme Samuilovoga pohoda oko 990. godine, iz Duklje je pobjegao dukljanski biskup i sklonio se u Dubrovnik, pa su Dubrovčani željeli da iskoriste to kao dokaz da je dukljanska episkopija preseljena u Dubrovnik, i da oni imaju pravo na Bar. Ovaj spor je završen tek 1252. godine, kada je papa imenovao Jovana Plano de Karpina za barskoga nadbiskupa, isticao je tada dr Rotković i objasnio kako je i kada papa Mihaila nazvao kraljem Slovena.
- Dakle, papa piše „Michaeli Sclavorum regi“, Mihailu kralju Slovena i to 9. januara, a to znači da je o toj tituli odluka donesena ranije, najkasnije 1077, a to je 140 godina prije nego je papa Honorije III poslao krunu Nemanjinome sinu, koji je tako nazvan Prvovenčanim, jer je bio prvi srpskom krunom ovjenčani kralj. Da je Mihailo Vojislavljević bio srpski kralj, on bi bio Prvovenčani, objašnjavao je Rotković.
- Mi ne znamo kada je Mihailo priznat za kralja. Možda je kralj bio već njegov otac Dobroslav, koji je nakon blistavih pobjeda nad Vizantijom 1040. i 1042. dobio ime Vojislav (proslavljen na vojištu) I Stefan, a to na grčkome označava krunisanu glavu. Ovaj Dobroslav – Stefan Vojislav sahranjen je u dvorskoj kapeli kod Bara oko 1150. g. Naslijedio ga je Mihailo. U vrijeme Mihaila i njegova sina cara i kralja Bodina krajem XI v. prijestonica se seli u Skadar i šest naših kraljeva je sahranjeno u manastiru Sv. Sergija i Vakha na lijevoj obali Bojane, navodio je akademik Rotković.
Šta piše u Ljetopisu: O dalekoj istoriji ovih prostora govori se, prilično opširno, u Ljetopisu popa Dukljanina i opisuje mjesto sahrane prvog dukljanskog kralja Mihaila: „U to vrijeme preminu kraljica i Mihala prihvati kraljevstvo. On je imao sedam sinova čija su imena ova: Vladimir, Prijaslav, Sergije, Derija, Gavril, Miroslav i Bodin. Kralj Mihala međutim, vladaše trideset i pet godina i umrije. Sahranjen je s velikom čašću u manastiru Svetih mučenika Srđa i Vakha.
Ljetopis popa Dukljanina je za prepoznavanje najranijeg perioda starocrnogorske državnosti dokument od neprocjenjive vrijednosti. Da nema njega veliko je pitanje kako bi se pisali istorijski događaji vezani za nastanak prve države i dinastije na teritoriji Crne Gore.
Neslaganje sa istoriografijom: Naime ako pogledate savremene istorijske izvore možete doći do interesantnih saznanja koja, reklo bi se, imaju malo oslonca u istoriografiji i hronologiji državnosti Crne Gore. Samo jednim pretraživanjem na internetu o prvom dukljanskom kralju Mihailu otkrićete mnogobrojne izvore koji se neće slagati sa istoriografijom. Neistorijski zapisi mogu se pročitati i na srpskoj wikipediji gdje se može pročitati “primijenjena nova srpska istorija“: „Михаило Војислављевић је био први српски краљ који је владао Дукљом (Зетом).... од кога је покушао да издејствује oбнову Дукљанске архиепископије.“.
Činjenično stanje daje drugu i drugačiju sliku o prvim kraljevima i državama Slovena na ovim prostorima. Duklja je najstarija država Slovena koja nastaje na području današnje Crne Gore. Pod dinastijom Vojislavljevića Duklja je postala kraljevina u 11. vijeku. Vojislav, dukljanski knez, nakon što je 1042. potukao Vizantijce tokom Bitke kod Tuđemila, osamostalio je Duklju. Njegov sin Mihailo će najkasnije 1078. postati kralj Duklje. Mihailo, dukljanski kralj, vladao je od 1046. do 1081. Kraljevske oznake dobio je u pismu Pape Grgura VII 9. januara 1078. godine, gdje ga Papa naziva Kraljem Slovena (Sclavorum Regi).
Zadužbina kralja Mihaila: Dukljanski kralj Mihailo Vojislavljević je ostavio zadužbinu-crkvu u gradiću Stonu koja postoji i dan danas.
Ta zadužbina je bila u sastavu dubrovačke Republike i tako su mnogi istraživaći mišljenja da je zahvaljujući tome preživjela Nemanjiće koji su pouništavali sve dukljanske -Vojislavljevića tragove kulture, manastire, crkve, nadgrobne spomenike, sve Vojislavljevića do čega su mogli doprijeti.
Ova crkva-zadužbina kralja Mihaila je preživjela jer je bila van dometa Nemanjića, a preživio je i “Ljetopis Popa Dukljanina” jer je rukopis pronađen u Zadru, dakle van dometa Nemanjića.
Crkva Sv. Mihajla u Stonu nalazi se na brdu Glavica, nedaleko od stare jezgre grada Stona. Tokom 20. vijeka mnogi su se istraživači bavili njenom arhitekturom I freskama.
Ston je u ranom srednjem vijeku bio jedan od najznačajnijih gradova sklavinije Zahumlja .Osim Zahumlja, u to doba postojale su još dvije sklavinije na tom dijelu istočne obale Jadrana – Travunija (Travunja) i Duklja.
Godine 1042., Zahumljem je zavladao dukljanski knez Vojislav. Tada započinje razdoblje vladavine dukljanskih vladara koje će potrajati sve do sredine 12. vijeka. Upravo to razdoblje se uzima kao vrvrijeme nastanka fresaka crkve Sv. Mihaila.
U Ljetopisu popa Dukljanina navedeno je da je Mihaila na tronu nakratko naslijedio njegov brat Radoslav da bi zatim ubrzo vlast preuzeo Mihailov sin Bodin koji je Dukljom vladao sve do početka 12. vijeka.
O značaju preromaničkih fresaka u crkvi Sv. Mihaila u Stonu, zadužbini dukljanskog kralja Mihaila piše Rajko Vujičić u knjizi SREDNJOVJEKOVNO SLIKARSTVO U CRNOJ GORI.
“Slikarstvo kao likovna tehnika na prostoru koji je obuhvatala dukljanska država, bilo je dugo zapostavljeno. Poslije značajnih podnomozaičkih ostvarenja za vrijeme ranog hrišćanstva, zamrla je aktivnost kao i sjećanje na bilo koju vrstu slikarskog izraza. Nije to bio slučaj samo sa Dukljom već i sa njenim širim okruženjem u tim nedovoljno osvijetljenim vremenima u, uobičajenim terminom rečeno, tzv. „mračnim stoljećima", u koje se ubraja vrijeme od 8. do 10. vijeka, interesovanje za zidno slikarstvo oživljelo je tek u 11. vijeku, mada još uvijek skromnim intenzitetom. Tada se preromanički hramovi počinju češće ukrašavati zidnim slikarstvom i snabdijevati ikonama, od kojih u nas nijedna nije sačuvana. Uništeni su i brojni freskoansambli, jer slikarstvo, rađeno na neotpornom materijalu, nije odoljelo vremenskom trajanju, a skromni tragovi koji svjedoče o njihovom postojanju ne mogu pružiti iole jasniju sliku o njihovom likovnim vrijednostima, poručiocima i majstorima.
Najbolje očuvano freskoslikarstvo iz tog perioda otkriveno je u crkvi Sv. Mihaila u Stonu. Ono je, iako u cjelosti nije sačuvano, pobudilo veliko naučno interesovanje. Iako je taj spomenik danas dio hrvatske kulturne baštine, ovdje se osvrćemo na njega jer se radi o zadužbini dukljanskog (zetskog) kralja Mihaila, što dokazuje sačuvana ktitorska kompozicija s njegovim likom.
Scene, figure i portreti raspoređeni su po lateralnim zidovima, apsidi i svodu crkve. U donjoj zoni je sačuvano nekoliko stojećih figura - sv. Jovan Krstitelj, sv. Đorđe i arhiđakon Stefan. U apsidi je sačuvana scena Prvi grijeh, na svodu istočnog traveja Hristos u slavi, a u polukalotama četiri bočne niše smještena su četiri jevanđelista. U zapadnoj niši na sjevernom zidu naslikan je kralj-ktitor sa modelom crkve u rukama. Obučen je u svečano odijelo, a na glavi ima kraljevsku krunu zapadnog tipa. On crkvu prinosi Hristu koji je prikazan u oštećenoj kompoziciji Strašnoga suda. Između ktitora i Hrista morao je postojati i neki posrednik, što bi u ovom slučaju mogao biti sv. Mihailo, titular crkve i imenjak ktitora, ali istovremeno i jedan od centralnih figura u Strašnom sudu u kojemu ima ulogu „mjerača duša". Model crkve pokazuje kako je ona prvobitno izgledala: nad centralnim dijelom imala je kube na uzdignutom postolju i kulu-zvonik na zapadnom dijelu.
Freske se odlikuju veoma naglašenim crtežom izvedenim jakim potezima tamne boje koji konturira lica, figure i draperije. Izražena tendencija za graficizam i plošnost daje opštem utisku izraz rustikalnosti. Kolorit je sveden na svega nekoliko tonova, a kompozicije na osnovne aktere. Ispupčeni djelovi lica su naglašeni svijetlim linijama bez prelaza, plošno, poput preromanickih kamenih reljefa apliciranih na tamnu zeleno-plavu pozadinu. Medutim, posebnu pažnju zavreduje ikonografski program koji kulminira u dvije kompozicije - Prvi grijeh (Istjerivanje Adama i Eve iz raja) i Strašni sud. Prva scena se neočekivano našla u apsidi, najistaknutijem mjestu crkve u kojemu se, po pravilu, slikaju događaji vezani za liturgijski obred. Ta neobičnost je pomogla istraživačima da utvrde izvorište i predloške po kojima je ikonografski oblikovano stonsko slikarstvo. Grijeh i iskupljenje su osnovna ideja čitavog živopisa. Tekstualni i likovni uzor za tu misao slikar je našao u južnoitalijanskim Exultet-svicima, dugačkim rotulusima od pergamenta, na kojima su bile ispisane svečane pjesme, „Uskršnji proglas", koji je đakon „uzvikivao" sa amvona na Veliku subotu, tj. uoči Uskrsa. Svaki stih je bio ilustrovan, tako da su vjernici tokom odmotavanja rotulusa gledali ilustracije usmjerene prema njima i slušali odgovarajuće stihove. Osnovni sadržaj egzulteta predstavlja tema o prvom grijehu i iskupljenju, što je slikaru poslužilo kao izvor da istu ideju unese u stonski živopis.Ideja o iskupljenju pokrenula je i ktitora, u ovom slučaju kralja Mihaila, da izgradi crkvu, te da se na fresci prikaže kako je prinosi Hristu na dar. To je prvi primjer i začetak ktitorske kompozicije u freskoslikarstvu u ovim prostorima.
Freske u Stonu, iako ne dosežu visoku likovnost, predstavljaju značajnu istorijsku i kulturnu vrijednost u vremenu kada j e srednjovjekovno slikarstvo bilo na samom početku svog trijumfalnog pohoda. Dok je ktitor crkve i naručilac živopisa poznat i identifikovan kao dukljanski kralj Mihailo, ličnost slikara ostala je obavijena tajnom. Ipak, njegova teološka učenost i veza sa južnom Italijom kao da nagovještavaju mogućnost da se radi o pripadniku benediktinskog reda. To dobija još više na značenju kada se zna da su Vojislavljevići njegovali dobre odnose sa tim monaškim redom. Ti odnosi su bili toliko bliski da su svoj mauzolej izgradili u jednoj njihovoj opatiji, u Svetom Srđu i Vakhu na Bojani.
Od fresaka u Stonu nešto mlađe je bilo zidno slikarstvo u crkvi Sv. Tome u Kutima kod Zelenike. Od njega je sačuvano samo nešto fragmenata pronađenih u šutu prilikom izvođenja arheoloških ispitivanja i preneseni su u hercegnovski muzej. Otkriveno je nekoliko svetiteljskih likova, mada ne u cjelosti, djelovi draperija, detalji tijela, ruка jednog svetitelja sa knjigom i razni fragmenti koji se ne mogu identifikovati. Lijepo modelovana lica, krupne oči i draperija s geometrijskim i vegetabilnim ukrasima, te skala svijetlog okera, maslinastozelene i ciglastosmeđe boje, ukazuje na činjenicu da je slikarstvo Zete ranog 12. vijeka, kada su nastale freske u Kutima, već bilo pod jakim uticajem vizantijskog slikarstva. Još je nekoliko crkava u državi Vojislavljevića bilo ukrašeno freskama o čijem postojanju svjedoče tek pokoji sitni fragment pronađen u šutu ruševina.”
Analiza iz 1928.godine: Godine 1928. vjerojatno najiscrpniju analizu crkve Sv. Mihaila uopšte dao je Ljubo Karaman. Tekst je objavljen u Vjesniku Hrvatskog arheološkog društva, a u njemu je autor, osim arhitektonskog opisa, opisa skulpturalne dekoracije i fresaka, dao i kratki pregled istorije srednjovjekovnog Stona.
On je dao prvu analizu fresaka crkve pa je tako i prvi iznio teze o njihovom ikonografskom programu. Što se tiče stilskih obilježja fresaka, opovrgnuo je tvrdnju F. Radića o vizantijskom uzoru kazavši da je tu riječ o jednoj od interpretacija italijanskog slikarstva od strane domaćeg majstora, a na osnovu freske na kojoj je naslikan kralj sa modelom crkve u rukama, predložio je i dataciju u razdoblje vladavine dukljanskih vladara, između 1077. i 1150. godine.
Godine 1960. Lj. Karaman je ponovno, u tekstu O vremenu gradnje Sv. Mihovila u Stonu, pisao o crkvi pa je tada iznio i nove teze o dataciji suzivši vrijeme na razdoblje između 1077. i 1081. godine.
Karaman je tada u svom radu ostavio otvorenu mogućnost da je freske naručio unuk dukljanskog kralja Mihaila, kralj Đorđe iz dinastije Vojislavljevića koji je tim područjem vladao u dva navrata, od 1113. do 1118. godine i od 1125. do 1131. godine, iako je tu pretpostavku odbacio prilikom čitanja nedugo prije toga pronađenog natpisa sa nadvratnika koji je za njega potvrđivao ranije predloženu tezu o tome da je freske naručio kralj Mihailo.
Naime, kako piše u jednom novijem radu o freskama u crkvi, na južnom zidu Stonske crkve baš kao i na nasuprotnom zidu, gdje je u donjoj zoni zapadne niše naslikan lik kralja, i ovdje je u donjoj zoni ostala sačuvana figura, ovoga puta sveca, čija bi analiza umnogome pomogla cjelokupnoj dataciji vremena kada su freske nastale.
Svetac je prikazan u stojećem stavu i frontalnom položaju, na otprilike istoj visini kao i kralj preko puta, a u rukama drži mač i štit.
Nogama dotiče polje crveno-smeđe boje koje, baš kao i ono preko puta, imitira tlo. Dekoracija toga polja ista je kao u niši preko puta, ali je tu ostala nešto slabije sačuvana. I u pozadini se ponavlja isti raspored boja kao i na prizoru s kraljem. Izmjenjuju se plava i zelena, a čitavi prizor obrubljen je crvenom trakom.
“Ovaj svetac djeluje prilično mlađahno, posebno ako se usporedi sa likom kralja. Glavom je blago okrenut prema apsidi. Lice je žućkaste boje, a obrisi očiju, obrva, nosa i usta naglašeni su crnom linijom te se razlikuju od boje njegove, na potiljku začešljane, svijetlosmeđe kose. Oči su velike, a nos je istaknut na predjelu između očiju, tj. obrva. Zelenom su bojom naglašeni podočnjaci, obrazi, usne i brada te dodatno iscrtane linije kose, obrva i nosa, što se čini kao pokušaj sjenčanja detalja na licu.
Svetac na sebi nosi kratku zelenu tuniku koja na dnu završava bordurom, već uobičajeno dekorisanom motivima dragog kamenja i biserima. Preko tunike svetac nosi crveni plašt ukrašen crnom mrežom kvadratića sa krugovima, koji mu na leđima pada sve do ispod koljena. Plašt na prvi pogled podsjeća na onaj kakav nosi kralj, ali ako se pažljivije pogleda, vidi se da je svečev izrađen s manje pažnje. Na nogama nosi visoke crne čarape ukrašene crvenim linijama koje stvaraju mrežu rombova. “
Mač i štit najinteresantniji: Najinteresantniji od svega ipak su mač i štit koje svetac drži u rukama. Mač u njegovoj desnoj ruci svijetloplave je boje, prilično širok i sa zaobljenim vrhom. Na zidu uz vrh mača ostaci su natpisa O GIVS koji je pročitan kao (GE)O(R)GIVS, što jasno upućuje na to da je riječ o svetom Đorđu. Štit pak predstavlja vrlo zanimljiv detalj koji može biti od pomoći i pri određivanju vremena nastanka ove freske.
Naime, takav tip štita (engl. „kite shield“), oblikovan poput lista ili suze, na vrhu je širi, a na dnu uži. Nalazimo ga u Zapadnoj i vizantijskoj, pa čak i islamskoj umjetnosti od 11. vijeka. To je novi tip štita, koji je zamijenio dotadašnji tip okruglog ili jajolikog oblika. Pojavljuje se takođe i u prikazima svetaca i to od druge četvrtine 11. vijeka. Ovaj će se tip štita sredinom 12. vijeka transformisati u štit trouglastog oblika koji je i vizantijska vojska preuzela sa Zapada vjerojatno za vrijeme Krstaških ratova.
Dakle, iz prethodne je analize moguće zaključiti da se tip štita uklapa u dosadašnju dataciju stonskih zidnih slika, jednako kao i oblik mača koji se, kako navodi Lj. Karaman, javlja u umjetnosti 11. i 12. vijeka.
Prikaz Sv. Đorđa na ovako važnom mjestu u crkvi, preko puta prikaza vladara, Lj. Karaman objašnjava velikim ugledom kojeg je ovaj svetac imao u srednjem vijeku. Osim toga, Lj. Karaman ponudio je još jedno objašnjenje koje ne treba olako odbaciti. On je ostavio otvorenu mogućnost da je freske naručio unuk dukljanskog kralja Mihaila, Đorđe iz dinastije Vojislavljevića koji je tim područjem vladao u dva navrata, od 1113. do 1118. godine i od 1125. do 1131. godine. On je tu pretpostavku odbacio kasnije prilikom čitanja prije toga pronađenog natpisa sa nadvratnika koji je za njega potvrđivao ranije predloženu tezu o tome da je freske naručio kralj Mihailo.
Kako bilo, jedan od kraljevih nasljednika, Bodinov sin i Mihailov unuk, zvao se Đorđe. On je bio kralj Duklje u dva navrata, između 1113. i 1118. i od 1125. do 1131. godine. Vrijeme njegove vladavine hronološki se poklapa sa stilskim karakteristikama fresaka iz crkve Sv. MihajIa, tako da je za Karamana ideja, budući da je u crkvi prikazan lik svetog Đorđa, da je možda baš Đorđe naručio oslikavanje crkve u Stonu figurirala kao moguća.
Ivan KERN
