Piše: Miroslav ĆOSOVIĆ
Njegoš je Gorski vijenac napisao imajući na umu dva politička cilja. Beskompromisan izgon Osmanlija sa ovih prostora i uvođenje Crnogoraca u (novo)srpsku naciju koja se u to vrijeme pravila. Srpska politička ideologija je sa Njegoševim učiteljem Simom Sarajlijom pristigla u Crnu Goru, a jedna od ideja te ideologije je ideja o srpskom srednjevjekovnom Dušanovom carstvu. Ta ideja omogućava useljeničkom zbijegu koji je naselio Beogradski pašaluk u 18. i 19. vijeku, da ima istorijsko "pravo" na veliku državu, na Veliku Srbiju. Tako je Njegoš pored uvođenja kulta Obilića i Karađorđa, počeo da širi i Dušanov kult. U svijesti ljudi iz Crne Gore i Srbije i šire, Dušan je osmišljen kao veliki vojskovođa koji je "ognjem i mačem" osvajao teritorije, te tako, velikim vojnim umijećem proširio svoju državu. Ali, to nije istina.
Mit o Dušanu kao velikom vojskovođi: Kad bi danas pitali stanovnike Srbije i Crne Gore znaju li za bilo koju veliku Dušanovu pobjedu nad Vizantincima, niko ne bi znao ni za jednu, jer takve i nije bilo. Dušan je zapravo iskoristio građanski rat u Vizantiji i sa relativno malim snagama i u malim bitkama osvajao, a neki gradovi i oblasti su mu se jednostavno predavali. Za tih desetak godina koliko je carevinatrajala, u pojedinim oblastima koje su mu priznavale vlast vjerovatno noga srpskog vojnika nikada nije ni kročila.
Dušanu je u osvajanjima mnogo pomogao prebjeg Sirgijan koji je bio sin kumanskog poglavara i sestrične cara Mihaila VIII Paleologa. Akademici SANU Božidar Ferjančić i Sima Ćirković pišu:
"...njegov iznenadni dolazak kao prebega pružio kralju Stefanu Dušanu neočekivanu i sjajnu priliku da krene u prava osvajanja romejskih gradova u Makedoniji. Ratovanje je počelo u leto 1334. godine. Već prvi uspesi novih saveznika pokazali su da njihove nade nisu bile neosnovane, jer je Sirgijan s odredima koje mu je dao srpski kralj osvojio više gradića, a i veliki grad Kastoriju (Kostur). Sirgijan je istovremeno poslao mnoga pisma u romejske gradove, nudeći njihovim žiteljima novac, posede i dostojanstva, pa su se mnogi od njih polakomili da mu priđu. Nezavisno od ovog pohoda u kojem su učestvovali i kraljevi odredi, Stefan Dušan je samostalno osvojio neke važne vizantijske gradove u Makedoniji, pre svega Prilep i Ohrid, a onda je trebalo da sa svojim saveznikom krene na Solun, čiji je puk već iskazivao naklonost prema Sirgijanu i bio spreman da mu otvori gradske kapije. Savremenik Nićifor Grigora priča da je ‘usred leta’ srpski kralj s vojskom sledio Sirgijana u kretanju ka Solunu, a da su im usput prilazili celi krajevi i gradovi ‘jer su već odavno želeli Sirgijanovu upravu, a i zbog letine, jer je upravo bilo vreme žetve’." (Božidar Ferjančić i Sima Ćirković, Stefan Dušan, Beograd, 2005)
Klasično ponašanje srednjevjekovnog stanovništva koje se, eto, zbog žetvenih radova predavalo novim gospodarima. Plaćene vojske su ratovale za račun svojih gospodara, a stanovništvu je bilo manje više svejedno hoće li im vladati jedan ili drugi pravoslavni vladar, Dušan ili vizantijski car.
I još pišu Ferjančić i Ćirković:
"Štaviše, rezerve unutrašnje snage ionako oronulog carstva Romeja usahle su u dugim građanskim ratovima prve polovine XIV stoleća: 1321-1328, 1341-1347 i 1351-1354. godine.” (ista knjiga)
U knjizi „Sveta loza Nemanjina” (www.rastko.rs) Željko Fajfrić piše:
„Ne može se oteti utisku da je smrt Andronika III donela Dušanu mnogo sreće, čak toliko da mu je spasla i samu vladavinu u Srbiji. . . Čak i tokom svojih najvećih uspeha na tlu Vizantije nije Dušan imao direktnih bitaka, već su se skoro sva osvajanja ostvarivala sa opsadama gradova i tvrđava. On je očigledno izbegavao da ima direktnih sukoba sa carem Andronikom i za celo vreme dok je ovaj vladao, Srbi nisu ostvarivali prodor na jug."
Bitka kod Stefanijane: Njegoš u Gorskom vijencu ushićeno maštari"nepobjednog mladoga Dušana", iako je Dušan bio itekako pobjedan, što ćemo odmah da vidimo iz pera dva srpska akademika:
„U maju 1344. godine latinski brodovi su kod poluostrva Longos napali i popalili seldžučke lađe, čije su se posade spasle bekstvom na obalu, nameravajući da se kopnenim putem probiju do Hersona i vrate u Malu Aziju. Tih dana, Stefan Dušan je u Zihni dobio obaveštenja o pomenutom događaju, pa je odlučio da u susret Turcima pošalje najbolji deo svoje vojske pod zapovedništvom Preljuba, za kojeg car pisac kaže ‘da je izgleda hrabrošću, srčanošću i iskustvom premašivao njegove (Dušanove) velikaše’. Kralj je naredio svojim vojnicima da se ‘sukobe sa varvarima gde god ih budu sreli’. Njegovi odabrani konjanici i Seldžuci, kojih je po proceni cara pisca bilo 3.100, susreli su se kod mesta Stefanijane koje se nalazilo u ravnici. Ugledavši neprijatelja, Turci su se povukli u obližnja brda, a Srbi su ostavili konje i krenuli za njima peške, teško se krećući uzbrdo pod teretom oružja. Tobože bežeći, Turci su hitro krenuli prema ostavljenim konjima Srba, do kojih su brzo stigli ‘budući bez oklopa i laki’. Uzjahavši njihove konje ustremili su se na Preljubove vojnike, od kojih su većinu pobili, neke su zarobili, a ostali se ‘jedva spasoše, rasturivši se peške po brdu’.” (Božidar Ferjančić i Sima Ćirković,Stefan Dušan, Beograd, 2005)
Ovo je bio vjerovatno prvi sukob Srba i Turaka. Naviknuti da osvajaju Vizantiju podmićivanjem i u minornim bitkama, Dušanovi konjanici su u sukobu sa Turcima Seldžucima teško poraženi.
Dušan dvorskog kancelara postavio na čelo Srpske crkve, pa ga ovaj zacario:I tako, i pored kolektivne fame da je Dušan bio veliki vojskovođa, niko u Srbiji i Crnoj Gori ne umije navesti nijednu Dušanovu veliku bitku i pobjedu, jer je nije ni bilo. Istina, u pobjedi protiv Bugara na Velbuždu 1330. imao je značajno učešće, ali u toj bitki nije on bio zapovjednik već njegov otac Stefan Dečanski, tada zakoniti kralj.
Poslije bitke na Velbuždu Dušan je sa ocem imao dosta trvenja i na kraju je iznenada, u ljeto 1331. napao Dečanskog, zarobio ga i pogubio. Tako se Dušan oceubistvom popeo na tron. Pošto je ubio oca, postao vladar, te uspio da osvoji velike djelove Vizantije, Dušan je zaželio da postane car. Imao je problem, po tadašnjim običajima carskom krunom mogao ga je ovjenčati samo patrijarh, a vizantijski patrijarh to nije htio da uradi, vjerovatno ni rimski papa. Tako je Dušan došao na ideju - koju je i ostvario, da dvorskog logoteta, dakle starješinu dvorske kancelarije, gazeći sve kanone 1338. postavi na mjesto arhiepiskopa. Zatim je ovog dvorskog kancelara sa mjesta arhiepiskopa promovisao u patrijarha, 1446. godine. Tako je Dušan ustoličio svjetovno lice, bivšeg logoteta - u patrijarha Joanikija. Novopečeni patrijarh koji nikada nije bio ni kaluđer ni episkop, Dušana je zacario 1346. godine.
Sve ovo izazvalo je otvoreno nezadovoljstvo čak i u Srpskoj crkvi, o čemu saznajemo od jednog od nastavljača djela Danila II u kratkom žitiju srpskog patrijarha Save (1354-1375), koje je napisano u 14. vijeku. Tu se kaže:
"...ostavivši praroditeljsku vlast kraljevstva, zaželevši carsko dostojanstvo, venča se na carstvo. I posle ovoga ostavi od praroditelja i svetoga Save predano mu arhiepiskopstvo od patrijarha carigradskoga, postavi sebi nasiljem patrijarha Joanikija. Zatim sa savetom ovoga odagna carigradske mitropolite koji su po gradovima njegove oblasti, i nastade ne mala beda. A tadanji patrijarh carstvujućeg grada vaseljenski kir Kalist, posla i odluči cara sa patrijarhom i njegove arhijereje." (Arhiepiskop Danilo II,Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, SKZ, Beograd, 1935, str 289)
Neobično grube riječi ovog srpskog monaha iz 14. vijeka. "Nasiljem" postavio Joanikija! Iz pisanja ovog monaha takođe saznajemo dobro poznatu istorijsku činjenicu kako je carigradski patrijarh Kalist "odlučio", dakle anatemisao/prokleo Dušana i njegovu crkvu.
Dušanova često navođena titulatura je imitacija bugarske: Često se navodi kako se Dušan titulisao kao car Srbljem i Grkom. To je bila njegova skraćena titulatura, a s vremena na vrijeme navodio je i potpuniju kao u Zakoniku iz 1349 (dopunjen 1354):
"...u Hristu Bogu blagoverni car svim Srbima i Grcima, i Stranama Bugarskim, i celome Zapadu, Pomorju, Frugiji i Arbanasima, milošću i pomoću božijom samodržavni car."
Ili, u pismu koje je 15. oktobra 1345. iz Sera poslao mletačkom duždu Andreji Dandolu Dušan se ovako titulisao:
"Servie, Dioclie, Chilmie, Zente, Albanie et maritime regionis rex, nec non Bulgarie imperii partis non modice particeps et fere totius imperii Romanie dominus." (Miodrag Purković, Srpski patrijarsi srednjega veka, Dizeldorf, 1976, str 14)
Samo je šačici vrhunskih naučnika poznato da je Dušanova titulatura "car Srbljem i Grkom" zapravo imitacija stare bugarske carske titulacije. Akademik SANU Ljubomir Maksimović je to pokazao. U radu „Srpska carska titula“ (Glas, CCCLXXXIV, SANU, Odeljenje istorijskih nauka, knjiga 10 – 1998), Maksimović piše:
"Najrašireniji oblik potpisa na srpskom jeziku je STEFAN V HRISTA BOGA {(BLAGO)VERNI} CAR SRBLJEM I GRKOM, očevidno nastao po uzoru na bugarske carske potpise."
Kako su države toga doba prihvatile Dušanovo proglašenje za cara? Božidar Ferjančić i Sima Ćirković pišu o ovom pitanju:
„Valja se, takođe, zapitati kako su druge države i vladari tog vremena reagovali na carsku titulu Stefana Dušana jer su, posle njegovog carskog krunisanja, na Balkanskom poluostrvu postojala četiri cara: Jovan V Paleolog, Jovan Kantakuzin, Jovan Aleksandar i Stefan Dušan. U razmatranju tog važnog pitanja oslonićemo se na dragocene rezultate rasprave Mihaila Dinića.
Najpre ćemo pogledati kako su se prema Dušanovoj carskoj tituli odnosili uvek oprezni Dubrovčani, koji su uputili i svoje izaslanike na krunisanje u Skoplju. U pismima upućenim posle tog čina na srpski dvor, Dubrovčani su Stefana Dušana oslovljavali kao cara, ali se to ne bi moglo reći kad su u pitanju dokumenti upućivani u Ugarsku, u kojima se Stefan Dušan tituliše kao ‘rex Rassie ili Sclavonie’. U pismu upućenom na sicilijanski dvor kraljici Jovanki, Dubrovčani su cara Stefana Dušana i njegovog sina Uroša titulisali kao rex Rassie.
Zanimljivo je, takođe, kakav je stav prema Dušanovoj carskoj tituli zauzela susedna Bosna, odnosno njen vladar Stjepan II Kotromanić. Na osnovu podataka iz izvora Dinić je zaključio da se Bosna ponašala slično Dubrovčanima: titulisanje careva Srbije zavisilo je od toga kome se njen vladar obraćao.
Važan partner s kojim je Srpsko carstvo nastavilo da neguje odavno uspostavljene odnose bila je i Mletačka republika, pa se postavlja pitanje kako je ona reagovala na Dušanovu carsku titulu. Iz dokumenata kojima se njene ustanove obraćaju caru Stefanu Dušanu i njegovom sinu Urošu može se uočiti da ih nazivaju carevima (imperatores), ali i kraljevima (rex), pri čemu dodaju epitete Rassie et Grecorum.
Od susednih država, Ugarska, zbog svog položaja u zapadnom rimokatoličkom svetu, nije bila spremna da prizna carsku titulu Stefana Dušana, pa su on i njegov sin Uroš u ugarskim poveljama uvek nazivani kraljevima Raške (rex Rassie).
U kontaktima sa Srbijom toga vremena ni papska kurija nije bila spremna da Stefanu Dušanu i njegovom nasledniku Urošu prizna titulu cara. Papa Inoćentije VI je dva puta pisao caru Stefanu Dušanu ne oslovljavajući ga kao cara, a u obraćanju crkvenom poglavaru Joanikiju se naglašava da je nezakonito postao patrijarh.
Rimski car Karlo IV imao je isti stav prema Dušanovoj carskoj tituli, jer ga u pismu od 19. februara 1355. godine naziva samo kraljem Raške (rex Rassie), a isto čini i u pismu vizantijskom caru Jovanu V Paleologu.”
(Božidar Ferjančić i Sima Ćirković, Stefan Dušan, Beograd, 2005)
Dakle, nijedna sila tog doba ga nije priznavala za cara. Dubrovčani i Bosanci, kad su se njemu obraćali carsku titulu su mu priznavali, ali u pismima drugim vladarima su ga nazivali kraljem, što će reći da su mu carsku titulu neiskreno priznavali, pretvorno. Dušanu su carsku titulu priznavali samo oni koji su - ili imali korist - ili strah od njega.
Odavno se ustalila sintagma Kosovski mit. Mitovi su sastavljeni od zrnca istine i velike većine izmišljotine, pa tako slobodno možemo govoriti i o Dušanovom mitu, jer niti mu je iko (ozbiljan) priznavao carsku krunu, niti je bio veliki vojskovođa kako se danas u narodu kolektivno misli.
A kad će u crnogorskim udžbenicima ući istorijska istina i biti prepravljena njegova carska titula a zapisana ona prava - kralj, "grehota je o tome i misliti."
