Piše: Živko ANDRIJAŠEVIĆ
Prije petnaestak godina (2001) objavljena je knjiga univerzitetskog profesora Ahmeta Davutoglua “Strategijska dubina – međunarodni položaj Turske”. Njeno srpsko izdanje, kojim je ova knjiga postala dostupnija čitaocima u Crnoj Gori, pojavilo se 2014. godine (“Službeni glasnik”). Riječ je o studiji u kojoj se analizira međunarodni položaj Turske u XX vijeku i ukazuje na strateške pravce njene spoljne politike u XXI vijeku.
Nedugo nakon njenog prvog izdanja, Davutoglu je postao glavni spoljnopolitički savjetnik tadašnjeg turskog premijera (sada predsjednika) Redžepa Tajipa Erdogana, što mu je pružilo mogućnost da svoje spoljnopolitičke i strateške koncepcije plasira kao osnovu za kreiranje zvanične politike turske Vlade. Priliku da još direktnije utiče na oblikovanje spoljnopolitičke strategije Turske, pa i da direktno rukovodi njenim sprovođenjem, dobio je 2009. godine, kada je postao ministar spoljnih poslova. Ovu dužnost obavljao je pet godina, da bi avgusta 2014. bio imenovan za premijera Turske.
Balkan – u prvom krugu turskih spoljnopolitičkih interesovanja: Upravo u vrijeme kada je Davutoglu rukovodio spoljnom politikom, Turska je zauzela značajno mjesto u međunarodnim odnosima, posebno ojačavši svoju regionalnu (balkansku) poziciju. U djelovanju na Balkanu od početka XXI vijeka, ona jasno pokazuje da se ovaj prostor nalazi u prvom krugu njenih spoljnopolitičkih interesovanja i aspiracija. Danas je već očito da ona programski radi na svom pozicioniranju na Balkanu, ali i da su glavni pravci i aspiracije spoljne politike Turske, koncepcijski oblikovani upravo u Davutogluovoj knjizi.
Davutoglu u “Strategijskoj dubini” prepoznaje tri geopolitička polja uticaja Turske, odnosno, tri spoljnopolitičke sfere u kojima bi ona trebalo da ostvari mjeru uticaja i prisustva. To su: “bliska kopnena sfera”, koju čini prostor Balkana, Bliskog istoka i Kavkaza, zatim “bliska morska sfera”, koja obuhvata Crno more, istočni Mediteran i Persijski zaliv, i “bliska kontinentalna sfera”, u koju ubraja Evropu, Sjevernu Afriku i veći dio Azije.
Za nas u Crnoj Gori posebno su interesantna Davutogluova stanovišta o strateškim interesima Turske na Balkanu i načinu na koji bi se njeni interesi mogli ostvariti, ali i naznake o uporištima koja za njihovo ostvarivanje treba osigurati. Davutoglu kaže: “Temelj političkog uticaja Turske na Balkanu jesu muslimanske zajednice, baštinici Osmanskog carstva. Danas je jasno uočljiva greška turske spoljne politike, koja je u prošlom periodu, smatrajući ove zajednice teretom, migracijama sprovodila politiku evakuacije Balkana. Izgleda da Turska sada na Balkanu ima značajne mogućnosti koje joj je obezbijedila istorija zasnovana na osmanskom nasljeđu. Prije svega, u zemljama u kojima su muslimani, prirodni saveznici Turske, u većini (Bosna, Albanija), pojavila se volja da se ova istorijska povezanost pretvori u prirodni savez. Turske i muslimanske manjine u Bugarskoj, Grčkoj, Makedoniji, u Sandžaku, Kosovu i u Rumuniji, takođe predstavljaju značajne elemente turske politike prema Balkanu” (str. 134).
Borba za međunarodnu legalizaciju paternalizma nad balkanskim muslimanima: Davutoglu smatra da dva važna kratkoročna i srednjoročna cilja turske spoljne politike na Balkanu treba da budu – jačanje Bosne i Albanije. Zatim, turska spoljna politika bi posebno trebalo da se posveti rješavanju problema koji se tiču budućnosti muslimanskih zajednica na Balkanu, baštinika Osmanskog carstva. Da bi osigurala kontinuitet i djelotvornost ovakve politike, Turska se mora izboriti za međunarodnu legalizaciju svog paternalizma nad balkanskim muslimanima, odnosno, za pravo intervencije u pitanjima vezanim za muslimanske manjine. Ostvarivanje tog prava, smatra Davotuglu, jedino je moguće ukoliko se slijedi aktivna politika prema Balkanu (str. 134). Pored političkog djelovanja, on preporučuje da ekonomska osnova turske spoljne politike na Balkanu bude izgradnja saobraćajnica.
Davutoglu zastupa stanovište da zadatak turske politike na Balkanu treba da bude i afirmacija političke kulture i institucija naslijeđenih od Osmanskog carstva, odnosno, snaženje osmanskog nasljeđa kod balkanskih muslimana.
To podrazumijeva preduzimanje čitavog niza mjera - od slabljenja negativnog imidža koje ovo nasljeđe ima u zemljama sa hrišćanskom većinom, do kontinuiranog staranja o identitetima koji su izdanci tog nasljeđa. Prema njegovom mišljenju, dva glavna oslonca turske politike na Balkanu su nacionalni Bošnjaci i Albanci (str. 293). Ova dva nacionalna entiteta, podijeljena u nekoliko država, trebalo bi da posluže kao “najvažnije sredstvo za formiranje turske sfere uticaja na Balkanu.” Polazeći od takvog opredjeljenja, Turska bi na Balkanu morala da sprovodi spoljnopolitičku doktrinu kojom će osigurati da se u regionu očuva prostorna, kulturna i ideološka povezanost nacionalnih Bošnjaka i Albanaca, pa time i njihov politički uticaj u državama u kojima žive. Takvi ciljevi joj nameću obavezu da djeluje kao faktor njihove unutrašnje bezbjednosti, očuvanja kulturne samobitnosti, ekonomskog jačanja, kao i intenzivne komunikacije između njih.
Prema njegovom mišljenju, centralna oblast koja povezuje sve Bošnjake i Albance na Balkanu je Kosovo. Ono obezbjeđuje kompaktnost bošnjačke zajednice Bosne i Sandžaka, sa većinskom albanskom nacionalnom zajednicom u Makedoniji i Albaniji. Zbog toga turska politika na Balkanu mora težiti održavanju jedinstva ovog prostora. Kada je riječ o turskoj politici prema državama na Balkanu, Davutoglu smatra da najveću pažnju treba posvetiti Albaniji. Prioritet Turske trebalo bi da bude jačanje Albanije “u svakom pogledu i nastojanje da se razvije što je moguće obuhvatnija saradnja u balkanskim poslovima s ovom zemljom.” (str. 293-295)
Uticaj na Balkanu presudan za međunarodnu poziciju Turske: Koncepcija turske balkanske politike, onako kako je kreira Davutoglu, nesumnjivo predstavlja plan za trajni povratak i učvršćivanje Turske na Balkanu. Ovoj politici on čak daje presudan značaj za njenu međunarodnu poziciju, tvrdeći da Turska ne može pretendovati da bude uticajna u međunarodnim odnosima, ukoliko nije u stanju da formira sopstvenu sferu uticaja na Balkanu. Glavni oslonac za ostvarivanje tog uticaja, jesu nacionalni Bošnjaci i Albanci. Oni uz njenu podršku treba da ostvare najveći stepen političke, ideološke i kulturne kompaktnosti, i da postanu uticajan činilac ne samo u državama u kojima žive, već i u čitavom regionu. To je suštinsko obilježje spoljnopolitičke doktrine koju, prema Davutogluovom mišljenju, Turska treba da sprovodi na Balkanu. U suštini, riječ je o doktrini koja predviđa instrumentalizaciju balkanskih etničkih skupina i država, čiji se identitet pouzdano može utemeljiti na osmanskom nasljeđu.
Kada danas čitamo Davutogluovu knjigu, zapažamo da su mnoge ideje i instrukcije koje se u njoj navode, postale dio savremene turske spoljnopolitičke doktrine. Danas je primjetno pojačano političko i ekonomsko prisustvo Turske na Balkanu, kao i njene naglašenije veze sa nacionalnim zajednicama koje su dominantno utemeljene na osmanskom nasljeđu i islamu. Zapažamo od početka ovog vijeka i čitav niz novih pojava unutar bošnjačkog i albanskog nacionalnog identiteta u regionu. U prvom redu, očita je ideološka radikalizacija i programski osmišljenije djelovanje bošnjačke zajednice u Sandžaku, čija je personifikacija muftija Zukorlić, kao i radikalizacija političkog djelovanja Albanaca u Makedoniji. I u Crnoj Gori je, naročito nakon 2006. godine, primjetna promjena ideoloških i političkih stanovišta unutar bošnjačkog nacionalnog korpusa, kao i potreba da se formiraju i osnaže političke, vjerske i kulturne institucije.
Davutogluova doktrina i pozicija Bošnjaka u Crnoj Gori: Bez namjere da tražimo ili dokazujemo vezu između ovih pojava i nove spoljnopolitičke doktrine Turske, najvažnijim nam se čini da problematizujemo pitanje: Kakve za Crnu Goru mogu biti posljedice sprovođenja spoljnopolitičke doktrine koju proklamuje Davutoglu u “Strategijskoj dubini”?
Davutogluova doktrina, kako je to i razumljivo, može imati najvećeg uticaja na držanje i poziciju Bošnjaka u Crnoj Gori. Ukoliko njihovi politički predstavnici i nacionalni ideolozi odluče (ili su odlučili) da prihvate Davutogluovu doktrinu, i time bošnjačkoj nacionalnoj zajednici u Crnoj Gori daju svojstvo i ulogu eksponenta spoljne politike Turske, onda je neminovno da dođe do promjena u njenom identitetskom samodefinisanju, ali i u glavnim političkim stanovištima. Prema Davutogluovoj doktrini, unutar nacionalnih zajednica koje budu imale ulogu spoljnopolitičkog eksponenta Turske, biće potencirano osmansko nasljeđe kao dominantna osnova njihovog nacionalnog i kulturnog identiteta. Ono će imati ulogu istorijske ili tradicijske osnove njihovih veza sa Turskom, ali i glavnim izvorištem političkog legitimiteta ovih odnosa. Dominacija tog nasljeđa u identitetskom samodefinisanju Bošnjaka u Crnoj Gori, neminovno će potisnuti ili čak marginalizovati udio crnogorskog istorijskog i kulturološkog nasljeđa u njihovom identitetu.
Ukoliko se, pored novog identitetskog utemeljenja, bošnjačka zajednica većinski samodefiniše kao politička grupacija koja predstavlja i sprovodi regionalnu politiku Turske, uslijediće njena drugačija pozicija u političkom životu Crne Gore. Najprije, politika koju bi podržavao većinski dio bošnjačke nacionalne zajednice u Crnoj Gori, faktički ne bi više bila politika Bošnjaka u Crnoj Gori, već politika Turske koja se ovdje sprovodi preko njih. Takva politika neminovno bi bošnjačku zajednicu usmjerila ka programskom djelovanju u pravcu stvaranja entitetske pozicije, u bilo kojem vidu, što bi ih od paritetnog učesnika u crnogorskom političkom i građanskom dijalogu, dovelo u poziciju pregovarača sa Crnom Gorom, koji taj dijalog posmatra sa strane. Pozicija njihovog entiteta bila bi, naravno, višestruko jača nego što bi dozvoljavale njegove brojke, jer bi nastupao kao štićenik jedne regionalne sile, koja se, prored ostalog, ubraja i među dvadeset najmoćnijih ekonomija svijeta. Ovakva pozicija omogućila bi bošnjačkoj nacionalnoj i političkoj zajednici snagu i uticaj, koji u drugačijim okolnostima ne bi imala, dok bi u određenim situacijama osigurala čak i dominantnu ili presudnu ulogu u donošenju važnih političkih odluka na nivou čitave Crne Gore. U političkom životu, ali i u životu jedne nacije, takav protekcionizam uvijek dovodi do radikalizacije politike i svjetonazora, i obavezno do marginalizacije građanskih i demokratskih elemenata unutar samog entiteta.
Udarac za crnogorsko-bošnjačko savezništvo: Ako Bošnjaci u Crnoj Gori, umjesto da se pozicioniraju kao autohtoni učesnik crnogorskog društvenog dijaloga, zauzmu drugačiju poziciju, neminovno je da dođe do promjena i u odnosu drugih crnogorskih nacionalnih grupacija prema njima. U prvom redu - crnogorske. Opredjeljivanje Bošnjaka za model političkog paternalizma, i poistovjećivanja sopstvenih interesa sa interesima regionalne politike Turske, predstavljaće najjači udarac za crnogorsko-bošnjačko savezništvo izgrađeno u procesu obnove državne nezavisnosti Crne Gore. Pored toga, opredjeljenje većinskog dijela bošnjačke zajednice da se pozicioniraju kao ekspozitura jedne regionalne sile, nacionalni Crnogorci će prepoznati kao prihvatanje modela ponašanja koji odavno manifestuje veći dio srpske nacionalne zajednice. Oni će u tom bošnjačkom oslonu na Ankaru, isto kao i u onom srpskom na Beograd, prepoznali promjenu stava prema državi Crnoj Gori.
Naravno, za nacionalne Crnogorce to su dva različita stanovišta: dio srpskog naroda u Crnoj Gori protivnik je postojanja nezavisne crnogorske države, dok bi dio Bošnjaka, koji svojim središtem ne smatra Podgoricu nego Ankaru, doveo u pitanje karakter države koja je utemeljena 2006. godine. U prvom slučaju političko opredjeljenje odnosilo bi se na negaciju postojanja crnogorske države, dok bi se u drugom problematizovalo “vlasništvo” nad njom. U oba slučaja to bi dovelo do potrebe preispitivanja ideje države kod nacionalnih Crnogoraca, a građanski koncept crnogorske države, čiji su glavni zagovornici nacionalni Crnogorci, ozbiljno bi bio doveden u pitanje.
Otvaranje pitanja održivosti građanskog koncepta Crne Gore: Ako od građanskog koncepta Crne Gore decidno i radikalno odustanu i crnogorski Albanci, a nije nemoguće da i njihova transfomacija krene u tom pravcu, onda bi se neminovno nametnulo pitanje održivosti građanskog koncepta Crne Gore. Ukoliko bi, zbog takvih okolnosti, od ovog koncepta odustala i većina nacionalnih Crnogoraca, nije isključeno da to izazove prekompoziciju državne strukture Crne Gore, ali i ideološko-političke transformacije nacija koje je čine.
Izvjesno je da bi do najvećih promjena došlo unutar crnogorske nacije. Njena reakcija na bošnjačko, odnosno, bošnjačko-albansko kretanje prema osmanskom nasljeđu i modelu entitetske politike, uz koji ide protekcionizam države iz regiona, mogla bi biti vraćanje na neke sadržaje crnogorskog ideološkog i političkog nasljeđa XIX vijeka. To ne bi samo značilo slabljenje građanske komponente crnogorskog identiteta, već bi uzrokovalo i ideološko-političko približavanje između dvije najbrojnije nacije u Crnoj Gori.
Ovo su, naravno, samo neke varijante mogućih kretanja nacionalnih identiteta u Crnoj Gori i procesa koji se tiču konstrukcije crnogorske države u budućnosti. Suvišno je raspravljati o pravu nacije da izabere ovaj ili onaj put, kao i da formira stav prema državi u kojoj živi na osnovu sopstvenih interesa. To je stvar slobodnog i legitimnog izbora svake nacije. Ali, svaka nacija u višenacionalnoj državi trebalo bi da prilikom odabira svog puta, razmišlja i o stavu koji o njenom izboru mogu zauzeti nacije s kojima u toj državi živi.
