Piše: Vlado DEDOVIĆ
Iako je od održavanja prvih višestranačkih parlamentarnih izbora u Crnoj Gori prošlo već gotovo četvrt vijeka, izborna demokratija u Crnoj Gori još uvijek nije zaživjela u punom kapacitetu.
Izborni procesi koji su organizovani u različitim društveno-političkim okolnostima i državnim uređenjima, nosili su za sobom dvije osnovne karakteristike: prvu - da se kroz političku kompeticiju i učešće velikog broja političkih subjekata u izbornim nadmetanjima stvarao privid demokratizacije društva uz (ne)sporni legitimitet koju je vlast crpila iz ostvarenih izbornih rezultata; i drugu - shodno kojoj su izborni procesi bili prepoznati kao periodi izražene zloupotrebe državnih resursa od strane vladajućih političkih partija sa ciljem daljeg opstajanja na vlasti.
Kao kulminacija nestabilnog izbornog ambijenta, karakterisanog pojavama koje su uslovile osporavanje izbora i njihovih rezultata, desila se afera “Snimak”, koja je ujedno i ključni događaj koji je uticao na to da se napravi korak unazad i preispita povjerenje političkih subjekata u izborne procese. Građani su, sa druge strane, prilikom nedavno sprovedenih istraživanja, u velikom procentu izrazili stav da izbori u Crnoj Gori nijesu fer i slobodni (CDT, 2014: 47 odsto građana smatra da izbori nijesu fer i slobodni).
Kompetitivnost kao odnovna kategorija izbornih procesa: Kompetitivnost kao osnovna kategorija izbornih procesa, uspostavljena je u ograničenom obimu u dosadašnjoj izbornoj praksi. Moć vladajućih političkih elita, koja se akumulirala višedecenijskim vladanjem, uslovila je da izbori budu uglavnom lišeni elemenata kompetitivnosti, jer u njima gotovo da i nije bilo značajnijeg prostora za ostale političke subjekte da ugroze pozicije vlasti.
Ipak, u istorijskom osvrtu na izbore u Crnoj Gori, moraju se izdvojiti dva izborna procesa u kojima je, za domaće okvire, postojao zavidan nivo političke dinamike i neizvjesnosti. Predsjednički izbori 1997. godine, bili su prvi izbori na kojima su građani imali mogućnost da osjete izbornu neizvjesnost. Karakteristika ovih izbora, u odnosu na izbore u drugim zemljama koje su prolazile kroz slične tranzicione procese je, da kompetitivnost nije stvorena na relaciji vlast – opozicija, već između dvije frakcije unutar vladajuće partije - tada jedinstvenog DPS-a.
Drugi primjer kompetitivnih izbora u Crnoj Gori su bili predsjednički izbori 2013. godine, na kojima su učestvovali aktuelni predsjednik Crne Gore i nezavisni kandidat, koji je za tu priliku dobio podršku opozicionog bloka. Izbori su donijeli interesantnu izbornu kampanju, obilježenu osporavanjem ustavnosti kandidature kandidata vladajuće partije, aferom “Snimak” i pozivom na bojkot izbora manjeg konstituenta vladajuće koalicije.
U izbornoj noći štabovi oba kandidata proglasili su pobjede dok se Državna izborna komisija nije oglašavala niti saopštavala rezultate izbora. Po prvi put nakon izbora, u Crnoj Gori je zabilježena i zvanična inicijativa dijela parlamentarnih partija da se predsjednički izbori zakonom proglase nevažećim i da se ponovi kompletan izborni proces.
Parlamentarni izbori, sa druge strane, pogotovo oni nakon 1998. godine, nosili su sa sobom dozu neizvjesnosti samo kada je u pitanju angažman kroz koji će vladajuća partija formirati vladu. Od tada, do danas, DPS nije postigao izborni rezultat koji bi mu omogućio da samostalno formira vladu, tako da je kroz koaliciono djelovanje ostajao na vlasti. Vrijednost, vrijedna pomena, stvorena na parlamentarnim izborima nakon sticanja nezavisnosti Crne Gore, bili su novi politički projekti „indipendističkih“ opozicionih partija (PzP i PCG) koji su na prvim izborima nakon pojavljivanja (PzP - 2006. godine i PCG - 2012. godine) uspjeli da ostvare izuzetno dobre izborne rezultate, koji kroz kasnije parlamentarno djelovanje ovih političkih subjekata nijesu značajnije valorizovani.
Zajednička osobina – zloupotreba državnih serursa: Među zajedničkim osobinama izbora, treba prepoznati i jednu, koja je karakterisala gotovo sve izborne procese u Crnoj Gori – zloupotrebu državnih resursa od strane političkih subjekata u toku izbornih procesa. To je predstavljalo i predstavlja jedan od ustaljenih obrazaca ponašanja u toku izbornih kampanja, kojim političari i partije na vlasti, kroz zloupotrebe institucionalnih, finansijskih i medijskih resursa, nastoje pridobiti podršku birača na izborima. Iste obrasce ponašanja, demonstrirali su tokom izbornih procesa i opozicioni političari i partije u opštinama u kojima vrše vlast.
Tako je stvoren fenomen izbornih zloupotreba, koje su građani vremenom prihvatili kao očekivana i na neki način prihvatljiva ponašanja političkih subjekata u toku izbornih procesa. Postojanje niza pravnih garancija u pozitivnom zakonodavstvu kojim se zabranjuje upotreba državnih resursa u toku izbornih procesa, do sada nije proizvelo značajniji efekat u praksi. U tom kontekstu, očekivalo se da će nova Agencija za borbu protiv korupcije, kroz efikasno sprovođenje Zakona o finansiranju političkih subjekata i izbornih kampanja, imati značajniju ulogu u otkrivanju i procesuiranju slučajeva ovog oblika političke korupcije u Crnoj Gori, uz obavezno preispitivanje svih okolnosti vezanih za aferu “Snimak”, što bi ujedno trebao da bude i prvi zadatak ove institucije.
Očekujući parlamentarne izbore, koji će biti održani u narednih godinu dana, postavlja se pitanje u kakvom ambijentu će biti organizovani? Da li će novo izborno zakonodavstvo, koje je samo kozmetički izmijenjeno i koje za sobom nosi brojne nedoumice sa aspekta primjenjivosti pojedinih zakonskih rješenja, biti garancija sprječavanja izbornih zloupotreba? Da li će postupanje i odnos organa za sprovođenje izbora prema svim aspektima organizacije izbornog procesa biti unaprijeđeno i lišeno političkog uticaja? U konačnom, najznačajnije pitanje je - da li će građani nakon narednih parlamentarnih izbora imati veće povjerenje u izbore i integritet izbornih rezultata?
Politička kriza i reforma izbornog zakonodavstva: Izborno zakonodavstvo i usklađenost sa standardima OSCE-a i Savjeta Evrope bio je jedan od sedam ključnih prioriteta za Crnu Goru za početak procesa pregovora o članstvu sa EU. Iako su pregovori oko usvajanja izbornih zakona trajali izuzetno dugo (čak sedam puta je prolongiran rok za izradu izbornog zakona), u tom procesu najmanje se govorilo o kvalitetu zakonskih rješenja i neophodnih reformi na polju izbornog sistema – cjelokupan proces, protekao je u političkom nadgornjavanju o pitanjima koja nijesu imala dodirnih tačaka sa izbornom problematikom (npr. status srpskog jezika u Crnoj Gori), bez vizije o tome na koji način uskladiti zakonodavstvo sa međunarodnim standardima i bez razmatranja mogućih izmjena izbornog sistema.
Rad na izbornim zakonima je protekao bez učešća stručne javnosti. Usvajanje izbornog zakonodavstva u septembru 2011.godine, osim pozitivnih političkih implikacija na proces pridruživanja Crne Gore ka EU, nije imalo značajnijeg uticaja na unaprjeđenje izbornog sistema i ambijenta u kome su se održali parlamentarni izbori 2012. i predsjednički izbori 2013. godine.
Kao rezultat političke krize koja je uslijedila nakon predsjedničkih izbora 2013. godine, Skupština Crne Gore je otpočela rad na reviziji izbornog zakonodavstva sa ciljem izgradnje povjerenja u izborne procese. U toku ovog procesa u potpunosti je zanemarena suština reformi izbornog zakonodavstva prepoznata u postizanju najvećeg stepena političkog konsenzusa oko spornih pitanja u institucionalnom i zakonodavnom okviru uređenja izbornog sistema u Crnoj Gori.
Veliko nepovjerenje među političkim akterima rezultiralo je usvajanjem neustavnih zakona (odlukama Ustavnog suda Crne Gore pojedine odredbe Zakona o izboru odbornika i poslanika i Zakona o finansiranju političkih partija proglašene neustavnim), što je dodatno ugrozilo ionako poljuljano povjerenje javnosti u izbore. Najznačajniji prijedlozi predstavnika nevladinih organizacija u radnoj grupi, koji su imali svoje uporište u međunarodnim standardima za sprovođenje izbora, kao i u nalazima iz izvještaja domaćih i međunarodnih posmatračkih misija sa prethodnih izbornih procesa u Crnoj Gori, nijesu našle svoje mjesto u novousvojenom izbornom zakonu. Prijedlozi su se, između ostalog, odnosili na izmjene u dijelu stvaranja uslova za učešće nezavisnih kandidata na izborima; dodatnih mehanizama kontrole izbornog procesa; potpune profesionalizacije izborne administracije; ostvarivanja principa rodne ravnopravnosti i osiguranja veće zastupljenosti žena u predstavničkim tijelima itd.
Predstojeći izazovi: Imajući u vidu navedeno, kao i interesovanje koje izaziva pomen izborne problematike u Crnoj Gori u domaćoj i međunarodnoj javnosti, može se zaključiti da su stvarne reforme izbornog sistema neminovnost. Možda nije realno očekivati da proces reformi izbornog sistema bude otvoren prije narednih parlamentarnih izbora, ali ciklus od četiri godine nakon izbora, mora da bude iskorišćen kako bi se stvorio novi pravni i institucionalni okvir za sprovođenje izbora u Crnoj Gori.
Kroz sistemske reforme, treba ozbiljno razmotriti mogućnost uvođenje sistema otvorenih lista, čija bi primjena mogla imati pozitivne implikacije na razvoj unutarpartijske demokratije u Crnoj Gori; na stvaranje novih političkih elita i ukupni politički ambijent u Crnoj Gori. Sistemske reforme moraju obuhvatiti i potpunu profesionalizaciju organa izborne administracije – koja će biti zasnovana na principima nezavisne i politički neutralne izborne uprave, koja će štititi zakonitost sprovođenja izbora i od koje će se očekivati da u donošenju svojih odluka ne podliježe uticajima izvršne vlasti, političkih partija i drugih društvenih subjekata. Konačno, u kontekstu prioritetnih oblasti djelovanja, reforme izbornog sistema moraju obuhvatiti i stvaranje potpuno novog zakonskog okvira za sprovođenje izbora na lokalnom nivou u Crnoj Gori i stvaranja uslova za održavanje prvih izbora za Evropski Parlament u Crnoj Gori.
Politička volja za sprovođenjem reformi i vizija reformi izbornog sistema Crne Gore su dva preduslova koji moraju postojati da bi se ušlo u proces koji treba da rezultira stvaranjem novih principa za sprovođenje izbora u Crnoj Gori. Do tada, politički akteri, organi za sprovođenje izbora i institucije sistema treba stvore uslove da se na narednim izborima unaprijedi izborni ambijent, kako se već poljuljano povjerenje građana u integritet izbora i izbornih rezultata ne bi dodatno urušilo.
(Autor je član Državne izborne komisije Crne Gore i direktor pravnog odjeljenja Centra za monitoring i istraživanje CeMI)
