Piše: Slobodan Jovanović
„Mnogi kad se suoče sa nekom novom stvari, ne kažu ne znam, već to nije tako. Kako je? Onako kako smo i do sad znali. Može li u takvim okolnostima da se dođe do čistih, ili, nazovimo ih, novih saznanja“. (R. Pešić).
Mnogo je toga napisanog, izrečenog na temu Crkve u Crnoj Gori, djelovanja i statusa SPC, njenog netolerantnog odbijanja bilo kakvog dogovora i kompromisa, čineći na taj način problem Crkve u Crnoj Gori jednim od najtežih i najbolnijih problema, svjesno prevodeći vjerske probleme na teren ogoljene politike i nacionalnih ambicija. Nastupi sveštenika SPC i njenih sljedbenika poodavno su izašli iz polja objektivnog tumačenja istorijskih artefakata same Crkve u Crnoj Gori, istorije crnogorskog naroda, svetih knjiga i na kraju i kanonskog i praktičnog crkvenog nasleđa. Svodeći problem Crkve u Crnoj Gori na stečenim privilegijama, monopolu koji sami sebi pribavljaju uz pomoć vidljivih i nevidljivih centara moći u Crnoj Gori i van nje, podršci koju imaju od tzv. „velikih“ crkava, koje slično njoj hoće da zadrže monopole i prevlast nad drugima, stečenu iz nekih drugih vremena istorije, SPC, na određen način, dovodi u pitanje državu Crnu Goru i radikalizuje pitanje njene stvarne suverenosti. Svjestan da su podjele tako duboke da je vrlo teško doći do „čistih, ili, nazovimo ih, novih saznanja“ kod većine, pokušaću nekim manje korišćenim argumentima baciti neki zračak svjetlosti na sporenja u poimanju ustrojstva Crkve i statusa pomjesnih crkava.
Iskustvo Bugara: Bugari su 1870. godine, uz podrsku otomanske vlasti, proglasili autonomni egzarhat - nezavisnost od Carigradske Crkve. Ovaj postupak je na Velikom pomjesnom saboru, održanom 1872. godine u Carigradu, osuđen kao etnofiletizam, jer je bilo pogaženo pravilo da se bez nacionalne države ne može organizovati nacionalna Crkva. Kako su Bugari svoju kneževinu dobili tek 1878. godine, i u vrijeme proglašenja autonomnog egzarhata bili dio Otomanske carevine, na ovaj korak nijesu imali pravo. O tome pravilo Velikog pomjesnog sabora kaze: "... U Hrišćanskoj Crkvi, Zajednici koja je duhovna i pozvana svojom Glavom i Osnivačem da uključi sve narode u jedno hrišćansko bratstvo, etnofiletizam je tuđ i sasvim nezamisliv... Formiranje posebnih nacionalnih crkava na istom mjestu, koje primaju sve one od svoje rase (plemena), ali isključuju one drugih rasa i kojima upravljaju samo oni od sopstvene rase, nečuveno je i bez presedana, premda je to ono čemu teže pristalice etnofiletizma" [prevod sa engleskog].
Crkve na pravoslavnom istoku uglavnom su se formirale kao državne i nacionalne sa autokefalnošću u sistemu ustrojstva. Autokefalnost je bila nužna i korisna u očuvanju nacionalnog i kulturnog identiteta nacija na Balkanu. Postojanje autokefalnih crkava na osnovu nacionalnog određenja nije nešto što ugrožava sabornu dinamiku crkvenog života. Ono ne znači odvojenost od drugih i nije pokazatelj „zrelosti“ nego je crkveni način funkcionisanja svih naroda u jednoj svetoj, sabornoj i apostolskoj crkvi. Nema ništa loše u tome da se neko identifikuje, da očuva nacionalni identitet. Postojanje autokefalnih crkava treba da bude pokazatelj ostvarenja jevanđeljskog poslanja da se krste svi narodi. Vjera po svojem proklamovanju treba da bude integrativni faktor u svim međuljudskim odnosima i ona bi morala da isključuje svaku netrepjeljivost, nasilje, neslobodu, podaništvo, sebičnost i nametanje.
Ne može CPC imati status isti kao Dabrobosanska eparhija: A o nacionalnoj (narodnoj) Crkvi, vl. Nikolaj Velimirović (u spisu "Nacionalizam Svetog Save") kaže: "Šta označava narodna Crkva? Označava jednu samostalnu crkvenu organizaciju sa svojom centralnom vlašću iz naroda i u narodu; sa narodnim sveštenstvom, narodnim jezikom i narodnim običajnim izrazom vere. Nasuport takvoj narodnoj Crkvi stoji nenarodna Crkva, sa centralom izvan naroda, sa sveštenstvom odsvuda, sa jezikom tuđim, i sa ujednačenim, uniformisanim izrazom svoje vere. Šta je prirodnije i korisnije? Nesumnjivo, narodna Crkva. Ona ima svoje opravdanje u Jevanđelju. Sam Spasitelj zapovedio je apostolima: 'Idite i naučite sve narode' (Mt. 28,19). Tim rečima On je priznao narode kao prirodne jedinice Svoje vaseljenske Crkve... Otuda je Savina narodna Crkva jevanđelska i apostolska. Takvu narodnu Crkvu želeo je uvek svaki hrišćanski narod pod suncem. No, ni do dana današnjeg mnogi hrišćanski narodi nisu uspeli da steknu svoju samostalnu narodnu Crkvu...."
Sa sabora u Nikeji, povodom dvijehiljadite godine hrišćanstva, odaslata je poruka svim vjernicima: „Crkva ne može, po prirodi svojoj, da postane nosilac ili da podgrijeva političke i nacionalne interese na štetu drugih". U skladu sa navedenim, neprihvatljivo je da se Crkva bavi političkim i nacionalnim angažmanom na način kako to radi SPC preko svoje eparhije u Crnoj Gori. U jednom ranijem tekstu izostavljena mi je formulacija eparhija SPC u Crnoj Gori pa ću, kako se to ne bi ubuduće dešavalo, citirati Ustav SPC u članu 14, pod rednim brojem 22 piše „crnogorsko-primorska eparhija, sa sedištem na Cetinju“! Na kraju tog člana piše da Arhijereji četiri eparhije, među kojima je i „crnogorsko – primorska“ imaju „po svom položaju titulu Mitropolita“. Kako je moguće da slavna Crnogorska pravoslavna crkva, oko koje su se Crnogorci okupljali vjekovima i u čijem je okrilju nastala crnogorska država ima status poput „dabrobosanske eparhije“, a njen Mitropolit kao „dabrobosanski“? Može li u tome imati zrna soli?
U Crnoj Gori nema crkvenog raskola: Crnogorska pravoslavna crkva (CPC) nastoji da obnovi status samostalne crkve kakva je funkcionisala u knjaževini, zatim kraljevini Crnoj Gori u kojoj je tradicionalno postojao čak i jedan vid teokratije. U nekoj tipologiji balkanskih crkvenih raskola - u kojima je politička dimenzija dominantna - ono što se zbiva s crkvama u Crnoj Gori ne bi se nikako moglo označiti kao crkveni raskol, jer nema ni dogmatskih ni izvorno eklezioloških razlika. Svima je poznato da je CPC dekretom kralja KSHS Aleksandra Karađorđevića ukinuta 1920.g. i pripojena novostvorenoj SPC, pod obrazloženjem da je formirana nova državna tvorevina koja mora imati jedinstvenu pravoslavnu crkvu. Svi oni koji osporavaju ovu tvrdnju naći će potvrdu u samom tekstu priznanja (ili davanja tomosa) od strane Vaseljenske patrijaršije iz Carigrada. Ono što mnogi ne znaju jeste da u kanonskom pismu Melentija IV i Svetog Sinoda Vaseljenske patrijaršije od 24.02.1922. g. (broj protokola 103b), kojom se priznaje uzdizanje SPC na stepen patrijaršije, između ostalog piše: „Posavjetovavši se o tom pitanju po dužnosti sa našim Svetim Sinodom, pohvalismo želju crkve i države i priznali smo korist koju pavoslavlje može imati od takvo uzdignuća, a način postupanja našli smo da je u saglasnosti više sa crkvenom ekonomijom (oportunošću) nego li sa preciznošću kanonskog reda“. Drugim riječima, CPC je trgovačkim aražmanom izgubila svoju autokefalnost! Ukidanje CPC nije imalo uporište ni u crnogorskom pozitivnom pravu, kanonskom pravu i imperativnim normama crkvenog prava. Bilo je suprotno članu 16. i članu 22. Ustava Svetog Sinoda CPC iz 1903. g. u kojem nema ni pomena o ukidanju CPC, a sami tim ni o potrebnoj proceduri. Stoga je odluka mitopolita Mitrofana Bana pravno ništavan akt, ne računajući čak ni njegovu izjavu datu grofu de Salisu, engleskom diplomati, da je to uradio uz prinudu oružjem, izvinjavajući se crnogorskom narodu.
Fond dokumenata Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova Knjaževine i Kraljevine Crne Gore, koji se nalazi u Arhivu Crne Gore, na Cetinju, sadrži mnoštvo dokaza (u 110 fascikli) o autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve. O autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve pisale su i mnoge značajne ličnosti koje su živjele u vrijeme kada je ona imala takav status, a među njima su Valtazar Bogišić, Nikodim Milaš i Nićifor Dučić.
Moj dobar podgorički prijatelj prije 15-tak dana mi je dao faksimil strane 642. knjige „Opća crkvena istorija“ štampane u Sremskim Karlovcima 1912.g, na kojoj doslovce piše: „Petar I je oslanjajući se čas na Austriju čas na Rusiju nastavio sa uspehom rad na emancipovanju Crne Gore od Turaka tako, da za vreme njegovo može biti govora o nekoj teokratiji; učestvovao je (možda kao avtor) u izdavanju prvog zakonika crnogorskog 1796, radio je toliko na dobru svoje crkve, da ga je crkva proglasila svecem. Za njegova vladičanstva Sv. Sinod ruski je pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori priznao potpuno nezavisnom, kakva je i do naših dana ostala“.
Vaseljenske teme monopolističkih crkava: Uveliko se najavljuje osmi vaseljenski sabor čijem se organizovanju najviše protive već pominjane „velike“, monopolističke crkve, koje preko svojih eparhija u drugim zemljama sebi priskrbljuju ogromnu političku i finansijsku moć. Vaseljenski patrijarh Vartolomej je izdvojio 10 tema za razmatranje:
1. Pravoslavna dijaspora. Određenje jurisdikcije pravoslavnih zajednica van nacionalnih granica.
2. Procedura priznanja statusa crkvene autokefalije.
3. Procedura priznanja crkvene autonomije.
4. Diptih. Pravila uzajamnog kanonskog priznavanja Pravoslavnih Crkava.
5. Uspostavljanje zajedničkog kalendara praznika.
6. Pravila i prepreke za vršenje svete tajne braka.
7. Pitanje posta u savremenom svijetu.
8. Veza sa drugim hrišćanskim konfesijama.
9. Ekumenistički pokret
10. Doprinos Pravoslavlja u učvršćenju hrišćanskih ideala svijeta, bratstva i slobode.
Dvije su teme koje izazivaju najveće kontroverze: ekumenizam i jurisdikcija nad crkvama u dijaspori. Raspadom SSSR-a i Jugoslavije, te uspostavljanjem nove političke karte Evrope došlo je do stvaranja novih i obnove nekadašnjih autokefalnih crkava. Ruska crkva i SPC se protive gubitku jurisdikcije nad crkvama van granica svoje teritorije. Zvanični časopis Aleksandrijske patrijaršije, kojom je u to vrijeme upravljao Metaksakis, još je 1932. tvrdio da je Carigrad srpskoj Crkvi dao autokefaliju samo na teritoriji Kraljevine Jugoslavije, i da ona nema prava da osniva svoje eparhije u dijaspori. Poslije raspada SSSR-a 1991. godine došlo je i do novih trvenja između Drugog i Trećeg Rima.
Sredinom devedesetih godina XX stoljeća, na kratko vrijeme čak je bilo prekinuto i njihovo molitveno opštenje: Carigrad je preuzeo odbjegle parohije Moskovske patrijaršije u Estoniji pod svoju jurisdikciju. Do oštre prepiske između Carigrada i Moskve (opet oko pitanja dijaspore), došlo je u periodu od 2002. do 2004. godine. Iako je jasno da se problemi u odnosima pravoslavnih crkava gomilaju i stvaraju mnoge kontradikcije, crkve koje imaju „povlašćen“ položaj kao posljedicu istorijskih događanja zloupotrebom kanonskog prava pokušavaju da zadrže taj položaj, dovodeći čitav pravoslavni svijet u međusobice, što odudara od slike kakvu bi hrišćanstvo trebalo da nudi.
Ukrajinsko iskustvo: Apsurdno je da Crkva koja u Ukrajini ima ubjedljivo najveći broj vjernika, čiji je patrijarh (Filaret) hirotonisao patrijarha Ruske crkve (Kirila), smatra se nekanonskom crkvom. Međutim, za razliku od Crne Gore, proruska crkva sa Patrijarsijom u Moskvi i Ukrajinska sa Patrijarsijom u Kijevu su ostavile sukobe iza sebe i uz pomoć države podijelili crkve i manastire. Čak su na proslavi 1025. godina Krštenja Kijevske Rusije u Kijevu, kojoj je na poziv Patrijarha Kijevskog i cijele Ukrajine gospodina Filareta prisustvovao poglavar Crnogorske pravoslavne crkve, arhiepiskop cetinjski i mitropolit crnogorski Mihailo, bili prisutni oba patrijarha i predśednik Ukrajine g-din Viktor Januković. Predśedniku Janukoviću nije smetalo, iako se smatra proruskim političarem, da okupi patrijarhe i održi govor, iako je po Rusima (a i po Srbima) Ukrajinska crkva sa 2000 sveštenika, 43 Episkopa i 20 miliona vjernika nekanonska. Još je sa njima je sjedio i crnogorski vladika Mihailo, odlikovan najvećim priznanjem, ordenom Sv Vladimira Kijevskog.
Bavljenje odnosom crkava u Ukrajini nije imalo namjeru da nudi slično rješenje za Crnu Goru. Svaka priča ima svoju predistoriju, ali je važno da se u Crnoj Gori počne razgovarati, argumentovano, uz učešće svih. I crkava i predstavnika vlasti. Što je problem što je vlast u Ukrajini bila medijator?
Ukupna površina nepokretnosti upisanih na Mitropoliju crnogorsko-primorsku, odnosno SPC, iznosi više od 11 miliona kvadratnih metara. Od ove brojke više od 60 hiljada kvadrata otpada na 523 objekta, a ostalo su pašnjaci, šume, zemljište... Gotovo svu ovu imovinu (izuzev novih objekata) je uzurpirala i okupirala Srpska pravoslavna crkva od 1918. godine, po mom dubokom uvjerenju, nezakonitim i nekanonskim putem. Bez obzira na tumačenja da ne treba da postoje druge nacionalne crkve u jednoj državi, ne vidim problem da SPC nastavi svoje postojanje u Crnoj Gori, ali se pitanje upravljanja imovinom mora pravno izvesti do kraja. To što je SPC uknjižila imovinu koja je bila vlasništvo autokefalne CPC i kraljevine Crne Gore, a koja je na nepravan način oduzeta vlasnicima, ne može imati konačnu pravnu posljedicu i mora imati svoj epilog, ako treba i pred međunarodnim pravosuđem.
