Savremena zaštita graditeljskog nasljeđa, zasnovana na osnovnim principima očuvanja baštine i njene aktivne zaštite, naročito se bavi pitanjem interpoliranja novih struktura u urbane cjeline kao pojavnog oblika integracija “staro-novo”. Ona takođe podrazumijeva i integraciju graditeljskog nasleđa u savremeni život, kao jedan od
osnovnih elemenata koji formiraju i promovišu urbani identitet. Taj proces integrativne prostorne zaštite i revitalizacije kulturne baštine jedino je ostvariv kroz kvalitetnu procjenu naslijeđenih vrijednosti i pravilnom izboru arhitektonskog rješenja prilagođenom novom senzibilitetu, u graditeljskom smislu varijantno-materijalizovanom obliku (savremenom ili tradicionalnom).Ova vrlo značajna tema u promovisanju urbanog identiteta i stvaranju urbane slike grada u svim kulturnim slojevitostima, i u tom smislu specifičnostima našla je mjesto u sadržaju doktorske disertacije Igbale Šabović-Kerović naslovljenoj “Transformacija tipomorfoloških odlika naselja orijentalnog porijkla u Crnoj Gori”. Svoj rad fokusirala je na pitanje: „Podgorica (graditeljsko nasleđe): Retrospektiva/ zaštita: Između utopije i obavezujuće stvarnosti. Ukazano je na sve - pozitivne i negativne prostorne promjene - a u cilju podizanja nivoa znanja i svijesti o primjerenom očuvanju graditeljskog nasleđa. Identifikovani su i analizirani svi akteri kao i uticajni faktori - "sile" koje generišu taj proces u kojima djeluje naša urbanistička i prije svega zaštitarska praksa. Naravno, “rušenje i građenje“ je neminovan proces “prostornih promjena i vremenskih kretanja”, ali on mora biti promišljen, prije svega utemeljen na stručnoj valorizaciji.
Portal Analitika objavljuje osnovne ideje i stavove arhitektice Šabović-Kerović kao doprinos pokretanju ideje zaštite nasljeđa Podgorice i Crne Gore.
ANALIZA: Zaštita Stare varoši u Podgorici
Stara varoš, urbani nukleus Podgorice, kontiniurano se suočava sa apsurdnim odnosom prema nasleđu. Sinteza različitosti, orijentalno-osmanskih i mediteranskih, jesu njena stvarnost koja bi trebala biti prednost u stvaranju urbane slike grada u svim kulturnim slojevitostima, i u tom smislu specifičnostima. To je “duh” mjesta!
Međutim, njen identitetetski okvir prepušten je neizvjesnoj budućnosti - “sukoba integracija i dezintegracija”, i u tom smislu: zaštite ili ne? S jedne strane, u diskursu socijalističkog urbanističkog planiranja determinisan je raskidom sa "trulom" prošlošću, s druge strane, dominacijom privatnih inicijativa i dnevnih interesa postsocijalističkog „razvojnog“ perioda, i u vezi sa tim (ne)odgovornošću institucija lokalne uprave i indiferentnog odnosa službe zaštite.
Nedvosmisleno se nameće pitanje da li i u kojoj mjeri postojeća fizička struktura posjeduje graditeljski i kulturni potencijal u urbanom kontekstu Podgorice? Gdje je granica? Može li integralna rekonstrukcija tvrđave i Stare varoši, kao urbano-ekonomskog, kulturno i multietničkog centra, biti dio tradicionalne gradske fizionomije?!
Iako problem suštinski i ne postoji, obzirom na širok dijapazon mogućih metodoloških pristupa zaštite, predmetni prostor, rapidno gubeći ambijentalne vrijednosti, prolazi kroz fazu transformacije/degradacije, nakon koje će u uslovima prihvaćene odgovornosti zasigurno uslijediti faza njegove rekonstrukcije. Odgovornost a priori pripada službi zaštite!
Stara varoš u regulacionim planovima: U postupku urbanih transformacija pitanje statusa graditeljskog nasljeđa u generalnim i razvojnim planovima predstavlja fundamentalni aspekt očuvanja istog.
Suštinski, stepen očuvanosti, opredijeljen je oblikom urbanih transformacija tj. stepenom izraženosti promjena na nivou urbane matrice, i u vezi sa tim, odnosom izvjesnih planskih dokumenata prema naslijeđu, odnosno oblikom zaštite ili ne.
U tom kontekstu, Podgorica (Stara varoš) predstavlja jedinstven primjer „sukoba“ planskih postavki – naglašenog “razaranja” (GUP/1957; 1964), i segmentnog očuvanja graditeljskog naslijeđa (GUP/1970-1974). Zasnovani na smjernicama navedenih planova, DUP/Prijedlog plana iz 1986/87 i UP Stara Varoš iz 1994 predstavljaju značajan iskorak u zaštiti nasleđa.
Gdje je granica!?
Aktuelna politika i status graditeljskog nasleđa u aktuelnim regulacionim planovima: Primjena stručnih saznanja predstavljaja polazište za izradu kvalitetnog regulacionog plana! Nažalost, takav metodološki pristup nije našao primjenu u praksi.
Uvidom u sadržaj planskog dokumenta UP Stara Varos zone A (2011), identifikovan je osnovni problem: sukoba planskih postavki i kontradiktornosti po pitanju održivosti plana nа relaciji mjere zaštite i preporuka nove gradnje, a uslovljen oblikom transformacija koje teže izraženoj spratnosti istočnog fronta (spratnosti do čak P+7) – neposredno uz granicu zaštitne („buffer“) zone.
Pri tome je važno istaći da formalno definisana granica zaštite nije garant realiteta planske sadržine koji nedvosmisleno nameće sledeći zaključak : “mjere zaštite”– nadoknada su za “preporuke nove gradnje” .
Nameće se pitanje: održivosti plana sa stanovišta zaštite – relevantnost sadržine, a utemeljene na principu paušalnih procjena naslijeđenih vrijednosti, i nerijetko dnevnih interesa!?
Plan treba da odredi tipologiju svake građevinske jedinice po “metodološkom” principu prava jednakosti, u vezi sa tim da ponudi, izostalu, precizno definisanu tipologiju gradnje (oblik buduće funkcije); odnosno ostvari kompatibilnost između jedne tipološke konzervacije, i jedne moderne transformacije.
Formalna zaštita - četiri kategorije i „1001“ preporuka: Naučna i stručna ocjena (valorizacija) stanja graditeljskog nasleđa u regulacionim planovima predstavlja fundamentalni aspekt očuvanja istog, ali ne i garant zaštite bez nedvosmisleno jasnih mjera zaštite i preporuka nove gradnje, u vezi sa tim urbanističko arhitektonskih unapređenja!
Predhodno iznijeti zaključkak potvrđuje sledeće: aktuelni planski document na kp 2853 (UP B2853) predviđa rušenje objekta (“objekat novije arhitekture neutralan”), odnosno, u naglašnim horizanontalnim gabaritima, izgradnju spratnosti Po+P+3, a na UP A205, UP A206/1 izgradnju spratnosti Po+P+7, čije pitanje saobraćajne infrastrukture “rješava” na račun objekta na UP A204 (“objekat ambijentalnog značaja”), tj. njegovim rušenjem!
Da apsurd dobije šire razmjere i dalekosežnije posljedice (u smislu održivosi plana, odnosno relevantnosti sadržine): objekat na UP 2902, 2903 označava kao kuću Rista Stijovića. Isti se, međutim, nalazi na UP 2901 - koji u prilogu valorizacije označava kao objekat “u neskladu”, a u preporukama predviđa rekonstrukciju “objekta ambijentalnog značaja”. Za kuću na UP F3270/1 (Petra Prlje br 25) i kuću u ulici Gojka Radonjića br 24 (UP A192), koje u prilogu valorizacije označava “objekat ambijentalnog značaja”, predviđa rekonstrukciju i naglašeno povećanje gabarita, odnosno povećanje spratnosti P+2 (?)
Stvarno, gdje je granica!?
Zaštita, prvi korak realizacije razumne ideje revitalizacije: Definitivno, iako sačuvano u fragmentima podgorička tvrđava predstavlja dio tradicionalne gradske fizionomije, i u graditeljskom smislu potencijal moguće održive funkcije (rekonstrukcija)!
U tom smislu značajno mjesto zauzima dio stambenog fonda, i ostali Zakonom zaštićeni kulturno-istorijski spomenici. Istaknuti reprezenti jesu kuća u ulici Gojka Radonjića 24 i Petra Prlje 25, kuća Rista Stijovića u ulici Braće Zlatičana, a za koje je Fondacija pokrenula inicijativu uspostavljanja zaštite. Isti, a prema načelu autentičnosti spomenika i spomeničkih svojstava predstavljaju autentične i jedinstvene primjere u okviru svoje vrste u istoriji crnogorskog stambenog graditeljstva.
Inicijativa zaštite je prihvaćena od starne Uprave za zaštitu kulturnih dobara!
Formalna funkcija kao ključni problem zaštite: Konačno, nameće se pitanje funkcije i uloge Institucija koje se bave zaštitom obzirom na činjenicu da su Inicijative prihvaćene, čime je Uprava za zaštitu kulturnih dobara nedvosmisleno pokazala spremnost uzimanja učešća u pravcu uspostavljanja zaštite. Međutim u postupku izrade planske dokumentacije od službe zaštite “nisu pribavljene smjernice ili uslovi zaštite – polazište za valorizaciju i plan intervencija”.
Skupštinskim usvajanjem Plan je očigledna potvrda beznačajne uloge službe zaštite u procesu vođenja kulturne politike, tj njene formalne funkcije!
Pitanje integracije staro „staro-novo“: Pitanje interpolacija predstavlja suštinsko pitanje. Tim prije što Plan usvaja „naslijeđenu“ zaštitu utvrđenja. Nonsense međutim jeste to što za objekat u samom utvrđenju (područje zaštite), koji u prilogu valorizacije označava “u neskladu”, predviđa rekonstrukciju u naglašenim gabaritima uz povećane spratnosti. Takođe, plan višeg reda/GUP-1987 ustanovljava obavezu arheoloških istraživanja u cilju “rekognosciranja pravca pružanja bedema i lokacije tabija i kapija vezanih za bedeme”, osobito zapadnog, koji se “moguće” poklapa sadržajima UP-a Stara Varoš/ zona B (Mešihat i Bošnjačko-muslimanski kulturni centar) čije su granice utvrđene Odlukom lokalne uprave.
U vezi sa tim, a u cilju postizanja integriteta “staro-novo”, nije potrebno posebno isticati da je autentičnost jedna od najbitnijih odlika graditeljstva. To ne znači da projektovanje novih struktura u stilu pukog oponašanja i “ponavljanja” tradicionalnih vrijednosti primjenom starih (i stranih) dispozicionih rješenja, formi i proporcija obezbjeđuje uspjeh, naprotiv - predstavlja osnovni oblikovni model na putu stvaranja pseudoistorijskih vrijedosti i kvazivrijednosti.
Najprihvatljiviji metod gradnje primjerene današnjem vremenu – jeste oblik uspjele integracije staro-novo koji se može ispoljavati kroz brojne varijacije i jedinstven cilj svih: “ostvariti graditeljski otisak vremena preko kojeg se prepoznaje uvijek prisutni duh mjesta”.
„Konstruisani animoziteti“: podrška ostvarenju dnevnih interesa: Kad govorimo o “konstruisanim animozitetima” oko tvrđave tj prema “građevinama koje su osvajači gradili” i “besmislenom kontinuitetu nepodnošljivosti”, treba imati u vidu da se radi o jednom kontinuitetu indiferentnosti stručne javnosti prema graditeljskoj baštini globalno, nevezano za vrjeme izgradnje ili stilsku i tipsku pripadnost bilo kom civilizacijskom krugu – od stare Duklje, preko Osmanske arhitekture, sve do moderne arhitekture druge polovine XX vijeka.
Aktuelni slučajevi koji to potvrđuju su predlozi rušenja najvrednijih djela domaće arhitekture prošlog vijeka, djela Vujadina Popovića Hotela Crna Gora i zgrade “Pobjede” Ilije Šćepanovića. Mnogi od njih su srušeni prije nego su “doživjeli” stručnu valorizaciju.
Da pojednostavimo, praksa pokazuje da ako izvjesni graditeljski oblik nema naglašene materijalne vrijednosti koje su u direktnoj vezi sa pojedinačnim dnevnim interesima, tada o svim drugim – spomeničkim, utilitarnim, istorijskim i drugim vrijednostima: osnovnim elemenata koji formiraju i promovišu urbani identitet, bezpredmetno je govoriti.
Zaključak: Strategija očuvanja graditeljskog nasljeđa Stare varoši temelji se na izradi Programa i Regulacionog plana revitalizacije i zaštite koji, pored ostalog, podrazumijeva izradu ozbiljne studije lokacije i realizaciju razumne ideje revitalizacije (održiva upotrebna funkcija), a po nedvosmisleno jasnoj proceduri: stručnoj metodlogiji za rad na planskim dokumentima koja tretiraju kulturno nasljeđe.
Konačno kvalitet, efikasnost i u tom smislu održivost ideje zaštite zavisi od profesionalne odgovornosti Obrađivača planova, civilizacijsko-kulturološke odgovornosti donosioca administrativnih odluka, i u tom smislu Institucija koje se bave pitanjem zaštite i prostornog planiranja.
Dr Igbala KEROVIĆ-ŠABOVIĆ
(Autorka je predsjednica Fondacije za spomenike i lokalitete Crne Gore “ELArt”)
