Odnos stočarstva i životne sredine predstavlja veoma inspirativnu temu za brojne naučnike širom svijeta, naročito u posljednjih tridesetak godina. Rastom brojnosti populacije došlo je i do značajne porasti u potrošnji životinjskih proizvoda. Samim tim, raste i zabrinutost o optimalnom načinu prilagođavanja porasta tražnje sa ostavljanjem što manjih posljedica i negativnih uticaja na životnu sredinu.
Zapravo, cilj današnjice jeste fokusirati se na održivost intenzivnih, tj. industrijskih stočarskih sistema. Napori u rješavanju ove zabrinjavajuće problematike započeti su još u prošlom vijeku. Međutim, danas se navedeni problem posmatra holistički, u cjelosti, te se svijet okreće ka održivoj intenzifikaciji, koja ima za cilj smanjenje ekološkog uticaja po proizvedenoj jedinici životinjskog proizvoda.
Međutim, da se suočimo sa realnošću – ne ostavlja stočarstvo negativne posljedice po ekologiju, niti prouzrokuje zagađenje životne sredine. Antropogeni faktor, odnosno čovjek je taj koji sopstvenim nesavjesnim upravljanjem proizvodnim aktivnostima, dovodi do narušavanja prirodnog balansa. Velika količina otpada koja je nusproizvod svake industrijske stočarske farme predstavlja značajan problem, s obzrom na to da taj otpad dalje ne može biti iskorišten u ovoj proizvodnji.
Iako su benefiti stočarstva mnogobrojni, ovaj najznačajniji poljoprivredni sektor povezuje se sa ozbiljnim ugrožavanjem prirodnih resursa, uključujući emisiju gasova staklene bašte, deforestraciju, degradaciju zemljišta, smanjenje kvantiteta i kvaliteta vodnih resursa, opšti pad biodiverziteta; ali i sa brojnim sociološkim problemima, kao što su konflikti oko prava svojine nad poljoprivrednim zemljištem i pristupom prirodnim resursima.
Veoma je širok opseg problema na koji je intenzivna stočarska proizvodnja uticala, uključujući povećan zdravstveni rizik za životinje, zaposlene, ali i za one koji žive u blizini intenzivnih stočarskih farmi, te pojava zdravstvenih problema izazvana prekomjernom upotrebom hormona i antibiotika.
Uticaj industrijskog stočarstva na vazduh, zemljišne i vodne resurse
Iako količina vode koja se koristi za napajanje životinja i preradu životinjskih proizvoda čini svega oko 1% od ukupne potrošnje vode širom svijeta ili do 20% u veoma sušnim područjima, u intenzivnim sistemima vodni resursi su ugroženi u kvalitativnom smislu, i to usljed otpuštanja azota, fosfora i drugih hraniva, patogenima i drugim supstancama, a najčešće pogrešnim i nepravilnim upravljanjem stajskog đubriva.
Ove aktivnosti dovode do pojave eutrofikacije u površinskim i podzemnim vodama, priobalnim morskim ekosistemima, kao i do akumulacije teških metala u zemljištima. Osim toga, teški metali kao što su bakar i cink, iako neophodni mikronutrijenti u stočnoj ishrani, dodaju se u koncentrovana hraniva, međutim značajan dio biva izlučen (svega 5 do 15% se apsorbuje) što veoma negativno utiče na funkcionisanje zemljišta, kontaminira usjeve i dovodi do značajnih rizika po zdravlje ljudi.
Iako izrazito vrijedno organsko hranivo, stajnjak iz intenzivne stočarske proizvodnje predstavlja faktor čiji uticaj na životnu sredinu i globalne klimatske promjene može biti jako značajan, i to u negativnom smislu ukoliko se njime ne upravlja na pravilan način.
Negativni uticaji stajnjaka se mogu grupisati u tri kategorije: zagađenje zemljišta usljed primjene visokih koncentracija stajskih nutrijenata; zagađenje vodnih resursa usljed oticanja tečne faze stajnjaka, i zagađenje vazduha koje može biti uzrokovano unutar štale, ali i tokom aplikacije na zemljištu kroz neprijatne mirise i gasove stvorene dekompozicijom stajnjaka.
Ukoliko se stajnjak primjenjuje u većim koncentracijama u odnosu na dozvoljene, ima negativan efekat na zemljište – raste respiraciona stopa tla iznad vrijednosti zasićenja, akumulira se organska materija koja može da začepi zemljišne pore, što dalje dovodi do smanjenja infiltracione moći, pojave redukcionih i anaerobnih uslova koji produkuju neželjena jedinjenja i dovode do mineralizacije nutrijenata.
Izlučivanje azota putem stajnjaka u anaerobnim uslovima prelazi u amonijak, dok u procesu denitrifikacije prelazi u azotne okside koji imajunaročito opasan uticaj na životnu sredinu, kopneni i vodeni ekosistem. Sa druge strane, fosfor je stabilan element, ali takođe može da izazove eutrofikaciju.
Amonijak negativno utiče na biljni sistem, tako što oštećuje kapacitet apsorpcije lista, povećava kiselost zemljišta, onemogućava apsorpciju drugih esencijalnih biljnih elemenata. Stočarstvo predstavlja najznačajniji izvor emitovanog amonijaka u urbanim sredinama. U ovim slučajevima, sadržaj azota, ali i fosfora dolazi i do vodnih resursa i kontaminacije istih, dovodeći do intenzivnog rasta algi i pojave eutrofikacije, jedne od najopasnijih pojava u vodenim ekosistemima.
Neiskorišćeni od usjeva, nutrijenti iz animalnog stajnjaka otiču u površinsku ili zemljišnu vodu, zatim mogu biti imobilizirani u zemljište, dok azot može biti izgubljen kao gasno jedinjenje u atmosferi. Vazduh u stočarskim objektima sadrži iznad sto gasnih jedinjenja udzvanih u neposredno okruženje. Visoke koncentracije prašine iz objekata za uzgoj životinja, mogu dovesti do respiratornih problema kod čovjeka i životinja, izazivajući infekcije.
Uticaj industrijskog stočarstva na klimatske promjene
Iako je smatrano da je saobraćaj najznačajniji faktor emisije gasova staklene bašte, zapravo je intenzivna stočarska proizvodnja „zaslužna“ za oslobađanje oko 18% od ukupne koncentracije emitovanih gasova staklene bašte.
Iako svaki vid animalne proizvodnje oslobađa velike količine ugljen dioksida, intenzivni stočarski sistemi zahtijevaju više energije od tradicionalnih metoda, usljed uzgajanja životinja u zatvorenom prostoru (neophodna energija za zagrijavanje, hlađenje, ventilaciju, proizvodnju hrane i transport).
Intenzivno stočarstvo doprinosi globalnom zagrijavanju i klimatskim promjenama, naročito kada se oslobađa ugljen dioksid, metan, ozon i azotni oksidi, kao i određeni gasovi koji se nalaze u tragovima. Proizvodnja i prerada hraniva, kao i fermentacija preživara predstavljaju dva osnovna izvora oslobađanja gasova. Prerada hraniva čini oko 45%, dok fermentacija čini oko 39% emisije štetnih gasova. Skladištenje i prerada stajnjaka predstavlja 10%, dok preostalih 6% se pripisuje preradi i transportu životinjskih proiuzvoda.
Uticaj industrijskog stočarstva na biodiverzitet
Biodiverzitet predstavlja skup životinjskih i biljnih vrsta, mikroorganizama, kao i ukupnih raspoloživih gena unutar određene vrste. Intenzivno stočarstvo se oslanja na uzgoj limitiranog broja biljnih usjeva i životinjskih rasa, za razliku od ekstenzivnog stočarstva, koje uzgaja veći broj heterogenih rasa i koristi širi spektar biljnih resursa kao hraniva.
Nažalost, mnoge stočne rase su u riziku od nestanka što predstavlja veoma inspirativnu temu za mnoge naučnike širom svijeta sa ciljem pronalaska adekvatnog načina očuvanja diverziteta domaćih životinja.
Industrijalizacija stočarske proizvodnje uslovila je uniformnost genotipova i dovela do smanjenja brojnosti i čak izumiranja određenih lokalnih, stočarskih rasa (naročito svinja i mlječnih krava). Prvenstveni razlozi usljed kojih je došlo do ovih gubitaka jesu razvojne politike favorizovanja uvoza i uzgoja „egzotičnih“ rasa i inovativnih tehnologija.
Industrijsko stočarstvo utiče negativno na biodiverzitet kroz intenzivnu proizvodnju stočne hrane (gajenje monokulturnih usjeva, često genetski modifikovanih, uz primjenu veoma intenzivnih agrotehničkih mjera, neselektivnih pesticida, sintetičkih đubriva i teške mehanizacije).
Osim toga, biodiverzitet je značajno ugrožen otpadom, koji utiče kako na kopneni, tako i na vodeni ekosistem. Nažalost, oko 30% smanjenog biodiverziteta pripisuje se stočarskom sektoru.
Načini smanjenja negativnog uticaja industrijskih stočarskih sistema na životnu sredinu
Oni koji doprinose šteti životne sredine, ne plaćaju dovoljno visoke kazne, dok oni koji ulažu napore u očuvanje životnih resursa ne uživaju u svim zasluženim benefitima. Rješavanje ovog disbalansa riješilo bi brojna pitanja.
Načini prevencije i smanjenja direktnog i indirektnog uticaja intenzivne stočarske proizvodnje na životnu sredinu mogu se posmatrati kroz institucionalizaciju mjera (zakona, pravila, odredbi, strategija, regulativa, direktiva, kodeksa itd.), kao i kroz razne infrastrukturne i tehnološke promjene koje direktno u praksi onemogućavaju ili smanjuju uzrokovanje štete po životnu sredinu.
Razvoj infrastrukture je jedan od osnovnih načina da se postigne pozitivniji uticaj industrijskog stočarstva na životnu sredinu. Razvojna politika u pravcu izmještanja intenzivnih stočarskih farmi je jedino moguća ukoliko je transport omogućen, što dalje dovodi do bolje povezanosti sa tržištem.
Dobra poljoprivredna praksa u stočarstvu podrazumijeva proizvodnju hrane kojom se vodi računa o očuvanju životne sredine, dobrobiti i zdravlju životinja. Kodeks sa preporukama farmeri treba da shvate kao obavezu, kako bi ispoštovali nacionalne zakonske propise, pripremljene u skladu sa EU regulativama u ovoj oblasti.
Sa ciljem pravilnog upravljanja čvrstim i tečnim stajskim đubrivom, isti se ne smije koristiti na udaljenosti manjoj od 10 metara od pijaće vode, farme moraju posjedovadi kapacitete za šestomjesečnu proizvodnju i skladištenje stajskog đubriva i otpadnih voda, koja su propisno sagrađena, natkrivena i udaljena od objekata. Na sve načine treba onemogućiti curenje ili oticanje stajnjaka u površinske i podzemne vodene tokove.
Takođe, kako bi se osigurao visok nivo dobrobiti životinja i dobro zdravstveno stanje životinja i farmera, smještajni objekti treba da budu dovoljno prostrani, higijenski, sa dovoljnom količinom svjetlosti, ventilacije i kontrolisanom temperaturom. Danas postoji nekoliko strategija u ishrani domaćih životinja koja značajno smanjuju izlučivanje azota i fosfora, i time emisiju metana i amonijaka (hranjenje ispod maksimalnih potreba životinja; upotreba sintetičkih aminokiselina i visoko kvalitetnih izvora bjelančevina; upotreba multifazne ishrane i odvojena ishrana po polovima; upotreba enzima i probiotika u poboljšanju svarljivosti; poboljšanje konverzije hrane; poboljšanje svarljivosti fosfora).
Upotreba stajnjaka u proizvodnji obnovljivih izvora energije daje razne mogućnosti uštede (zagrijavanje prostorija, tehnoloških voda, proizvodnja struje, plina itd.). Smanjenje širenja neprijatnog mirisa je veoma važno i preporučuje se prekrivanje laguna (smanjenjem emisije amonijaka, smanjuje se i neugodan miris), korišćenje laguna od betonske i metalne konstrukcije se preporučuje, a ukoliko se stajnjak i otpadne vode sakupljaju u jame i rezervoare, preporučuju se da budu dublje i uže, umjesto pliće i šire, jer se tako smanjuje otvorena površina po jedinici zapremine.
Otpadne vode iz izmuzišta neophodno je prvenstveno neutralisati hemijskim sredstvima i odstraniti masnoće, i to u posebnom skladištu. Biološka obrada spremišta sa stajnjakom i otpadnim vodama je preporučljiva radi jačeg razvoja aerobnih mikroorganizama i aktivne oksidacije (aeracija mješalicama).
Onemogućavanje azotu da dospije u spoljašnju sredinu skladištenjem đubriva ispod čvrstih, prekrivenih podova dovodi do smanjenja emisije azota (amonijaka) do 80-90%. Takođe, dalja primjena organskog đubriva injektiranjem u zemljište značajno smanjuje njegovo oslobađanje. Poboljšanje varenja hraniva se može ostvariti uvođenjem multifazne ishrane ili poboljšanjem tačnosti predviđanja zahtjeva za azotom i fosfatima.
Uvođenje enzima (fitaza) katališe se digestija fosfata i poboljšava konverzija hraniva. Brojni su načini smanjenja negativnog djelovanja stočarskog sektora na vodne resurse. Smanjenje količine vode koja se koristi u proizvodnji i preradi može se ostvariti uvođenjem efikasnijih metoda navodnjavanja i sistema za rashlađivanje životinja kao i povećanjem efikasnosti korištenja vode kroz poboljšano upravljanje otpadom.
Jedan od mogućih načina da se ostvari visoko kvalitetna, održiva i bezbjedna proizvodnja mesa i ostalih životinjskih proizvoda je sistem preciznog stočarstva (PLF – Precision Livestock Farming).
PLF sistem ima za cilj upravljanje stočarskim aktivnostima u realnom vremenu tako što obavještava farmera da preduzme neophodne mjere onda kada sistem identifikuje problem. Ovaj sistem je baziran na kontinualnom praćenju, upravljanju i kontroli proizvodnje i reprodukcije, zdravlja i dobrobiti životinja, kao i uticaja stočarstva na životnu sredinu.
Industrijski sistemi u područjima sa visokom koncentracijom životinja će se neminovno suočiti sa izazovom visokih proizvodnih troškova kao rezultat strožijih regulacija i niže postavljenih pragova zagađenja. Takođe, ovo će usloviti povećanje cijena namirnica iz intenzivne stočarske proizvodnje i time smanjiti tražnju, što je željeni cilj.
Onemogućavanjem proširenja proizvodnje, intenzivno stočarstvo će biti prinuđeno da se okrene ka tehnologijama koje povećavanju stepen efikasnosti iskorištenosti resursa. Intenzifikacija stočarstva će ići u pravcu specijalizacije kako stočarske, tako i biljne proizvodnje; međutim, ne u smjeru povratka na mješovite sisteme gajenja, već ka formiranju nezavisnih proizvodnih jedinica koja samostalno nastupaju na tržištu, ali ne isključuju biljnu proizvodnju i obradu zemljišta iz cjelokupnog procesa.
Ohrabrujuća je činjenica da su mnoge razvijene zemlje postale svjesne prouzrokovanog zagađenja životne sredine i implementirale inovativne tehnologije i strože zakonske regulative kojim se uspješno vrši prevencija i redukcija negativnog uticaja ovog najznačajnijeg poljoprivrednog sektora.
